ایران‌بوم

یشتِ هشتم از اوستا ویژۀ ستارۀ رای‌اومند و فرّهمندِ تیشتر است. این دو، صفاتی است که یشتِ هشتم به ستارۀ تیشتر داده است. جشن آب‌ریزان ادامه‌ی جشن تیرگان در دوران معاصر و پس از اسلام است. تیشتر با ماهِ تیر تفاوت دارد، به تحقیقِ روان شاد پورداوود این یک از ریشه «تیش» به معنای درخشنده و آن یک از «تیغرَ» یعنی تیر است که خواهندگان می‌توانند به روشنگری‌های پورداوود نگاه کنند و از آنجایی که روانشاد پورداوود مفصلاً درباره تیشتر سخن گفته‌اند از تکرارِ در این باره خودداری می‌شود. تنها یادآوری این چند نکته می‌تواند نگاهِ ما را به این یشت تغییر دهد:

آشنایی با بخشی از دانشِ ستاره‌شناسیِ ایرانیان در دوران‌هایی دور. یاد کرد نامِ برخی از ستارگانِ ثابت و ستارگان دنباله‌دار. ستارگان حامل نطفۀ آب‌اَند. تأثیر ستارگان و سیاره‌ها بر زمین و آب و هوا.
آشنایی با دانشِ هواشناسی و دانشِ جغرافیا و دریاشناسیِ ایرانیان در آن دوران. دیده‌بانیِ بارشِ باران و ایجادِ مه در اقیانوس هند و باد جنوب و ارتباط میانِ بارش‌هایِ تابستانی.
اینکه نیاکانِ ما وضعیت‌های هواشناسی را در چند هزاره پیش رصد و گزارش کرده‌اند. این کار را در سایر مردمانِ جهان نمی‌بینیم!
اوستا تنها کتابِ دینی نبوده و دایره المعارفی از تاریخ، ادب، دانش، پهلوانی‌ها، نام‌های خاندان‌های ایرانی، دانشمندان و پادشاهان، منش و تاریخِ اندیشگیِ مردمان ایرانی است.
در این نوشتار شماره‌ی دوم نشانه‌ی بندِ مربوط به تیشتر یشت و شماره‌ی سوم نشانه‌ی رویه در جلد نخست یشت‌ها ترجمه‌ی روان‌شاد استاد پورداوود است.

ستارۀ باران

تیشتر را ستاره باران می‌دانند که با پیدایشِ خود باعث ایجاد باران‌های سیل آسا و پر قوّت می‌شود آن هم در زمانی که گرمایِ تابستان بر زمین سایه افکنده است، در این هَنگام است که همه آرزوی رسیدن تیشتر را می‌کنند. یشتِ هشتم در پرسشی این آرزو را نمایان می‌سازد:

«چه وقت از برای ما تیشترِ رای‌اومندِ فرّهمند طلوع خواهد کرد؟ چه وقت سرچشمه‌های آب به قوتِ اسبی دگرباره روان خواهد شد؟»(کردۀ3: 5: 341)یشتِ هشتم می‌نویسد که همه مردمان و جانوران منتظر رسیدنِ تیشتر هستند، یعنی همه می‌دانند که در اوجِ گرمای زمین در این هَنگام؛ تیرماه، باران‌های سیل‌آسا خواهد آمد: «همه منتظر تیشتر هستند اُمرای خردمند، جانوران وحشی که در کوهساران به سر برند، درندگانِ بیابان‌نورد...»(کردۀ8: 36: 357).

تیشتر و آرش

یشتِ هشتم ورودِ تیشتر در آسمان و تأثیرِ آن را بر دریایِ فراخکرت به تندیِ تیر آرش تشبیه می‌کند:«تیشتر ستارۀ رای‌اوندِ فرّهمند را می‌ستاییم که تند به سوی دریای فراخکرت تازد مانندآن تیرِ در هوا پرّان که آرشِ تیرانداز، بهترین تیراندازِ آریایی از کوهِ ائیریوخشوثَ به سویِ کوهِ خوانوَنت انداخت.»(کردۀ4: 6: 341)، «آنگاه آفریدگار اهورامزدا به او(به تیر)نفخه‌ای بدمید، آنگاه آب و گیاه و مهر دارندۀ دشت‌های فراخ از برای او، گرداگرد راهی مهیّا ساخت.»(کردۀ4: 7: 343)
[برای بررسی پیرامون نام آرش و دو کوه ائیریوخشوثَ و خوانونت به کتاب یشت‌ها جلد یک ترجمه روان‌شاد پورداوود نگاه شود.]

