ایران‌بوم

نوروز و مفاهیم از یاد رفته‎ی سفره‎ی هفت‎سین

دكتر هوشنگ طالع
ایرانیان به سنت دیرین كهن، در آغاز نو شدن سال، سفره‎ی نوروزی می‎گسترانند. سفره‏ی نوروزی، همه‎ی نماد‎های آفرینش مادی را در بر دارند. البته امروز، مفاهیم اصلی آن با گذشت هزار‎ه‎ها از دست رفته‎اند اما نماد‎ها هم‌چنان پا بر جا مانده‎اند.

                                                                                                                                       دكتر هوشنگ طالع

ایرانیان به سنت دیرین كهن، در آغاز نو شدن سال، سفره‎ی نوروزی می‎گسترانند. سفره‏ی نوروزی، همه‎ی نماد‎های آفرینش مادی را در بر دارند. البته امروز، مفاهیم اصلی آن با گذشت هزار‎ه‎ها از دست رفته‎اند اما نماد‎ها هم‌چنان پا بر جا مانده‎اند.
بر اثر نا آگاهی پاره‎ای از به اصطلاح پژوهندگان و روشن‎فكر‏نمایان، چندی است كه بحث بر سر هفت‏سین یا هفت‏شین، در گرفته كه به گفته‎ی حافظ :
چو ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند

به باور كهن ایرانیان، اهورامزدا، پس از بی‎هوش شدن اهریمن، دست به آفرینش مادی می‎زند. بدین‎سان، از زمان بی‎كران، زمان كران‎مند می‎آفریند تا هنگام مناسب آن را به جنبش درآورد. او در شش بار، نخستین نمونه‎های شش پدیده‎ی اصلی آفرینش، یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و انسان را می‎آفریند. البته میان این گاهان آفرینش، میلیون‌ها یا میلیاردها سال فاصله بوده است.
سال‌گرد آفرینش‎های شش‏گانه به جشن‎های « گاهن‎بار» یا گهن بار، معروف‎اند. این جشن‎ها عبارتند از :

1ـ آفرینش آسمان ( مدیوم رزگاه )كه معنای آن میانه بهار است و مربوط به آفرینش آسمان می‎باشد كه در ماه اردی‌بهشت قرار دارد.
2ـ آفرینش آب ( مدیوشم‎گاه )، به معنای میانه‎ی تابستان است و مربوط به آفرینش آب می‎باشد و در تیر ماه قرار دارد.
3ـ آفرینش زمین ( پتیه‎شهیم‎گاه ) كه معنای آن گردآوری غله و مربوط به آفرینش زمین در شهریور ماه است.
4ـ آفرینش گیاهان ( ایاسیریم‎گاه )كه معنای بازگشت به خانه و مربوط به آفرینش گیاهان است و در مهر ماه قرار دارد.
5ـ آفرینش جانوران ( مدیاریم‎گاه )كه معنای آن میانه‎ی سال و مربوط به آفرینش جانوری و در دی ماه است.
6ـ  آفرینش مردمان ( هم سپه مدیم‎گاه ) كه معنای آن حركت همه‎ی سپاه و مربوط به آفرینش انسان در روز‎های پایانی سال است.

