ایران‌بوم

بحران کمبود آب ناشی از کاهش بارندگی‌ها طی 15سال اخیر متاسفانه گریبان کشورمان را گرفته است و این روزها چهره نازیبای آن را می‌توان در برخی از دشت‌های فرو نشسته، درختان و رودخانه‌های خشک شده، چاه‌های بدون آب وروستای‌هاو با غ‌های تشنه دید. با بحرانی شدن کمبود آب در کشور، این سوال پیش می‌آید که مشاغل پایه و خرد که وابستگی شدید به مصرف آب دارند، این کمبود را چگونه باید جبران کنند و آیا طرح‌هایی برای آبرسانی از آب‌های آزاد ویا تغییر در شیوه کاری برای آنها پیش بینی شده است و آیا این بحران در مقابل معضل بیکاری درکشور، شرایط را سخت‌تر نخواهد کرد؟ اگر ابعاد تامین آب مورد نیاز مردم و در مرحله بعدی صنایع کشور دچار مشکل جدی‌تر شود، اقتصاد کشور با بحران‌های گوناگونی مواجه خواهد شد.

شاغلان در کارخانه‌های بزرگ فولاد و مس، نیروگاه‌های بخاری، آتش نشانی، کارواش‌ها، استخرها، فرش شویی‌ها و ده‌ها شغل دیگر که وابستگی به مصرف بالای آب دارند، درصورت استمرار روند خشکسالی سراسری، آیا همچنان می‌توانند به کارهای خود ادامه دهند؟ ‏

براساس آمار رسمی و اعلام وزیر و مسئولان ارشد وزارت نیرو، در حال حاضر 12 کلانشهر کشور شامل اراک، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد با بحران کمبود آب رو به رو هستند و در شرایط « تنش آب» به سر می‌برند. ستار محمودی قائم مقام وزیر نیرو گفته است که در این کلانشهرها با کمبود 125 میلیون متر مکعب آب رو به رو هستیم.‏

‏ مشکل مدیریت منابع آب بررسی منابع آب کشورنشان می‌دهد ایران از نظر این منابع و وضعیت ذخایر آبی دردورنمای نه چندان دور، با مشکلات بیشتری رو به رو خواهد شد و اگر کشوربا افزایش جمعیت رو به رو شود، در آینده نزدیک از نظر تامین آب در وضعیت خیلی بحرانی قرارمی گیرد.‏

‏ بخش مهمی از منابع آبی ایران در کشاورزی به هدر می‌رود و 92 درصد منابع آب کشور در این بخش مصرف می‌شود، ولی بازدهی آن فقط 36 درصد برآورد شده است. بررسی‌ها تایید می‌کند حتی در استان‌هایی که اقتصاد آنها هم به کشاورزی متکی نیست، همچنان بیشترین سهم مصرف آب به بخش کشاورزی تعلق دارد.

براساس آمار وزارت نیرو، علاوه بر کلانشهرها 513 شهر کشور هم با کمبود منابع آب در تابستان امسال رو به رو بوده‌اند. آمار بحران آب در حالی رنگ و بوی جدی‌تر به خود می‌گیرد که میانگین کاهش بارندگی در کشورمان 240میلیمتر وبارش جهانی 850 میلیمتر است،یعنی بیش از3 برابر ایران! البته ایران علاوه بر جای گرفتن در منطقه نیمه خشک و خشک جهان، با مشکل مدیریت منابع آب مواجه بوده است و براساس

آمارهای جهانی از نظر مدیریت منابع آب در جایگاه 131 جهان قرار دارد. حجم آب 52 سد کشور به کمتر از 30 درصد رسیده و حجم آب 20 سد مهم کشور و از جمله سدهای زاینده رود، سفید رود و گلستان که 9 درصد ظرفیت مخازن کشور را تشکیل می‌دهند، 30 تا 40 درصد کاهش یافته است.

علاوه بر آب‌های جاری و رودخانه‌ها که هرساله شاهد خشک شدن بسیاری از آنها درگزارش مسئولان مربوطه هستیم،منابع آب‌های زیر زمینی کشور هم در شرایط بحرانی به سر می‌برند و حجم آن‌ها به دلیل برداشت‌های بی رویه، به شدت کاهش یافته و این موضوع سبب شده است بسیاری از دشت‌های کشور با خطر نشست مواجه باشند. ‏

به اعتقاد کارشناسان، اگر مشکل آب در روستاهای کشور حل نشود، به زودی شاهد موج جدیدی از مهاجرت از روستاها به شهرهای بزرگ‌تر و کلانشهرها و افزایش جمعیت شهرهای بزرگ و بدون آب خواهیم بود.

