نام‌آوران ایرانی
زندگی‌نامه استاد محمود حسابی
- بزرگان
- نمایش از جمعه, 12 اسفند 1390 10:38
- بازدید: 10797
برگرفته از تارنمای بنیاد پرفسور حسابی
خلاصه‌ایی از زندگی استاد دکتر سید محمود حسابی «پدر فیزیک ایران»، بنیانگذار دانشگاه، و بسیاری از مراکز علمی، آموزشی، صنعتی، فرهنگی و پژوهشی کشورمان
پروفسور سید محمود حسابی، در سال 1281 (ه.ش)، از پدر و مادری تفرشی، در تهران زاده شدند. پس از سپری نمودن چهار سال، از دوران کودکی در تهران، به همراه خانواده (پدر، مادر و برادر)، عازم شامات گردیدند. در هفت سالگی، تحصیلات ابتدایی خود را، در بیروت، با تنگدستی و مرارت‌های دور از وطن، در مدرسه کشیش‌های‌فرانسوی، آغاز کردند، و همزمان، توسط مادر فداکار، متدین و فاضله خود (خانم گوهرشاد حسابی)، تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی، قرار گرفتند. استاد، قرآن کریم را، حفظ و به آن اعتقادی ژرف داشتن. دیوان‌حافظ را، نیز از بر داشته، و به بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی، منشآت قائم مقام، اشراف‌کامل داشتند.
شروع تحصیلات متوسطه ایشان، مصادف با آغاز جنگ جهانی اول، و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو، پس از دو سال تحصیل، در منزل، برای ادامه، به کالج آمریکایی بیروت رفتند، و در سن هفده‌سالگی، لیسانس ادبیات، در نوزده سالگی لیسانس بیولوژی، و پس از آن، مدرک مهندسی راه و ساختمان را، اخذ نمودند. در آن زمان، با نقشه‌کشی و راهسازی، به امرار معاش خانواده، کمک می‌کردند. استاد، همچنین، در رشته‌های پزشکی، ریاضیات و ستاره‌شناسی، به تحصیلات آکادمیک پرداختند. شرکت راهسازی فرانسوی، که استاد در آن، مشغول به کار بودند، به پاس قدردانی از زحماتشان، ایشان را، برای ادامه تحصیل، به کشور فرانسه اعزام‌کرد، و بدین ترتیب، در سال 1924 (م) به مدرسه عالی برق پاریس وارد، و در سال 1925 (م) فارغ‌التحصیل شدند. همزمان با تحصیل در رشته معدن، در راه‌آهن برقی فرانسه، مشغول به کار گردیدند، و پس از پایان تحصیل در این رشته، کار خود را، در معادن آهن شمال فرانسه، ومعادن زغال سنگ ایالت «سار» آغاز کردند. سپس، به دلیل وجود روحیه علمی، به تحصیل و تحقیق، در دانشگاه سوربن، در رشته فیزیک پرداختند، و در سال 1927 (م)، در سن بیست و پنج سالگی، دانشنامه دکترای فیزیک خود را با ارایه رساله یی، تحت عنوان «حساسیت سلولهای فتو الکتریک»، با درجه عالی، دریافت کردند.
استاد، با شعر و موسیقی سنتی ایران، و موسیقی کلاسیک غرب، به خوبی آشنایی داشتند، و در چند رشته ورزشی، موفقیتهایی کسب نمودند، که از آن میان، می‌توان به دیپلم نجات غریق در رشته شنا، اشاره نمود.
