یادمان

روی سر شاپور اول درخت سبز شد

برگرفته از روزنامه شرق

نقش برجسته‌های ساسانی تنگه چوگان در خطر نابودی
روی سر شاپور اول درخت سبز شد

 
صدرا محقق

نقش برجسته‌های ساسانی تنگه چوگان در نزدیکی شهر کازرون در سال 1310 با قدمت ساسانی و به شماره 24 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بسیاری این شش نقش برجسته را همپای نقش‌های ساسانی در بیستون جزو زیباترین آثار تاریخی حکاکی شده بر سنگ در ایران می‌دانند، اما عدم محافظت و نگهداری حداقلی از این آثار موجب رشد انواع گیاهان اعم از سبزه و درخت و گلسنگ روی آنها شده، آسیبی که به مرور زمان موجب تخریب و آسیب جدی به این آثار ملی را فراهم کرده است.
تنگه چوگان و شهر باستانی بیشاپور در 110 کیلومتری جنوب شیراز و به فاصله 23 کیلومتر از شهر کازرون در کنار رود شاپور واقع است. بیشاپور شهری است بازمانده عهد ساسانیان که به دستور شاپور اول پادشاه ساسانی پس از پیروزی بر والرین امپراتور روم ساخته شده است‌، شمالی‌ترین قسمت شهر بیشاپور به کوهپایه و تنگه‌ای دایره شکل متصل می‌شود که نام «چوگان» را بر خود دارد. تنگه چوگان علاوه بر این نقش برجسته‌ها آثار تاریخی پر اهمیت دیگری را نیز در دل خود جای داده که از آن جمله می‌توان به مجسمه شاپور (بزرگ‌ترین مجسمه پادشاهان دوران تاریخی ایران)، دژ نظامی شهر تاریخی بیشاپور (به نام قلعه دختر)، چند غار پیش از تاریخ و... اشاره کرد. نقش برجسته‌های تنگه چوگان در برگیرنده جنگ‌ها، پیروزی‌ها و تاج ستانی‌های پادشاهان ساسانی به‌خصوص شاپور اول است. از مجموع شش نقش برجسته موجود دو نقش در سمت راست و چهار نقش در سمت چپ تنگه واقع شده‌اند. سه تا از نقش‌ها در برگیرنده پیروزی شاپور اول بر امپراتوران رومی و سه‌تا نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان، تاج‌ستانی بهرام اول از اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم (و یا بهرام دوم) بر دشمنان است. با این همه اما عدم محافظت و نگهداری اصولی از این نقش برجسته‌های بی‌نظیر آنها را در معرض نابودی قرار داده است. یکی از عمده‌ترین دلایل این آسیب‌ها که این نقوش را تهدید می‌کند رطوبت موجود در صخره‌های محل حکاکی آنهاست. این رطوبت منجر به آن شده که در گوشه گوشه این آثار گیاهان مختلفی اعم از درخت و سبزه و گلسنگ مجال رشد پیدا کرده و در گذر زمان به آثار آسیب برسانند. همان‌گونه که عکس‌های این گزارش نیز نشان می‌دهد رشد آرام و بدون مانع گیاهان بر این نقش برجسته‌ها آنها را در معرض آسیب‌های جدی و غیرقابل جبران قرار دهد.
پایگاه بیشاپور تعطیل است
وظیفه محافظت از این نقش برجسته‌ها برعهده پایگاه تاریخی بیشاپور است که هم‌اکنون ریاست آن بر عهده مصیب امیری است، اما آنگونه که از رنگ و ظاهر این نقش برجسته‌ها دیده می‌شود معلوم است که حتی محافظت و مراقبتی حداقلی هم از این آثار انجام نمی‌شود. مجدالدین رحیمی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی است که از سال 80 تاکنون روی آثار تاریخی سنگی و صخره‌ای فعالیت می‌کند. رحیمی در پرونده خود پروژه آسیب شناسی تخصصی نقش برجسته‌های تنگه چوگان را نیز دارد، طرحی که در سال 84 با همکاری کمیته ریزنگارها و نقش برجسته‌های ایران (وابسته به سازمان میراث فرهنگی که هم اکنون منحل شده است) در استان فارس تدوین شناسنامه فنی آثار را بر عهده داشت. این کارشناس مرمت در رابطه با بحرانی که هم‌اکنون نقوش برجسته تنگه چوگان را تهدید می‌کند به شرق می‌گوید: «متاسفانه پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بیشاپور که وظیفه محافظت از این آثار را بر عهده دارد گویا تعطیل است و هیچ کاری نمی‌کند، در صورتی که هرکدام از این نقش برجسته‌ها بیلبوردهایی منحصر به فرد از تاریخ این مرز و بوم است که