جنگ آب در جهان‏

تحقیقات سازمان ملل نشان می‌دهد تا سال 2025 میلادی تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج می‌برند. به 30 کشور می‌رسد که از میان آنها 18 کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند که ایران هم یکی از

آن‌ها است. این تحقیقات حتی از احتمال بروز «جنگ پنهان» در آینده‌ای نه چندان دور و با شروع بحران شدید آب در این منطقه و کشورها خبر داده و اعلام کرده است جنگ‌های بعدی در خاورمیانه نه بر سر نفت، که بر سر آب خواهد بود.‏

‏ بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال‌های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال‌های کم باران است. و برهمین اساس بررسی پرونده‌های قضایی درباره درگیری و مناقشات بر سرآب، نشان می‌دهد که درتابستان‌ها که خشکسالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست، پرونده‌های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می‌شود.

ازسوی دیگرمشکل کم آبی می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کارشناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می‌برند ومعتقدند خشک شدن زاینده رود طی سال‌های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه این رودخانه، سبب از میان رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن‌ها به شهر اصفهان شده است.

اتلاف آب بالاتر از استانداردجهانی

اتلاف منابع آب در ایران در بخش‌های کشاورزی و شهری بسیار بالاتراز استانداردهای جهانی است. برای مثال طبق استاندارد‌های جهانی میانگین مصرف آب به ازای هر نفر درشبانه روزحدود 150 لیتراست، درحالی که درایران این رقم بیش از 250 لیتر در شبانه روز است. ازسوی دیگر آمار وزارت نیرو نشان می‌دهد از 130 میلیارد مترمکعب ظرفیت سالانه منابع تجدید شونده آب 92 درصد دربخش کشاورزی، 6 درصد در بخش شرب شهری و روستایی و فقط 2 درصد دربخش صنعت مصرف می‌شود. درشرایطی که میانگین جهانی سهم بخش کشاورزی از ظرفیت منابع تجدید شونده آب 70 درصد، سهم بخش شرب 8 درصد و سهم صنعت 22 درصد است. ‏

به گفته کارشناسان بخش آب ،در شرایط کنونی بزرگ‌ترین ضربه‌ای که به کشور وارد می‌شود، از ناحیه اتلاف منابع آب در زمینه کشاورزی سنتی است. دربخش کشاورزی، می‌توان با حرکت به سوی کشاورزی مکانیزه و فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و آبیاری سنتی، قدم‌های بلندی در راه نجات ذخایر آب کشور بر داشت و علاوه بر آن از خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌های مهم، که در سال‌های گذشته به دلیل برداشت بیرویه آب خشک شده اند، جلوگیری کرد و دست به احیا این دریاچه‌ها زد. علاوه بر آن، تشویق مردم به کاهش مصرف آب و تغییر الگوی آن، اقدام دیگری است که باید در اولویت برنامه‌های مسئولان وزارت نیرو قرار گیرد و شاید

تشویق و کاهش هزینه آب مشترکان کم مصرف بتواند در این راه اقدامی مناسب باشد.

نقش آب در توسعه ‏

‏ به اعتقاد کارشناسان توسعه صنعتی واقتصادی با شرایط آبی یک کشور رابطه مستقیم دارد، به شکلی که کشورهایی همچون برزیل با 8200 میلیارد مترمکعب، روسیه با 4200 میلیارد مترمکعب، کانادا با 2900 و چین با 2800 میلیارد متر مکعب ظرفیت منابع تجدید شونده آب در سال واستفاده ازاین توانمندی دربخش صنعتی، درسال‌های گذشته توانسته‌اند با جهش بسیار بالای توسعه اقتصادی رو به رو باشند.

توسعه صنعتی از راه اندازی کارگاه‌های کوچک تا ایجاد شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌های بزرگ مادر، مانند پتروشیمی وفولاد بدون منابع آب امکان پذیرنیست و از اینرو به اعتقاد کارشناسان، کشورهایی می‌توانند در آینده از نظر صنعتی به سوی توسعه گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند و سهم مناسبی از منابع خود را به توسعه صنعتی اختصاص دهند، موضوعی که درتوسعه صنایع ایران رعایت نمی‌شود. درحال حاضرسهم آب مراکز صنعتی درایران حدود 6/2 میلیارد مترمکعب در سال است. درحالی که طبق استاندارد‌های جهانی این عدد باید 6/28 میلیارد مترمکعب، یعنی حدود 11برابربیشتر باشد.‏