از جمله دستآوردهای عمر پربار استاد، و مشاغلی که در مسند آن، خدمات علمی و فرهنگی شایان توجهی ارائه نمودند، می‌توان به چند نمونه، اشاره کرد:
ماموریت وزارت راه و ترابری (طرق و شوارع عامه)، برای تهیه اولین نقشه‌برداری علمی، فنی و مهندسی‌کشور (تهیه نقشه نوین راه ساحلی سراسری میان بنادر خلیج فارس، بندر لنگه به بوشهر) (1306 ه . ش)، تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن ( 1307 ه . ش)، تأسیس دارالمعلمین عالی، و تدریس درآن ( 1307 ه . ش)، ساخت اولین رادیو در کشور (1307 ه . ش)، تأسیس دانشسـرای عالی و تدریس در آن (1308 ه . ش)، ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایران ( 1310 ه . ش)، نصب و راه‌اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران ( 1310ه . ش)، تعیین ساعت ایران ( 1311 ه . ش)، تأسیس اولین بیمارستان خصوصی، در ایران، به نام "بیمارستان گوهرشاد" (به یاد مادر گرامیشان) (1312 ه . ش)، مأمور وزارت راه، برای ساخت راه تهران به شمشک، جهت معادن ذغال سنگ ( 1312 ه . ش)، پیشنهاد و تدوین قانون تأسیس دانشگاه تهران، و تأسیس دانشکده فنی ( 1313 ه . ش) و ریاست آن دانشکده تا (1315 ه . ش) و تدریس در آن، تأسیس دانشکده علوم، و ریاست آن دانشکده از (1321 تا 1327، و از 1330 تا 1336 ه . ش)، و تدریس در گروه فیزیک آن دانشکده، تا واپسین روزهای عمر، تأسیس مرکز عدسی‌سازی- دیدگانی- اپتیک کاربردی، در دانشکده علوم دانشگاه تهران، ماموریت خلع ید، از شرکت نفت انگلیس، در دولت دکتر مصدق، اولین رییس هیئتمدیره، و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، وزیر فرهنگ در دولت دکتر مصدق( 1330 ه . ش)، پایه‌گذاری مدارس عشایری، و تأسیس اولین مدرسه عشایری ایران ( 1330 ه . ش)، مخالفت با طرح قرارداد ننگین کنسرسیوم، وکاپیتولاسیون در مجلس، مخالفت با عضویت دولت ایران، در قرارداد سنتو «پاکت بغداد» در مجلس، پایه‌گذاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران (1330 ه . ش)، پایه‌گذاری مرکز تحقیقات، و رأکتور اتمی دانشگاه تهران، تأسیس سازمان انرژی اتمی، و عضو هیئت دایمی کمیته بین‌المللی هسته‌ای (1330 ، 1349 ه . ش)، تدوین قانون ستاندارد، و تأسیس مؤسسه استاندارد ایران ( 1333هـ.ش)، تأسیس اولین رصدخانه نوین در ایران، تأسیس اولین مرکز مدرن تعقیب ماهواره‌ها، در شیراز (1335 ه . ش)، پایه‌گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان ( 1338 ه. ش)، تشکیل و ریاست کمیته پژوهشی فضای ایران، و عضو دایمی کمیته بین‌المللی فضا (1360 ه . ش)، تاسیس انجمن موسیقی ایران، مؤسس، و عضو پیوسته فرهنگستان زبان ایران از (1349 ه . ش) تا آخرین روزهای فعالیت.
فعالیت در دو نسل کاری، و آموزش 7 نسل استاد و دانشجو، از خدمات ارزنده پروفسور حسابی، به شمار می‌رود، و در همین راستا، ایشان از سال ( 1350 ه . ش) به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران، شناخته شدند.
استاد، به چهار زبان زنده دنیا: فرانسه، انگلیسی، آلمانی و عربی مسلط بودند، و به زبانهای: سانسکریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، ترکی و ایتالیایی اشراف داشتند.
دکتر حسابی به ایران، فرهنگ و ادب و اعتقادات سنتی و مذهبی این سرزمین عشق، می‌ورزیدند، و گذشته از سفر، به کشورهای متعدد عالم، به سراسر ایران، سفر کرده بودند، و از این مسافرتهای پربار داخلی و خارجی، یادداشت‌ها و سفرنامه‌های بسیاری، به جای نهادند.
در زمینه تحقیق علمی: 25 مقاله، رساله و کتاب، از استاد به چاپ رسیده است. تئوری « بی‌نهایت بودن ذرات» ایشان در میان دانشمندان و فیزیکدانان جهان، شناخته شده است.
نشان «اوفیسیه دولا لژیون دونور»، و همچنین، نشان «کوماندور دولا لژیون دونور»، بزرگترین نشانهای کشور فرانسه، به ایشان، اهدا گردید.
استاد، تنها شاگرد ایرانی پروفسور اینشتین بوده، و در طول زندگی، با دانشمندان تراز اول جهان، نظیر شرودینگر، بورن، فرمی، دیراک، بوهر، ... و با فلاسفه و ادبایی همچون آندره‌ژید، برتراند راسل، ... تبادل نظرداشته‌اند. ایشان، از سوی جامعه علمی جهان، به عنوان « مرد اول علمی جهان » (1990 م) برگزیده شدند ، و در کنگره "شصت سال فیزیک ایران" (1366 ه . ش) ملقب به "پدر فیزیک ایران" گردیدند.
پروفسور حسابی، در 12 شهریور 1371 (ه . ش)، در بیمارستان دانشگاه ژنو، به هنگام معالجه قلبی، بدرود حیات گفتند.
مقبره استاد، بنا به خواسته ایشان، در زادگاه خانوادگی، در شهر دانشگاهی تفرش، قرار دارد.
موزه (گنجینه فرهنگی) استاد محمود حسابی
استاد و خانواده
آقای دکتر حسابی در کنار تمامی علایق علمی خود، به خانواده عشق می ورزیدند و همواره جایگاه ویژه یی برای خانه و خانواده منظور می کردند. ایشان حتی در سفرهای رسمی خود، فرزندانشان را به همراه می بردند و کلیه مراسم و اعیاد را با حفظ تمامی سنن در کنار خانواده به سر می بردند. ایشان احترام خارق العاده یی برای همسر خود قائل بودند و برای مثال هیچ گاه همسر خود را با صوت بلند صدا نمی کردند، به طوری که فرزندانشان نمی دانستند ایشان خانم دکتر را چه صدا می کردند.