                     اهورامزدا ، آسمان را روشن و بی‎كران می‎آفریند.
نمونه‎ی نخست آب   : قطره‎ای است به پهنای همه‎ی آب‎ها
نمونه‎ی نخست زمین    : زمینی است گرد و هموار، بدون هر گونه پستی و بلندی
نمونه‎ی نخست گیاه  : یك شاخه است كه در برگیرنده‎ی همه‎ی گیاهان است.
نمونه‎ی نخست چارپایان سودمند : گاو « ایوداد» یا « ایوك داده» است كه در كناره‎ی راست رودخانه‎ی دایی‎تی‎نیك در ایران‏ویچ آفریده شد.
نمونه‎ نخست انسان   : گیو‎مرث یا زنده‎ی میرا بود. اهورامزدا، او را در كناره‎ی  چپ رودخانه‎ی دایی‎تی‎نیك در ایران ویچ آفرید. آفریدگار، گیومرث را برای یاری به خود، آفرید.
هم‎چنین، به باور كهن ایرانیان، اهورامزدا، امشاسپندان را كه جلوه‎هایی از ذات او هستند، می‎آفریند. امشاسپند، به معنای ورجاوند جاودانه است. تعداد امشاسپندان، شش تاست كه عبارتند از: بهمن (منش خوب یا نهاد نیك)، اردی‎بهشت (بهترین اشه یا ارته «راستی») شهریور (شهریاری آرمانی یا توانایی مینوی آرمانی یا آرمان شهر) سپندارمذ یا اسفند (خردكامل)، خرداد (رسایی و كمال) امرداد (جاودانگی و نامیرایی).
از میان امشاسپندان یا جلوه‎های ذات اهورامزدا، سه امشاسپند نرینه و سه امشاسپند، مادینه‏اند. سپندارمذ، همراه با خرداد و امرداد، سه امشاسپند مادینه‎اند.
بدین سان، در آیین ایرانیان كهن، عدد شش كه نشان دهنده‎ی شش‎گاه آفرینش و نیز شمار امشاسپندان بود، عدد مقدس دانسته می‎شد. اما با برپایی دین ـ دولت ساسانی و قرار دادن اهورا مزدا یا ایزدسروش بر سرفهرست امشاسپندان، تعداد آن را به هفت رسانیدند و رفته‎رفته عدد هفت، جای عدد شش را گرفت و ...
بدین‎سان، سفره‎ای كه ایرانیان در سال نو می‎گستراند و نماد‎های آفرینش 6 گانه‎ی استومند (مادی) را بر آن می‎نهادند، رفته‎رفته با جای‎گزین شدن عدد 7 به جای عدد 6، نام هفت به خود گرفت.
بعد‎ها كه مفاهیم اصلی از دست رفت و به جای « مغز» در درازای هزاره‎ها، «پوست» بر جای ماند، سفره‎ی نوروزی كه دارای مفهوم ویژه و ژرفی بود، دچار دگرگونی شد و سرانجام با نام « هفت‎سین» به ما رسیده‎ است.
بر سر این سفره، آسمان (در نماد آینه)، آب ( نماد رویش زندگی نباتی و جانوری )، خاك (به گونه‎ی بستر رویش گیاه)، گیاه(در قالب سبزه)، جانور (به گونه‎ی ماهی)، و انسان‎های گردآمده بر كنار آن كه نشان دهنده‎ی 6 گاه آفرینش‌اند، حضور دارند.
بدون دو دلی، دیگر اجزای این سفره كه امروزه از اصل خود، دور افتاده و بدین گونه پس از گذر هزاره‎ها به ما رسیده، دارای مفاهیم ویژه ‎اند.
سیب، به عنوان نخستین میوه‎ای است كه مردم این فلات بدان دست یافتند و این میوه از سوی یهودانی كه پس از آزادی از سوی كوروش بزرگ در ایران می‌زیستند، به یهودا برده شد، در آن جا میوه‌ی خدایی شد، به تورات ( عهد عتیق ) راه یافت و از آن‌جا، به عهد جدید ( انجیل ) نیز راه یافت.
 سركه، نخستین فرآورده‎ی صنعتی ایرانیان در قالب تولید انبوه بود. البته می‎دانیم كه سركه، از فراگشت تولید انگور به شراب و سپس دگرگشت شراب به سركه، به دست می‎آید.
گندم كه به گونه‎ی سنتی، به عنوان نماد آفرینش گیاهی به كار می‎رود ( سبزه )، بدون تردید، نخستین دانه‎ای بود كه ایرانیان توانستند آن را به گونه‎ی سازمان یافته‎، بكارند و بدروند و ...
سپند یا اسپند را می‎توان به گونه‎ی نخستین « گندزدا» دانست كه ایرانیان آن را شناختند و برای گندزدایی و برطرف كردن بو‎های ناخوش به كار گرفتند. ارزش آن برای زمان‎هایی كه انسان و دام در كنار هم زندگی می‎كردند، بسیار زیاد و حتا در مواردی حیاتی بود.
تخم مرغ كه آن را رنگ می‌كنیم و بر سر سفره‌ی هفت‌سین می‌نشانیم، نماد « حامل هستی » است به گفته‌ی دیگر، هستی پنهان است كه در یك مدت معین و در دمای معین، به زندگی بدل می‌شود.
این نماد كه از راه آیین مهر به آیین مسیحیت راه یافته، بدون این كه به رمز و راز آن آشنا باشند، در جشن عروج مسیح (عید پاك )، آن را همراه خرگوش، نماد این جشن ساخته‌اند … 
سكه نیز ، بعد‎ها كه بازرگانی رونق گرفت و شهر‎نشینی افزون‎تر شد و رفته‎رفته، پول در زندگی مردمان، جایگاه ویژه‎ای یافت، راه بر سر این سفره پیدا كرد و...
 از این رو، شایسته است در تزیین و چیدمان سفره‎ی هفت‎سین، به رمز‎ و رازهای آن، بیش‎تر توجه كنیم و عوامل اصلی آن را در نظر گیریم.

• < قبلی
• بعدی >