ایران‌بوم

این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.

به گزارش خبرنگار مهر، رودخانه زاینده‌رود از گذشته‌های دور به زایندگی و زندگی معروف بوده است و در طول قرون گذشته بارها در جریان خشکسالی های طبیعت قرار گرفته اما هیچگاه به طور کامل خشک نشده و این در حالی است که در طول سال های اخیر این رودخانه دائمی که با جریان دائمی خود به شیوه‌های مختلف به زندگی مردم اصفهان رونق می‌بخشید به رودخانه‌ای فصلی مبدل شد.

کارشناسان از مهمترین دلایل این امر را بی‌تدبیری و بی‌توجهی مسئولان در زمینه بارگذاری های بیش از حد توان رودخانه می‌دانند و بر این اعتقادند که برداشت های بی‌رویه در بالادست رودخانه تاثیر عمده‌ای بر شرایط رودخانه نهاده است.

در واقع گرچه اصفهان در ناحیه خشک قرار دارد اما بنا به تدبیر طبیعت رودخانه زاینده‌رود همواره به آن رونق می‌بخشیده و در تعدیل آب و هوای این ناحیه نیز نقش موثری داشته است اما در طول سالهای اخیر بی‌توجهی به صحبت های کارشناسی، اجازه حفر چاه‌های عمیق و برداشت های بی‌رویه در بالادست رودخانه تاثیر عمده‌ای بر شرایط رودخانه نهاده است؛ به گفته کارشناسان متاسفانه هر دولتی که بر سرکار آمد مسئولان آن منطقه یا آبِ اصفهان را برای محل تولد خود طلب کردند و یا باری بر بار سنگین رودخانه افزودند که توسعه صنعت بیش از توان اصفهان در این ناحیه، تبدیل زمین های لم‌یزرع به زراعی، حفر چاه‌های عمیق و بدون مجوز در حریم رودخانه و استفاده بی‌رویه از آبهای زیرزمینی بدون توجه به عواقب آینده از جمله این موارد بوده است.

کاهش ۱۴ درصدی بارش کل استان نسبت به بلندمدت

نوید حاج بابایی درارتباط با وضعیت خشکسالی در سال های اخیر و وضعیت بارش در سال جاری در گفتگو با مهر اظهار داشت: میانگین بارش کل استان در سال جاری حدود ۱۳۰.۳ میلی متر است که نسبت به مقدار بلندمدت دوره آماری مشابه حدود ۱۴ درصد کاهش داشته است.

وی با اشاره به اینکه عمده بارش های دریافتی در بهار ۹۴ عمدتا در نواحی غرب و سرچشمه‌های آبی زاینده‌رود رخ داد و سایر مناطق بارش مناسبی را دریافت نکردند، ابراز داشت: بنابراین بررسی خشکسالی از دیدگاه هواشناسی تا پایان اردیبهشت ۹۴ بیانگر شرایط خشکسالی متوسط در نواحی شرق، شمال و مرکز استان بوده است.

معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی استان اصفهان تاکید کرد: همچنین بررسی شاخص خشکسالی بلندمدت ۷ ساله نشان از استمرار خشکسالی بر منابع استان و سرچشمه‌های آبی زاینده‌رود دارد و با توجه به اینکه بارش قابل ملاحظه‌ای در سطح استان در سه ماه آینده انتظار نمی‌رود صرفه‌جویی و مدیریت بهینه آب را در ماه‌‌های گرم سال توصیه می‌شود.

تاثیر خشکسالی زاینده‌رود بر زندگی کشاورزان اصفهانی

تاثیر خشکسالی زاینده‌رود بر زندگی کشاورزان اصفهانی از مهم‌ترین مسایلی است که می‌توان مدنظر قرار دارد چرا که افرادی که روزی زندگی خود را از این راه تامین می‌کردند شغل اصلی خود را از دست داده و با توجه به اینکه در این منطقه هیچ‌گونه صنعت یا مشاغل دیگری بارگذاری نشده بوده به اندازه‌ای فقیر شدند که زکات‌دهندگان دیروز زکات‌بگیر شدند.

بر این اساس اسفندیار امینی مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی در گفتگو با خبرنگار مهر در ارتباط با دلایل موثر در خشکسالی زاینده‌رود و میزان خسارت خشکسالی و پیامدهای آن اظهار داشت: این رودخانه روزی زاینده بوده و بر این اساس در زمانهای گذشته چاه‌ها، قنوات و چشمه‌سارهای موجود متاثر از رودخانه بوده است تا اینکه در سال ۱۳۴۹سد زاینده‌رود آبگیری شد و از همان سال تاثیرات کم‌آبی به تدریج در این حوضه آبی مشهود شد.

مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی با بیان اینکه تاثیرات کمبود آب علاوه بر خشک شدن آب چاه‌ها، و قنوات موجب شور شدن و پایین آمدن کیفیت آب این منابع آبی نیز می‌شود، اضافه کرد: بر این اساس تنها ۳ سال بعد از آبگیری سد دو روستای شاخ‌کنار و شاخ‌میان که در انتهای رودخانه قرار داشتند از سکنه خالی و کشاورزی آنها رها شد و دلیل آن به کمبود آب و شور شدن مختصر آب باقیمانده رودخانه‌ها و سفره‌های زیرزمینی بود.