شجره نامه خانوادگی:
نام: محمود
محمودخان
نام خانوادگی: حسابی
میرزا حسابی
مصباح السلطان
متولد: تهران: بازارچه قوام الدوله، میدان شاهپور (وحدت اسلامی)
نام پدر: عباس
لقب پدر: معزالسلطنه
متول: تفرش
نام مادر: گوهر شاد
نام خانوادگی: حسابی
لقب مادر: مدحت السلطنه
متولد: تفرش
نام پدربزرگ: علی
لقب اول پدربزرگ: معز السلطان
لقب دوم پدربزرگ: حاج یمین الملک
متولد: تفرش
نام مادربزرگ: حاجیه طوبی خانم
متولد: تفرش
اجداد مادری: میرزا عیسی وزیر و میرزا محمد حسین وزیر
نام همسر: صدیقه حائری
نام فرزندان: ایرج و انوشه
نام نوه ها: پریشاد، پارسا
تحقیقات
پروفسور حسابی از ابتدای کار علمی خود علاقه مند به پژوهش و یافتن مفاهیم جدید بودند. هر چند رشته ایشان، فیزیک، در آن سال ها دریایی از پژوهش را در برابر فیزیکدانان قرار داد و دکتر در این میان سهم خوبی از پژوهش این رشته را به خود اختصاص دادند، ولی بسیاری از زمینه های دیگر علمی و فرهنگی و ادبیاتی نیز به تحقیق و بررسی پرداختند.
تحقیق نظری درباره ساختمان ذارت اصلی هسته اتم، دانشگاه تهران، 1324 ش (1945 م)
تحقیق درباره اصلاح قانون جاذبه عمومی نیوتن و قانون میدان الکترو مانیتیک ماکسول (الکتریکی کولومب)، 1326 ش (1947 م)
تحقیق درباره استنتاج ساختمان ذارت اصلی اتم از نظریه عمومی اینشتین، با راهنمایی پروفسور اینشتین، به زبان انگلیسی در دانشگاه پرینستون، 1325 ش (1946 م)
تحقیق درباره (نظریه نسبیت) در دانشگاه پرینستون، 1325 ش (1947 م) به چاپ رسیده است
تحقیق علمی در مورد اثر ماده بر مسیر عبور نور و انحراف شعاع نورانی در مجاورت سطح یک جسم، به زبان انگلیسی، انستیتو علوم هسته یی شیکاگو، 1326 ش (1947 م).
تحقیق آزمایشگاهی عبور نور در مجاورت ماده در دانشکده علوم دانشگاه تهران، 1370-1326 ش (1991-1947 م)
تحقیق در مورد دیوان حافظ و رساله جامع تفسیر ابیات و غزلیات حافظ
تحقیق در مورد گلستان و بوستان سعدی
تحقیق در مورد دیوان باباطاهر
تحقیق در مورد شاهنامه فردوسی
تحقیق درباره انواع ذرات اصلی و تعداد آنها
تحقیق درباره شکل فرمول قانون نیروی جاذبه جرمی
تحقیق درباره شکل فرمول قانون نیروی جاذبه الکتریکی
تحقیق درباره شکل فرمول قانون نیروی جاذبه مغناطیسی
تحقیق تجربی درباره تغییر نمار، شکست نور در نزدیکی سطح یک جسم
تحقیق در مورد لیزرها و نور همدوس (Coherent Light)
تحقیق در مورد ارتعاش هسته مغناطیسی (Resonance Nuclear Magnetique)
تحقیق در مورد اثر موسبوئر (Effect Mossbauer)
کتاب‌ها:
پروفسور حسابی کتاب هایی در موارد علمی فیزیکی تالیف نمودند که اکثر آن ها به عنوان مرجع علمی دانشگاهی مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین با توجه به گستردگی مطالعات ایشان، کتب متعدد فرهنگی و ادبی نظیر فرهنگ حسابی، نام های ایرانی، وندها و گهواژه های فارسی و توانایی زبان فارسی و بسیاری عناوین متفرقه دیگر از ایشان به یادگار مانده است.
قانون تأسیس دانشگاه تهران، 1312 ش (1933 م).
پروفسور حسابی نقش محوری در تاسیس دانشگاه تهران، اولین دانشگاه مدرن ایران داشتند. ایشان در تلاش برای تحقق این آرمان نه تنها کلیه مراحل توجیه مجلس، اعضای دولت و تصمیم گیران اصلی کشور را شخصا بر عهده گرفتند، بلکه مواردی نظیر پیش نویس قانون تاسیس دانشگاه تهران و آیین نامه های مختلف آن را شخصا تدوین نمودند.