تحقیقات انجام شده درتعدادی ازمراکز صنعتی هم نشان می‌دهد که در آن‌ها هم با اتلاف منابع آب رو به رو هستیم؛ برای مثال مطالعه مدیریت منابع آب در پالایشگاه تهران نشان می‌دهد، می‌توان میزان آب مصرفی دراین پالایشگاه( روزانه 20 هزار متر مکعب) را دربخش‌های مختلف مانند تولید بخار، تزریق به بخش‌های خنک کننده، شستشوی واحدها و مصارف دیگر، به اندازه 35 درصد کاهش داد و بررسی دیگری درکارخانه قند

اصفهان نیز نشان داده است که می‌توان میزان آب مصرفی را به شکل قابل توجهی با مدیریت منابع در این کارخانه، کم کرد.

‏ شستشوی مکانیزه فرش‌ها

برخی از مشاغل خرد، وابستگی جدی با مصرف آب دارند که نبود ویا کمبود آن، سبب تعطیلی و بیکار شدن کارگران ومتصدیان آنها می‌شود که قالی‌شویی‌ها و کارواش‌ها به دلیل اینکه آب اصلی‌ترین عامل ایجاد آنها بوده است، از این دست مشاغل هستند.

پویاـ مسئول یکی از کارخانه‌های قالی‌شویی درگفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات، درباره تامین آب برای شستشوی فرش‌ها می‌گوید: عمده قالی‌شویی‌های تهران چاه آب دارند و از آن برای شستشو استفاده می‌کنند.

از یک سال قبل هم اتحادیه قالی‌شویان درصدد ساخت شهرک‌هایی برای استقرار کارخانه‌های قالی شویی به صورت متمرکز برآمده است که با ساخت این شهرک‌ها و هماهنگی با شهرداری، آب موردنیاز آن‌ها هم از طریق حفرچاه تامین می‌شود.‏

وی با اشاره به مکانیزه شدن شستشوی فرش در بیشتر قالی‌شویی‌ها می‌افزاید:شاید قبلا بارها درخیابان‌ها وکوچه‌ها دیده باشید که فرش شوی‌های سیار با بازکردن شیرآب، اقدام به شستشوی فرش می‌کردند و از اینرو میزان مصرف آب برای شستن یک تخته فرش می‌توانست با مصرف ماهانه یک قالی‌شویی برابری کند، اما درحال حاضر در قالی‌شویی‌ها با استفاده از تجهیزات مکانیکی و از جمله سرلوله‌هایی که آب را به صورت پودر به بیرون پخش می‌کند، میزان مصرف آب بسیار کم شده است.

پویا درخصوص نظارت برمصرف آب چاه در قالی‌شویی‌ها هم ادامه می‌دهد: درکنار پمپ‌های آب، دستگاه‌هایی برای کنترل آن‌ها وجود داردو سازمان آب هم برآنها نظارت می‌کند؛ البته این موضوع درتمامی قالی‌شویی‌ها دیده نمی‌شود.

این مسئول قالی‌شویی درخصوص استفاده از روش‌های دیگر برای شستشوی فرش‌ها دربحران کم آبی می‌افزاید: درحال حاضر شستشوی مبل و فرش‌ درخانه‌ها با حجم کمتری از مصرف آب هم صورت می‌گیرد. به این نحوکه با مصرف 20 تا 30 لیتر آب،موادشوینده برروی فرش و مبل پاشیده شدو سپس با دستگاه مکنده، جمع آوری و خشک می‌شود که البته دراین شستشوی موضوع کر اسلامی یعنی شستشوی کامل با آب برای از میان بردن برخی ناپاکی‌ها، رعایت نمی‌شود. ‏

مصرف 18 لیتر آب برای شستشوی هر خودرو

رشیدی ـ مسئول یک کارواش درشمال تهران هم بااشاره به اینکه کار ما ارتباط مستقیمی با مصرف آب دارد و به صورت میانگین 10هزار لیتر آب برای شستشوی بیش از 100 خودرو در 2تا 3 روز نیاز است، به

گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: این کارواش حدود 20کارگر دارد که روزانه 60تا 70 خودرو را می‌شویند و آب موردنیاز برای آن هم از تانکرهای آبرسان، خریداری می‌کنیم بنابراین نخستین تاثیر کمبود آب، کاهش مراجعان و تعدیل کارگران‌مان خواهد بود.