وی با اشاره به اینکه تا پیش از این در حوضه زاینده‌رود تنها قنات و مادی وجود داشته است، بیان داشت: از سال آبگیری سد، کشاورزان چاه‌زنی در این منطقه را آغاز کردند اما هیچ‌کس متوجه اتفاقات در حال وقوع و کاهش ذخایر آب زیرزمینی نبود و این در حالی است که تخریب طبیعت از همین نقطه آغاز شده بود.

امینی با اشاره به اینکه حفر چاه به تدریح موجب خشک شدن قنوات و چشمه‌سارها می‌شود و مادی ها نیز دیگر به درستی کار انتقال آب را انجام نداده و پِرت آب خواهند داشت، تصریح کرد: بدین ترتیب اکنون شاهد آن هستیم که بخش قابل توجهی از رودخانه ای که زایش داشته کارکرد قبلی خود را از دست داده است.

تمامی برداشت های اضافی زاینده‌رود خلاف قانون بوده است

وی با بیان اینکه تمامی برداشت های رودخانه زاینده‌رود در ابتدا با مجوز وزارت نیرو بوده که امری خلاف قانون است، تاکید کرد: در طول زمان به شکل غیرقانونی و بیش از مجوز از این رودخانه برداشت شده و در نتیجه حوضه زاینده‌رود به شکلی درآمده است که دیگر مادی، چشمه‌سار و قنوات نداریم و در نتیجه رودخانه ای که در ۱۲ ماه سال آب داشته است اکنون به شکل فصلی درآمده است.

مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی با ابراز این موضوع که اکنون سفره‌های آب زیرزمینی تخلیه شده است، ابراز داشت: به جز اندک چاه‌های اطراف رودخانه چاه‌های دیگر یا خشک شده و یا مختصر آبی دارند که کیفیت آن بسیار پایین است.

وی با بیان اینکه کشاورزی این منطقه تنها با وجود آب تامین می‌شود و با وجود خشکسالی رودخانه خسارت بسیاری به کشاورزان وارد شده است، گفت: نتیجه این بی تدبیری‌ها که از سال ۴۹ آغاز شده مهاجرت روستاییان به دو شکل شغلی یا مسکونی رخ داده است.

امینی خاطرنشان کرد: گرچه در ظاهر تعداد زیادی از روستاها از سکنه خالی نشده است اما اهالی روستا که توان زندگی کامل در شهر را ندارند صبح به صبح از روستا خارج و شب ها به محل اسکان خود برمی‌گردند و بدین ترتیب باید گفت که بیش از ۸۰ درصد روستاییان مهاجرت مسکونی یا شغلی داشته‌اند.

وی رودخانه زاینده‌رود را در شرایطی دانست که با وضعیت فعلی امکان تامین تمام مصارفی که برای آن تعریف شده را ندارد و بیان داشت: مطابق مصوبات سیزدهمین جلسه شورای عالی آب در تاریخ ۱۸ فروردین ۹۳ اگر از تمام امکانات آبی استان استفاده و تونل سوم کوهرنگ و بهشت آباد راه‌اندازی شود باز هم ۶۰۰ میلیون مترمکعب کمبود آب داریم.

مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی اظهار داشت: با توجه به اینکه ذخایر زیرزمینی را نمی‌توان جزو این منابع به حساب آوریم در واقعیت امر بیش از ۱.۵ میلیارد مترمکعب کمبود آب خواهیم داشت.

ضرورت تعطیلی بخشی از مصارف تحمیلی رودخانه زاینده‌رود

وی با بیان اینکه این مطلب بدان معناست که ما چاره‌ای به جز تعطیلی بخشی از مصارف تحمیلی بر رودخانه را نداریم، گفت: اکنون تنها راهکار مطمئن برای رفع مشکل این است که بخشی از این سرمایه گذاری‌های انجام شده در ارتباط با مصرف رودخانه زاینده‌رود توسط دولت خریداری و خسارت سرمایه گذاران پرداخت شود تا به وضعیت قبلی رودخانه برسیم.

امینی با بیان اینکه مسئولان باید اجرای طرح های تامین آب را سرعت دهند، گفت: لازم است آب بر اساس استانداردهای تعریف شده تحویل شرکت آب و فاضلاب برای شرب و مصرف شهری شود.

وی با بیان اینکه در بخش صنعت نیز باید استانداردهای مورد نیز به شکل دقیق محاسبه شود، بیان داشت: بدین ترتیب باید بر اساس استانداردهای علمی و سنجش شرایط میزان آب مور نیاز بخش های مختلف مانند صنعت در یک روز سنجش شده و هر بخش مصارف خود را مدیریت کند.

مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی افزود: در ادامه باید مطابق قانون میزان پساب برگشتی نیزاز صنایع درخواست شود تا به شکل چرخه‌ای بار دیگر صنعت از همین پساب برای خود استفاده و میزان آب مصرفی صنعت و بخش های مصرفی کاهش پیدا کند.