فیزیک دوره اول و دوم دبیرستان، 1318 ش (1939 م)
نامهای ایرانی، 1319 ش (1940 م)
برای حفظ ارزش ها و احساسات فرهنگ ایرانی، دکتر حسابی معتقد به حفظ تمامی میراث این فرهنگ بودند. یکی از این یادگارها، نام های اصیل ایرانی است. ایشان به منظور حفظ و ترویج این یادگار با ارزش فرهنگی، در جزوه نامبرده این نام ها را همراه با مفهوم کلمه یا اهمیت تاریخی آن گرد آورده اند.
قانون تأسیس دانشگاه تهران، 1312 ش (1933 م). صورت جلسه آکادمی ملی علمی، 1326 ش (1947 م)
آیین نامه امور مالی دانشگاه تهران، 1333 ش (1954 م)
دیدگانی فیزیکی، دانشگاه تهران، 1340 ش (1961 م)
واژه نامه تخصصی فیزیک، 1369- 1340 ش (1990- 1961 م)
واژه نامه تخصصی فیزیک، 1369- 1340 ش (1990- 1961 م)
نگره کاهنربایی، دانشگاه تهران، 1345 ش (1966 م)
شجره نامه خانواده حسابی، وزارت فرهنگ و هنر 1346 ش (1967 م)
یکی از دلبستگی های ویژه پروفسور حسابی، تحقیق درباره گذشته خود و توجه به ریشه های فرهنگی، تاریخی، ادبی و حتی خانوادگی بود. در زمینه اخیر، ایشان تحقیقات جالبی در خصوص آرامگاه خانوادگی خود در شهر تفرش انجام دادند و با یافتن ویرانه آن پس از 200 سال، اقدام به بازسازی آن نمودند. در همین زمینه ایشان اقدام به استخراج و چاپ شجره نامه خانوادگی خود نموده و دیوان شعر قدیمی یکی از اجداد خود را گردآوری و چاپ کردند.
فیزیک حالت جامد (Solid State Physics) ,(Physque de l Etat Solide) به زبان های انگلیسی و فرانسه، 1348 ش (1969 م) و به زبان فارسی، 1358 ش (1979 م)
دیدگانی کوانتیک، دانشگاه تهران، 1358 ش (1980 م)
افعال فرانسه به فارسی، آماده چاپ
وندها و گهواژه های فارسی، تهران، 1368 ش (1989 م)
پروفسور حسابی برای زنده نگاهداشتن زبان فارسی تلاش فراوانی نمودند. ایشان براساس مطالعات شخصی در خصوص ایجاد لغات و اصطلاحات جدید با استفاده از قابلیت ترکیب لغات و استفاده از پیشوندها و پسوندهای موجود در زبان فارسی و مقایسه آن با قابلیت سایر زبان ها، با استفاده از روابط احتمالات نشان دادند زبان فارسی از این جهت در زمره زبان های نخست جهان قرار دارد.
در همین ارتباط، استاد، تحقیقات گسترده یی در مورد شعرای بزرگ ایران نظیر حافظ، سعدی و بابا طاهر انجام دادند که بعضی از این تحقیقات و نظریات ایشان توسط بنیاد پروفسور حسابی گردآوری و چاپ شده است.
چگونگی تاریخ ایران، آماده چاپ
تحقیقات و سخنرانی های ارزنده یی در زمینه تاریخ ایران از استاد به یادگار مانده است.
الکترودینامیک، آماده چاپ
نگره الکترونیکی، آماده چاپ
جلد اول فرهنگ حسابی، تهران، 1370 ش (1991م)، جلدهای بعدی آماده چاپ
پروفسور حسابی به منظور پالایش زبان فارسی، به ویژه زبان علمی کشور، کوشش فراوانی نمودند و به منظور جایگزینی واژه های بیگانه و جلوگیری از ورود واژه های جدید خارجی به زبان فارسی با کمک قابلیت پالایش که در این زبان می شناختند، در طول 60 سال فعالیت های علمی، فرهنگی و اجرایی خود به جمع آوری معادل های فارسی این لغات نمودند، فرهنگ فارسی مجموعه یی از این تلاش ارزنده استاد است.
گردآوری دیوان حسابی از کتابخانه دانشگاه پاریس، متعلق به قرن 17، و چاپ آن در دانشگاه تهران، 1354 ش (1975 م)
رساله‌ها، مقاله‌هاو سخنرانی‌ها:
رساله‌ها
پروفسور حسابی رسالات متعددی در زمینه های گوناگون فیزیکی و فرهنگی تالیف کرده اند. علاوه بر رساله های دکترا و مطالعاتی خود در زمینه فیزیک، درباره «تاریخ ایران و فلسفه ایران باستان» و بسیاری زمینه های مشابه و در پیوند با «چه باید کرد تا ایران به پیشرفت برسد» نیز رساله هایی از خود به یادگار گذارده اند.
