ایران‌بوم

در ادبیات فارسی، مشهورترین پزشک شاعر، عطار نیشابوری ا‌ست که به قول خودش هر روزه در داروخانه‌، نبض بیماران را می‌گرفت و بنا به تشخیص برای آنان داروهایی تجویز می‌کرد. معروف‌ترین متن مربوط به خوردنی‌ها و خوراک‌ها، دیوان اطعمه اثر ابواسحاق (معروف به بسحاق)‌شیرازی‌ست که شاعر در مقدمه‌ منثور خود نوشته است که «با وجود اوصاف فردوسی، مثنویات نظامی، طیبات سعدی، غزلیات سلمان ساوجی، مقالات عماد فقیه کرمانی و طلاقت الفاظ و متانت معانی اشعار حافظ» می‌خواهد زمینه‌ متفاوتی را برای طبع آزمایی اختیار کند و لذا دیوان او شامل مطالبی از این دست است: سفره‌ کنزالاشتها، طعام بازار، آش‌های ترش، میوه‌ها، حلواها، و ده‌ها غزل که در استقبال اشعار حافظ، سلمان ساوجی، سعدی و دیگران با تکیه بر شیوه‌ سرایش خود پیرامون اطعمه و اشربه سروده است...

طب سنتی و مکمل

تاریخچه

طب سنتی، آمیزه‌‌ای از دانش پزشکی ملت‌های باستان به‌ویژه مردم ایران، یونان، بین‌النهرین هند، مصر و چین است. چینی‌ها و ژاپنی‌ها از لااقل سه‌هزار سال پیش از میلاد، باغ‌ها و مزارع ویژه‌ای برای پرورش گیاهان دارویی داشته‌اند؛ چنان‌که در کتاب معروف پن‌تسائو pen tsao (ساخته‌ 2700 ق.م) نام بیش از 1892 «نسخه» شامل داروهای گیاهی، حیوانی و معدنی برای معالجه بیماری‌های مختلف ذکر شده است.

طب سنتی نزد مردم هند، کلده، بابل، یونان، مصر، ایران و کشورهای عربی هم سابقه‌‌ای چند هزار ساله دارد. تفاوت طب هندی و یونانی در این است که در هند، معالجات طبی توأم با اوراد و عزائم و جادو بود اما در یونان،‌ طب اول بر اساس استقراء و تجربه و سپس برپایه‌ استدلال عقلانی پیش‌رفت.

در اساطیر یونان، اولین طبیب، اسقلیتوس (پسر آپولن) است که به قول اطبای قدیم مسلمان، شاگرد ادریس پیامبر بوده است. در بابل در قانون نامه‌ حمــــــورابی( 2123 ـ 2081 ق.م) که اقتباسی از قوانین مصوب دنگی پادشاه اور ( درحدود 2200 ق.م) است، اصل مسئولیت مدنی پزشکان و جراحان و مجازات‌های سخت متخلفان، مدون است. در کشفیات شهر سوخته در سیستان نیز شواهدی از جراحی‌های پیشرفته پیدا شده است.

نامدارترین پزشکان عهد باستان، بقراط ( 460 ـ 377 ق.م) و جالینوس ( 201 ـ 131 ق.م)‌اند.

اهمیت بقراط در این است که به طور کامل طب را از جادو جدا کرد و اصول بهداشت و درمان را بر پایه‌ تجربه‌های بالینی و آزمون و خطا در ممارست در مداوای بیماران در کتاب‌های خود تدوین کرد. اولین آثار پزشکی مکتوب که خالی از سحر و جادو در یونان به کتابت درآمد، توسط فیثاغورث تحریر شد. سپس بطلمیوس در اسکندریه، مدرسه‌ای‌ ویژه برای تربیت پزشکان ایجاد کرد.

کهن‌ترین آگاهی‌های ثبت شده در جهان در ارتباط با مصرف گیاهان دارویی، پس از چین ( در 2700 ق.م) به مصر برمی‌گردد. در عصر ساختمان اهرام مصر ( 2100 ـ 2600 ق.م) برابر اسناد به دست آمده، از پیاز و سیر به مثابه‌ی قاتق خوراک هزاران کارگر در ساخت و ساز اهرام استفاده می‌شده و گیاهان طبی نیز برای درمان بیماری‌های کارگران مصرف می‌شده است.