وی بااشاره به اینکه میانگین مصرف آب برای شستشوی هر خودرو17تا 18 لیتر است، می‌افزاید:سرشیرهای آب مورداستفاده درکارواش‌ها طوری تعبیه شده‌اند که آب به صورت شبیه پودر خارج شود تا کمترین میزان آب به مصرف برسد، اما شستشوی خودروهای کثیف شهروندان، سبب بالا رفتن مصرف آب در کلانشهرهایی مانند تهران می‌شود.‏

خطر کمبود آب درآتش نشانی

سیدجلال ملکی ـ سخنگوی سازمان آتش نشانی در پاسخ به اینکه درشرایط جدی بحران آب، آیا عملیات آتش نشانی درخصوص اطفای حریق دچار مشکل نخواهد شد، اظهار می‌دارد: بهترین و ارزان‌ترین وسیله برای اطفای آتش، آب است. درست است که آتش نشانان در مواقع بروز آتش در نقاط نفتی و پالایشگاهی و شیمیایی از مواددیگری غیر از آب استفاده می‌کنند، اما این امر جز استثنائات است و دربالای 90 درصد حوادث آتش سوزی در نقاط شهری، خانه‌ها و اماکن تجاری و اداری بهترین گزینه برای اطفای حریق، آب است که دسترسی به آن، آسان است.

وی می‌گوید: اگر آبی درکار نباشد، ایمنی تمامی شهرها با خطر بزرگی روبرو خواهد شد، وچیزی را نمی‌توان جایگزین آب کرد.البته آتش نشانان تاکنون بااین مسئله مواجه نشده اند، مثلا درجریان آتش سوزی در خانه‌ها واماکن وانبارها چندین گروه آتش نشانی با تانکر‌های بزرگ آب به محل اعزام می‌شوند و از سوی دیگر تانکرهای شهرداری هم به عنوان خودرو‌های پشتیبانی، همیشه وجود دارند و اگر احیانا با مشکل کم آبی روبرو شدیم، معمولا از شیرهای آب شهری که به رنگ‌های قرمز و زرد درسطح شهر جلب نظر می‌کنند، استفاده می‌شود.

ملکی بااشاره به اینکه ایستگاه‌های آتش نشانی مجهز به چاه آب هستندو درحال حاضر با توجه به توصیه‌های کشوری درخصوص صرفه جویی در مصرف آب، نظافت روزانه ایستگاه‌ها هم کاهش یافته است، می‌افزاید:

ورود تجهیزات جدید از جمله سرلوله‌های جدید که آب را به میزان حداقل و به صورت پودرگونه‌ای خارج می‌کند، کمک زیادی به کاهش مصرف آب در جریان اطفای حریق کرده است.

سخنگوی سازمان آتش نشانی تهران در پاسخ به این سوال که آیا تمهیداتی برای جایگزینی مواددیگر به جای آب درخاموش کردن حریق پیش بینی شده است یا نه؟اضافه می‌کند: کف پاشی و پودر پاشی این اطفای حریق در تاسیسات پالایشگاهی، نفتی، شیمیایی و الکتریکی از دیرباز مورداستفاده قرار می‌گرفت، ولی مگر در هرشهر چند پالایشگاه وکارخانه شیمیایی داریم که مجبور به تامین موادخاموش‌کننده آنها باشیم؟ اما اگر قرار باشد به جای آب از مواد دیگر برای خاموش کردن آتش سوزی خانه‌ها و اماکن تجاری واداری استفاده کنیم، هم آلودگی محیط زیست افزایش می‌یابد و هم هزینه آن بسیار گران تمام می‌شود.

این مواد دردسترس نیست و باید از خارج از کشور وارد شود. اگر به جاری مصرف آب دراطفای حریق‌ها از کف خاموش کننده‌ها استفاده کنیم، هزینه‌های سرسام آوری را به دنبال دارد که سازمان‌های مربوطه قادر به تامین آن نخواهند بود.

این آتش نشان می‌افزاید: برای مقابله با بحران کمبود آب، نیازمند اتخاذ تدابیرو مدیریت وتاکتیک هستیم که درحال حاضر افسران عملیات آتش نشانی درجریان آتش سوزی‌ها سعی می‌کنند با بررسی محدوده حادثه، با سرعت عمل بالا و محاصره آتش، باصرف کمترین زمان و کمترین میزان مصرف آب، آن را خاموش کنند.

به گفته ملکی، سازمان آتش نشانی کمترین استفاده از آب شرب رابرای عملیات خود دارد و درموضوع بحران کم آبی درکشور و به ویژه کلانشهری مثل تهران، همه باید تدابیرو مدیریت مصرف آب را جدی بگیرند.