رساله دکترای فیزیک با عنوان حساسیت سلول های فتو الکتریک (Sensibilite des Cellules Photoelectriques) به زبان فرانسه، چاپ دانشگاه پاریس، 1306 ش (1927 م)
رساله راه ما (Votre voie)، به زبان فرانسه، 1314 ش (1935 م)
راه ما حاوی نظرات پروفسور حسابی در پیوند با راهی است که باید به سوی تعالی و پیشرفت پیموده شود.
رساله تفسیر امواج دوبروی (Essaie d Interpretation des Ondes de Debroglie) به زبان فرانسه، تهران، 1324 ش (1945 م)
رساله درباره ماهیت ماده (A Strain Theory of Matter) دانشگاه تهران، به زبان انگلیسی، 1325 ش (1946 م)
رساله ذارت پیوسته (Continuous Particles) که در آکادمی علوم نیویورک(نشریه علمی Physical Review، ژوئن 1946 م صفحه 189) و در دانشگاه تهران، به زبان های انگلیسی و فارسی، 1325 ش، منتشر شد
رساله مدل ذره بی نهایت گسترده (Modele de Particules Infinies) در نشریه فیزیک فرانسه (Journal de Physique)، 1336 ش (می 1957 م)
رساله فیزیک جدید و فلسفه ایران باستان (Modern Physics and the Philosophy of Ancient Iran) به زبان انگلیسی و نشر آن به زبان فارسی در مجله فرهنگ ایران باستان، مهر 1343 ش (1964 م)
پروفسور حسابی، در زمان تاسیس اولین و تنها مرکز آموزش علوم پایه کشور، دانشکده علوم (فیزیک) دانشگاه تهران، و انتخابشان، به عنوان نخستین رئیس آن، که همزمان، و قریب به دودهه، به عنوان اولین و تنها نماینده کشورمان، در کنفرانسهای بین‌المللی اتمی، فضا و ... حفظ لایه اوزون، شرکت میجستند، هر فرصتی را، مغتنم میشمردند، تا رسالت قلبی خود، برای معرفی پایگاه تاریخی کشورمان را، به بهترین شکل، ممکن، و معمول دارند.
در یکی از این فرصتهای مبارک، از استاد، دعوتی به عمل میآید، تا در قصر اکتشافات دانشگاه پاریس، که ویژه نشستهای ارزشمند علمی بین‌المللی میباشد، نقطهنظرهای خود را، در بخشیکه، حاصل یک دوره طولانی تحقیقاتی بنیادی ایشان، به عنوان معرفی فصل جدیدی، از تبلور افق سربلندیهای تمدن ایران زمین میباشد را، مطرح نمایند.
موضوع سخنرانی استاد، در دانشگاه پاریس (قصر اکتشافات Palais de la découverte)، همین نظریه فیزیک جدید و فلسفه ایران باستان LA PHYSIQUE MODERNE ET LA PHIlOSOPHIE DE L’IRAN ANCIENT بوده است، که مورد استقبال گسترده پژوهندگان، دانشخواهان و اساتید حاضر در این کنفرانس، قرار میگیرد.
جالب آنکه، در نشست پایان جلسه، برای طرح سوالات، روشن میشود، که آنچه، حاضرین را، از مباحث مختلف و گسترده پیشآمده، بسیار تحت تاثیر قرار داده، کشف، و معرفی سهم بزرگ ایران (پرشیا)، در پایه‌گذاری و پیشرفت علوم، وفلسفه علوم، درجهان امروز بوده است.
رساله (توانایی زبان فارسی)، تهران، در مجله ایران باستان، مهر 1350 ش » متن کامل کتاب
پروفسور حسابی برای زنده نگاهداشتن زبان فارسی تلاش فراوانی نمودند. ایشان براساس مطالعات شخصی در خصوص ایجاد لغات و اصطلاحات جدید با استفاده از قابلیت ترکیب لغات و استفاده از پیشوندها و پسوندهای موجود در زبان فارسی و مقایسه آن با قابلیت سایر زبان ها، با استفاده از روابط احتمالات نشان دادند زبان فارسی از این جهت در زمره زبان های نخست جهان قرار دارد.
در همین ارتباط، استاد، تحقیقات گسترده یی در مورد شعرای بزرگ ایران نظیر حافظ، سعدی و بابا طاهر انجام دادند که بعضی از این تحقیقات و نظریات ایشان توسط بنیاد پروفسور حسابی گردآوری و چاپ شده است.
رساله راه بهبودی، تهران، آماده چاپ
مقاله‌هـــــــــا
نگارش مقاله « وجود ذره باردار با جرمی بزرگ تر از الکترون »
(Theoretical Evidence for the Existence of a Light Charged Particle of Mass Grater than that of the Electron)
( در صفحه 1128 شماره اول ماه می نشریه Physical Review )
نگارش مقاله یادواره پروفسور اینشتین به مناسبت درگذشت این فیزیکدان برجسته در دانشگاه تهران
سخنرانی‌هــــا
سخنرانی با عنوان « مقدمه آزمایش های اتمی برای همه » در دانشکده علوم دانشگاه تهران ، 1324 ش .