اثرات زیست محیطی ناشی از خشک شدن تالاب گاوخونی

خشک شدن تالاب گاوخونی از جمله تخریب‌های زیست‌محیطی مهم متاثر از خشکسالی است که از دست رفتن بسیاری از پرندگان ، گیاهان و حیوانات این ناحیه را در پی داشت و با توجه به نقش تالابها در تعدیل آب وهوا، این امر تاثیر بسیاری بر هوای اصفهان داشته و موجب انتشار ریزگردهای آلوده به دیگر شهرهای کشور شد.

در این ارتباط احمد شهبازی فعال محیط زیست با اشاره به اثرات فاحش خشکسالی بر محیط‌ زیست از جمله تالاب گاوخونی با بیان اینکه دیگر چهره این تالاب مهم بین‌المللی مانند گذشته نیست، ابراز داشت: خشکسالی در از میان رفتن پوشش گیاهی و جانوری تالاب گاوخونی تاثیر عمده‌ای داشته است به گونه‌ای که از ۷۰ پرنده ساکن تالاب آن اکنون تنها ۲۰ گونه باقی مانده است و شاهد کاهش دیگر حیوانات ساکن تالاب نیز هستیم چراکه زندگی تمامی گونه‌های این منطقه به یکدیگر پیوسته است.

وی با بیان اینکه همچنین گستردگی بهینه زیست محیطی تالاب گاوخونی کاهش یافته است، اظهار داشت: پوشش گیاهی خاص تالاب به دلیل کویری بودن منطقه، بیشتر شامل جنگل‌های طاق و گز است اما با توجه به خشکسالی های اخیر در واقع اکنون پوشش گیاهی و جانوری تالاب کوچکتر شده است.

گسترش منطقه نمکی تالاب به سمت شمال تالاب

شهبازی با اشاره به دیگر عوارض خشکی زاینده‌رود بر تالاب گاوخونی گستردگی نمک را از مهم‌ترین این موارد برشمرد و ابراز داشت: به طور طبیعی به دلیل سطح کمتر آب در منطقه جنوبی گاوخونی به طرف دهکده خارا، معدن نمک تشکیل شده است اما اکنون این منطقه نمکی در حال گسترش به طرف شمال است.

وی اضافه کرد: در مناطقی همچون خارا تحت تاثیر باد مخلوط نمک و ماسه با پراکنده می‌شود که با ایجاد گستردگی پوشش نمکی همین شرایط برای شمال تالاب نیز ایجاد و با نفوذ نمک در میان ترکیبات آبرفتی پوشش گیاهی این مناطق نیز ضعیف می شود که باید هرچه سریعتر از این امر جلوگیری شود.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه هرچه سوءمدیریت ها در ارتباط با این تالاب ادامه پیدا کند محدوده زیست محیطی و پوشش مدنظر کوچک تر می شود، گفت: راهکار اصلی رفع این مشکل این است که از دیدگاه کلان به موضوع خشکی تالاب توجه شود و در زمینه مدیریت آب زاینده رود مسایل جانبی را کنار بگذاریم.

وی افزود: بر این اساس نیازمند مدیریت واحدی هستیم که به مباحث کارشناسی زیست محیطی تالاب از سرچشمه تا پایاب مسلط باشد و بدون سیاسی‌نگری قوانین مرتبط با حریم رودخانه را کاملا رعایت و مسایل کارشناسی را اعمال کند.

بهترین راه احیای گاوخونی استفاده از پساب است

شهبازی در پاسخ به این سوال که با توجه به سخنان استاندار اصفهان در زمینه اختصاص پساب به تالاب گاوخونی این امر تا چه میزان در احیای تالاب و محیط‌ زیست این بخش موثر خواهد بود، ابراز داشت: اگر این پساب ها از نزدیک تالاب و پایین دست ورزنه به سمت گاوخونی جاری شود به شرط اینکه استفاده کشاورزی از این حق آبه تالاب نشود باعث بهره‌وری از گاوخونی خواهد بود چراکه پسابها با سیکل طبیعی به طبیعت برگشته و میزان آبی که قبلا به تالاب می‌رسید تامین می‌شود.

به گزارش مهر، ارگان های مختلف در زمینه بخش های مختلف تامین، تخصیص حفاظت، نظارت بر بهداشتی بودن، راهکارهای کاهش مصرف آب و دیگر موارد مرتبط با مبحث آب موظف شده‌ا‌ند که از جمله آنها شرکت آب و فاضلاب اصفهان، شرکت آب منطقه‌ای، استانداری و شهرداری اصفهان (معاونت عمرانی وسیاسی)، مجمع نمایندگان استان اصفهان، تشکل ها و نظام های سیاسی کشاورزی، سازمان جهاد کشاورزی، دانشگاه علوم پزشکی، اداره بهداشت، اداره کل حفاظت محیط زیست استان و غیره هستند.

گزارش: فاطمه کازرونی