تراوش‌های آب پشت صخره‌ای آنها را رو به نابودی برده است.» رحیمی می‌افزاید: «باید یک گروه تخصصی و با تجربه در قالب قراردادی مستقل تحت عنوان آسیب شناسی تخصصی همراه با اسکن لیزر از همه این آثار برداشته شود تا وضعیت موجود آنها به ثبت دیجیتال برسد و پس از آن کارشناسان متخصص نیز کار آسیب شناسی آن را بر عهده بگیرند. از سوی دیگر مشکل تنگه چوگان این است که آب‌ها از رگه‌های درون صخره‌ای پشت نقوش برجسته عبور می‌کنند و باید منبع تامین این رطوبت شناسایی شده و سپس مسیر آن ایزوله شود.» رحیمی در ادامه با تاکید بر لزوم قطع کامل منابع رطوبتی پشت این آثار می‌گوید: «باید یک کارگروه زمین‌شناسی و حرفه‌ای این کار را انجام دهد و در صورتی که این اقدام‌ها امکان پذیر نبود، دست‌کم جلوی تاثیرات مخرب آن گرفته شود تا بیش از این به این آثار آسیب وارد نشود.» بدون تردید برای اطلاع از چگونگی رشد گیاهان بر آثار سنگی و میزان خطر و آسیبی که گیاهان و گلسنگ‌ها برای آثار سنگی و تاریخی دارند باید به سراغ کارشناسانی رفت که در این زمینه کار کرده‌اند. پریسا محمدی، دکترای میکروبیولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا است که تاکنون مطالعات و تحقیقات فراوانی در رابطه با آثار سنگی تاریخی انجام داده است. محمدی در رابطه با رشد گیاهان روی نقش برجسته‌های ساسانی تنگه چوگان به شرق می‌گوید: «رشد گیاه و درخت روی سنگ، موجب خردشدن و تخریب آن خواهد شد. ریشه‌های گیاهان علاوه بر رشد و نفوذ به عمق سنگ به دلیل انقباض و انبساط طی دوره‌های گرمایش و سرمایش فصول مختلف و نیز شبانه روز سنگ‌ها را شکافته و تخریب می‌کنند.» وی همچنین در رابطه با آثار تاریخی سنگی و شیوه‌های نگهداری از آنها در مقابل تخریب‌هایی از این دست می‌افزاید: «بحث نگهداری از آثار تاریخی کاری حرفه‌ای و تخصصی است و برای حفظ چنین آثاری که شناسنامه فرهنگ و تاریخ یک کشور محسوب می‌شود به تیم‌های کاری شامل تخصص‌های مختلف اعم از میکروبیولوژیست، گلسنگ شناس، زمین شناس، متخصصان علوم جانوری و گیاهی و... نیاز است. با مطالعه آسیب شناسی اثر و با استفاده از متد‌های فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی می‌توان رشد این گیاهان را متوقف کرد. به دلیل اینکه چنین آثاری در معرض عوامل محیطی و جوی قرار دارد مراقبت و کنترل دایمی این آثار ضروری به‌نظر می‌رسد هر چند که ریشه‌کن‌کردن چنین آسیب‌هایی به صورت کامل امکان‌پذیر نیست. بنابر این فقط می‌توان اثرات مخرب عوامل محیطی و بیولوژیک را تا حد زیادی کنترل و کند کرد.» وی افزود: «در سازمان میراث فرهنگی باوجود حضور افراد دلسوز باید گفت که افراد کارشناس و متخصص کمی در این زمینه وجود دارد. مساله ریشه کن کردن گیاهان و گلسنگ‌ها از روی آثار تاریخی کاری نیست که به دست کارگران غیرحرفه‌ای سپرده شود.»
محافظت و پاکسازی چند روز دیگر شروع می‌شود
با وجود این اظهارنظرهای کارشناسان، محمدرضا برزگر، رییس سازمان میراث فرهنگی استان فارس با اشاره به اقداماتی که اداره میراث فرهنگی شهرستان کازرون برای محافظت از این آثار انجام داده است در این رابطه در گفت‌وگویی با شرق ودرمورد چرایی عدم محافظت از آثار تنگه چوگان می‌گوید: «وقتی بارندگی در این منطقه زیاد می‌شود از درون برخی از این نقوش آب به بیرون درز می‌کند که همین مساله باعث رشد گیاهان روی آنها می‌شود، با این حال ما هر ساله برنامه‌هایی برای محافظت از این آثار را در دستور کار خود داریم و گیاهان رشد کرده را پاکسازی می‌کنیم. امسال هم برنامه خود را تا چند روز دیگر با نصب داربست‌هایی آغاز خواهیم کرد. با این همه من معتقد هستم این مساله طبیعی است و نمی‌توان برای حل کامل آن کاری انجام داد چون یک چشمه آب، پشت این صخره‌هاست و به بیرون نشت می‌کند.»

• < قبلی
• بعدی >