سخنرانی درباره « اصلاح قانون جاذبه عمومی نیوتن و قانون میدان الکترومانیتیک ماکسول (الکتریکی کولومب) »
(Proposed Modification in the Newton’s Law of Gravitation and Coulomb’s Law of Electric Field) که در کنفرانس بین المللی ذرات اصلی ایراد و در نشریه گزارش دانشگاه کمبریج در صفحه 182 به چاپ رسیده است (جولای 1945 م).
سخنرانی با عنوان « ذرات پیوسته » (Continues Particles) در کنفرانس فیزیک مونترال کانادا (که در نشریه Physical Review صفحه 356 ، سپتامبر 1947م ) و در گزارش آکادمی علوم (نسخه 33 شماره 6 صفحه 189) ، 1326 ش (1947م) به چاپ رسید.
مؤسسات:
علایق متعدد و متنوع دکتر حسابی در زمینه های مختلف علمی و فرهنگی موجب گردید تا موسسات و مراکز علمی متعددی را بنیان گذاری نمایند.
علاوه بر پایه گذاری مراکز آموزش عالی نظیر دانشگاه تهران، موسساتی مانند هواشناسی و سازمان انرژی اتمی ایران را بنیان نهادند.
راه اندازی اولین آسیاب آبی تولید برق (ژنراتور) در کشور (آشتیان، نزدیک تفرش) 1305 ش (1926 م)
بیمارستان گوهردشت
تشکیل گروه موسیقی کلاسیک (سنتی) به نام سن سباستین (نام کوچک باخ) در پاریس، 1306 ش (1927 م) با همیاری هم کلاسی های فارغ التحصیل پلی تکنیک فرانسه
آغاز واژه گزینی و برابر سازی علمی (نهضت جلوگیری از نفوذ کلمات خارجی در دروس دانشگاهی و زبان فارسی) 1306 ش (1927 م)
ایجاد اولین کارگاه‌های تجربی در علوم کاربردی در ایران 1306 ش (1927 م)
نقشه برداری و ترسیم اولین نقشه راه ساحلی سراسری بنادر خلیج فارس (بوشهر-بندر لنگه)، 1307-1306 ش، (1928- 1927 م)
تأسیس اولین مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن، 1307 ش (1928 م)
تأسیس دارالمعلمین عالی (تهران) و تدریس در آن، 1307 ش (1928 م)
ایجاد اولین آزمایشگاه علوم پایه در کشور، 1307 ش (1928 م)
ساخت اولین رادیو در کشور (در دارالمعلمین عالی) 1307 ش (1928 م)
تأسیس دانشسرای عالی و تدریس فیزیک و مکانیک در آن، 1308 ش (1929 م)
ساخت و راه اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور، 1309 ش (1930 م)
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی نگارستان دانشگاه تهران، 1310 ش (1931 م)
نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران، برای برادرشان، آقای دکتر محمد حسابی، اولین رادیولوژیست ایران، 1310 ش (1931 م)
ایجاد انجمن زبان فارسی و بنیان گذاری فرهنگستان زبان، 1310 ش (1931 م)
تعیین ساعت ایران 1311 ش (1932 م)
نقشه برداری، محاسبات و احداث راه تهران- شمشک به منظور بهره برداری از معادن ذغال سنگ، 1312 ش (1933 م)
تأسیس اولین بیمارستان خصوصی در ایران: بیمارستان گوهرشاد (به نام مادر فاضله شان)، با همکاری برادرشان، دکتر محمد حسابی، 1312 ش (1933 م)
پایه گذاری تدریس علوم به زبان فارسی، و تدوین کتب علمی به زبان فارسی، 1312 ش (1933 م)
طرح تأسیس دانشگاه تهران و تدوین اساسنامه آن 1310ش (1931 م)
تأسیس دانشکده فنی در 1313 ش و ریاست و تدریس در آن دانشکده (1934 م)
تأسیس دانشکده علوم، 1321 ش و ریاست آن دانشکده از 1327-1321 و از 1336-1330 ش و تدریس در آن از بدو تأسیس تا پایان عمر، 1371 ش (1992 م)
پایه گذاری و عضویت افتخاری در شورای عالی معارف، 1321 ش (1942 م)
تأسیس مرکز عدسی سازی اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران 1323 ش (1944 م)
تأسیس اولین رصدخانه نوین در ایران، 1324 ش (1945 م)
راه اندازی اولین مرکز زلزله شناسی کشور، 1328 ش (1949 م)
تأسیس بخش آکوستیک در دانشکده علوم و اندازه گیری فواصل و تنظیم گام ها و مصالعات علمی روی نت های موسیقی ایرانی، 1325 ش (1946 م) با همکاری مرحوم دکتر برکشلی و همیاری های دکتر ناجی
پایه گذاری و برنامه ریزی آموزش نوین ابتدایی و دبیرستانی، 1330 ش (1951 م)
پایه گذاری مدارس عشایری و تأسیس اولین مدرسه عشایری در ایران، 1330 ش (1951 م)