مصری‌ها در سده‌های بعدی برای مومیایی کردن اجساد فراعنه و بزرگان دیگر خود، ‌محصولاتی مانند دارچین را از چین و جنوب‌شرقی آسیا به مصر وارد می‌کردند و برابر باورهای دینی خودشان برای آرام نگه‌داشتن خدای مرگ و محافظت اجساد مردگان با اهمیت و جلوگیری از فساد آن‌ها در طول زمان، آن داروهای گیاهی را برای مومیایی کردن اجساد به کار می‌بردند. به این ترتیب که پس از خالی‌کردن قسمت‌ داخلی بدن و خشک و پاک کردن آن، داخل بدن را از گیاهان معطر مانند زیره و بادیان و مرزنجوش و دارچین و نظایر آن پر می‌کردند.

در ایران از روزگاران کهن یعنی دست‌کم از ده‌هزار سال پیش، استفاده از داروهای گیاهی مسبوق به سابقه است. برای مثال، در دوران هخامنشیان ( 645 ـ 321 ق.م) طب گیاهی در ایران گسترش چشمگیری داشته و اضافه بر تجربیاتی که در سرزمین‌های پارس وجود داشته است، از دست یافته‌های یونانی نیز استفاده می‌شده است و حتی در آن دوران طبقات اطبا نام‌های خاصی داشتند؛ از جمله، عنوان «پزشک» برای طبیب عمومی و «کارد پزشک» برای جراح معمول بود.

در دوره‌ ساسانیان (224ـ642ق)، علم وحرفه طبابت در ایران گسترش فراوان یافت و دانشگاه و بیمارستان معروف جندی‌شاپور با استادان متخصص در فن پزشکی بسیار رونق گرفت. در این دوره حکمای معروف مانند جبرئیل (بزرگ اطبای جندی‌شاپور) و برزویه‌ی طبیب (حکیم معروف که کتب حکمای هندی را ترجمه کرده است) به خدمات مهمی دست زدند چنان که در مقدمه کلیله و دمنه در باب «برزویه طبیب) آمده است:

«چنین گوید برزویه طبیب، مقدم اطبای پارس... که چون سال عمر به هفت رسید، مرا بر خواندن علم تحریض نمودند... بدان صنعت شهرتی تمام یافتم و در معالجه‌ بیماران متهدی شدم... علم طب نزدیک همه خردمندان و در تمامی دین‌ها ستوده است و در کتب طب آورده‌اند که فاضل‌ترین اطبا آن است که بر علاج از جهت ثواب آخرت مواظبت کند...» (کلیله و دمنه چاپ عبدالعظیم قریب، تهران مؤسسه مطبوعاتی فراهانی، ص 46)

معروف‌ترین پزشک ایرانی پس از اسلام محمد زکریای رازی (وفات حدود 320 ق/925م) که در اروپا به «رازس» Razes معروف است. رازی، رییس مرکز طبی بغداد قریب بیش از صدجلد کتاب و رساله نظیر حاوی، منصوری، طب‌الملوکی ورساله‌ی آبله و سرخک نوشته است و از جمله کتابی به نام تشریح الموتی (= کالبد شکافی) دارد که گویا ترجمه کتاب لوکیس افکتیس Locis affectis آسیب‌شناسی تالیف جالینوس باشد.

پس از رازی، مشهورترین پزشک ایرانی، ابن سینا (وفات 428ق/1036م) است که کتاب معروف قانون او قرن‌ها در محافل علمی دنیا مطرح و مطمح نظر بوده و در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌‌شده است. در زمان لویی یازدهم در فرانسه، انجمن طبی پاریس کتاب‌های محمد زکریای رازی و ابن‌سینا را به لاتین ترجمه کرده است و این دو کتاب در دانشگاه پاریس تدریس می‌شده است.

کهن‌ترین دارونامه فارس (شامل طبایع و خواص 554 ماده دارویی و خوراکی)، کتاب معروف الابنیه عن الحقایق الادویه تألیف ابومنصور موفق بن علی الهروی (زنده در سده چهارم هجری) است. دیگر از کتاب‌های پزشکی به زبان فارسی، کتاب هدایه‌المتعلمین است که مؤلف آن از شاگرد شاگردان محمد زکریای رازی بوده است.