تآسیس و ریاست موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، 1344-1330 ش (1965-1951 م)
پایه گذاری مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران، 1330 ش (1951 م)
تدوین اساسنامه و تأسیس مؤسسه ملی ستاندارد ایران، 133 ش (1954 م)
تأسیس مرکر مدرن تعقیب ماهواره ها در شیراز، 1335 ش (1956 م)
پایه گذاری مرکز مخابرات اسد آباد همدان، 1338 ش (1959 م)
تأسیس و ریاست انجمن ژئوفیزیک ایران، 1345 ش (1966 م)
راه اندازی اولین لیزر ایران، 1345 ش (1966 م) و آغاز تدریس آن در دانشکده علوم
تأسیس و راه اندازی رآکتور اتمی دانشگاه تهران و ایجاد سازمان انرژی اتمی ایران، 1349 ش (1970 م)
تأسیس انجمن موسیقی ایران و مرکز پژوهش های موسیقی
خدمات و مشاغل:
در شرایطی که اروپا مهد رشد سریع فیزیک بود و با استقبال از دانشمندان فیزیک روز، تمامی امکانات خود را به روی پروفسور حسابی باز کرده بود، ایشان برای ادای دین به ایران بازگشتند و منشا خدمات بزرگی شدند که از فهرست بلند آن می توان به تاسیس دانشگاه تهران، دانشکده فنی، دانشکده علوم و بنیان گذاری مدارس عشایری اشاره داشت که هر یک به نوبه خود سهم به سزایی در پیشرفت جامعه داشت. عنوان بخشی از این خدمات، در فهرست زیر آمده است.
تعیین نقشه راه ها در کشور لبنان، 1299 ش (1921-1920 م)
راه سازی در لبنان
مهندس راه و ساختمان در اداره راه سوریه، اجرای پروژه بهسازی و راه سازی در شرکت مقاطعه کاری فرانسوی (حما-سوریه) 1302 ش (1923 م)
استخدام به عنوان مهندس راه و ساختمان در اداره راه لبنان، 1302 ش (1923 م)
شناسایی و کار در معادن ذغال سنگ ناحیه سار فرانسه، 1304 ش (1925 م)
کار به عنوان مهندس برق در راه آهن برقی دولتی فرانسه، پاریس، 1304 ش (1925 م)
مطالعه علمی در دانشگاه های پرینستن و شیکاگو و انتشار دو مقاله علمی در آمریکا و انگلیس، 1328-1325 ش (1949-1946 م)
تهیه صورت جلسات و خلاصه مذاکرات آکادمی ملی علوم، 1326 ش (1947 م)
عضو هیئت تحقیقاتی در انستیتوی تحقیقات هسته یی شیکاگو، 1327 ش (1948 م)
نماینده مردم تهران در مجلس سنا (دوره چهارم)، از 1340-1328 ش (1961-1949 م)
مأموریت خلع ید از شرکت نفت انگلیس در دولت دکتر مصدق، 1330 ش (1951 م)
اولین رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران در دولت دکتر مصدق، 1330 ش (1951 م)
وزیر فرهنگ در دولت دکتر مصدق، 1331-1330 ش (1952-1951م)
مخالفت با طرح قرارداد ننگین کنسرسیوم در مجلس، 1333 ش (1954 م)
تدوین اساسنامه و تأسیس مؤسسه ملی ستاندارد ایران، 1333 ش (1951 م)
مخالفت با قرارداد عضویت دولت ایران در سنتو (پاکت بغداد) در مجلس، 1339 ش (1960 م)
مخالفت با طرح قانون ننگین کاپیتولاسیون و کنسر سیوم در مجلس و کناره گیری از مجلس به دنبال مخالفت های سیاسی، 1340 ش (1961 م)
اولین نماینده دائم ایران، در سازمان بین المللی فضا، سازمان ملل متحد، 1347-1341 ش (1968-1962 م)
خریدن زمین در کره مریخ، 1346 ش (1967 م)
تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت
تدوین آیین نامه، تأسیس، نصب و راه اندازی کارخانجات دخانیات ایران
بنیان گذاری واحد پژوهشی صنعتی فیاوری خان و مان (پژوهش و صنعت در مکانیک هیدرودینامیک، انرژی های نو و نامحدود)، 1358 ش (1979 م)
بنیان گذاری واحد پژوهشی صنعتی سغدایی (پژوهش و تحقیق در سیستم های الکترونیک، اپتوالکترونیک، اپتیک فیزیک و سیستم های هوشمند)، سال 1359 ش، (1980م)
بنیاد پروفسور حسابی (پژوهش و فعالیت های علمی، فرهنگی، ...) سال 1360ش، (1981م)
واحد هدایت دانش آموزان و دانش جویان مبتکر، نظریه یی و کاربردی، سال 1361 ش، (1982م)
استفاده از انرژی خورشیدی در ایران، 1360 ش (1981 م)
ریاست گروه ممالک جهان سوم در کنفرانس بین المللی فضا
دوستان، همکاران، شاگردان
دکتر حسابی در سال های تحصیل و تدریس با تمامی شاگردان و اساتید خود ارتباط خوب دوستانه داشتند و اکثر این ارتباطات به دوستی های عمیق و همکاری های موثر تبدیل می شد.
بسیاری از دانشجویان استاد، خود به دانشمندان به نامی تبدیل می گشتند. کلیه شاگردان استاد در مسندهای علمی، فرهنگی و سیاسی منشا خدمات بی شماری بوده اند. استاد ارتباط دوستانه خود را با اکثر این شاگردان تا آخرین لحظه حیات خویش حفظ کردند.
اساتید بزرگ و مسلم فیزیک در دوره های مختلف تحصیل و فرصت های مطالعاتی از همکاران نزدیک و استاد ایشان بوده اند که این ارتباطات نیز اکثراً توسط دکتر حسابی حفظ شده است.
علاوه بر حوزه تحصیلی خود، استاد با اساتید حوزه های ادبیات جهان و ایرانی نیز ارتباط دوستانه و نزدیکی داشته اند و مباحث جالب علمی در این زمینه ها از پروفسور حسابی با اساتید بزرگ جهانی و ایرانی به یادگار مانده است.
نشان‌ها و مدارک بین‌اللملی
بزرگ ترین نشان علمــــــــــی فرانســـــــــه، (کومـــاندور دو لا لژیون دونــــور) (Commandeur de la Legion d Honneur) و افیسیه دو لالژیون دونــــــــــــور (Officier de la Legion d Honneur).
لیسانس ادبیات از دانشگاه فرانسوی بیروت ، 1298ش (1919م)
لیسانس زیست شناسی از دانشگاه فرانسوی بیروت ، 1299ش (1920م)
لیسانس مهندسی راه و ساختمان از دانشکده آمریکایی بیروت ، 1301ش ، (1922)
لیسانس مهندسی معدن از مدرسه عالی پاریس ، 1302 ش ، (1923م)
فوق لیسانس مهندسی برق از دانشکده برق پاریس ، 1303ش ، (1924م)
لیسانس ریاضیات و ستاره شناسی
گذراندن دو سال اول رشته حقوق (طی یک سال) در دانشگاه سوربن
گذراندن رشته پزشکی
دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه، 1306 ش (1927 م)
بزرگ ترین نشان علمی فرانسه، (کوماندرو دو لا لژیون دونور) (Commandeur de la Legion d'Honneur) و افیسیه دو لالژیون دونور (Officier de la Legion d Honneur)
کنفرانس‌ها:
کنفرانس لایه اوزون در سال 1936 م، هفتاد سال پیش در دانشگاه آکسفورد
کنفرانس لایه اوزون:
مشکلی که اخیرا به شدت مورد توجه جهانیان قرار گرفته است نازک شدن لایه اوزون و از بین رفتن این لایه حفاظتی کره زمین است . این مطلب از دیدگاه دانشمندان مدتهاست مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و آقای دکتر حسابی نیز به اهمیت این موضوع واقف بودند . ایشان در سال 1936 میلادی ، 1315 شمسی از طرف ایران در اولین کنفرانس بین المللی حفظ و حراست از لایه اوزون شرکت نمودند و در کنار سایر دانشمندان از کشورهای دیگر جهان به چاره اندیشی برای حل این معضل پرداختند.
کنفرانس هوا و فضا:
پس از تشکیل کمیته علمی استفاده صلح جویانه از فضای ماورای جو، آقای دکتر حسابی به عنوان نماینده دایم ایران در زیر کمیته علمی و فنی این کمیته عضویت و شرکت داشتند. حضور ایشان در طی سال های عضویت، حضوری موثر و راه گشا بود و پیشنهادات ایشان در مقاطع مختلف مورد تایید و تشویق نمایندگان سایر ملل قرار گرفت. جلسات و نشست های این زیرکمیته در ژنو، وین و نیز نیویورک برگزار گردیده است.
کنفرانس مسکو:
پس از جنگ جهانی دوم، دولت شوروی سابق از دانشمندان جهان برای بازدید از تاسیسات اتمی این کشور دعوت نمود، آقای دکتر حسابی از طرف ایران به این منظور معرفی شدند. ماحصل آن دو سفرنامه به زبان های فارسی و انگلیسی است که بیانگر جزییات کامل مسافرت و بازدیدهایی است که ایشان در این سفر داشتند.