معرفی تیشتر

تیشتر را ستاره‌ی درخشان و روشنایی می‌دانند، اوستا نیز با تأیید این سخن در هزاره‌های دور این چنین به معرفی تیشتر می-پردازد: «تیشتر ستارۀ فروغِ سپیدِ افشانندۀ درخشندۀ درمان دهندۀ تندِ پرندۀ بلندِ از دور درخشنده که روشناییِ بی آلایش افشاند.»(کردۀ1: 2: 339) درخشندگیِ تیشتر گویا به چشم دید می‌آید.

[همان گونه که از نام تیشتر بر می‌آید ریشۀ این نام یعنی «تیش» معنای درخشندگی دارد و تیشتر را به درخشندگیِ آن می‌شناختند و اگر تیشتر را در مجموعۀ صورتِ فلکیِ «شعری یمانی» بدانیم بزرگی و درخشندگیِ آن بهتر بر ما نمایان می‌شود. تیشتر را «شباهنگ» نیز گفته‌اند. جایگاه تیشتر را در صورت فلکی سگ بزرگ می‌دانند. برای این منظور به کتاب روضه المنجمین نوشته شهمردان پورِ ابی الخیر و صورالکواکب نوشته خواجه نصیرالدین توسی نگاه شود. کتاب]

تیشتر

کارکردِ تیشتر

تیشتر در گردشِ خود و در واقع با ورودِ خود در تیرماه به جنگِ ستارگانِ دنباله‌دار می‌ورد و مانعِ حملاتِ آنها به ستارگانِ حاملِ نطفه‌ی آب می‌شود و بدین ترتیب بارندگی را به دنبال دارد:«تیشتر خود حاملِ نطفۀ آب تواناترین است.»(کردۀ:14: 45: 363): «تیشتر ستارۀ رای‌اومندِ فرّهمند را می‌ستاییم، کسی که پری‌ها را در هم شکند وقتی آنها به شکلِ ستارگانِ دنباله‌دار در میانِ زمین و آسمان پرتاب شوند به نزدیکِ دریای فراخکرتِ نیرومندِ خوش منظرِ ژرف که آبش سطح وسیعی را فراگرفته است، او براستیبه صورت اسب مقدسی(به سوی دریا) آید، او از آب امواج برانگیزاند و بادِ چست وزیدن آغاز کند.»(کردۀ 5: 8: 343)، «آنگاه این آب را ستویس(سَتَ وَئِسَ: سد جایگاه، شاید همان ستاره سهیل است.) به هفت کشور رساند.»(کردۀ 5: 9: 343).

[ستاره دنباله دار دراوستایی:«سْتارُ. کِرِماو» است. که در یشت هشتم نامزد به «پَری» هستند: پری‌هایی که اهریمن برانگیخت به امید آنکه تمامِ ستارگانی را که حامل نطفۀ آب هستند را باز بدارد.(کردۀ 10: 39: 361). آیا شهاب‌سنگ‌ها به ستاره‌ها حمله می‌کنند و می‌توان آنها را از عوامل بازدارنگیِ باران بشمار آورد؟]

تیشتر همیشه باران نمی‌آورد بلکه در زمان‌هایی مشخص به شرط اینکه مردم بخواهند و نیایش کنند. تیشتر ممکن است از ماه تیر نیز عبور کند و به ماه‌های پسین برسد. می‌دانیم که تیر با تیشتر تفاوت دارد: «اگر مردم در نماز از من نام برده، بستایند چنان که از ایزدانِ دیگر نام برده، می‌ستایند، من با زندگانیِ درخشان و جاودانیِ خویش به مردمانِ پاک روی آورم در موقع معینی از زمان، در مدتِ یک یا دو و یا پنجاه شب فرا رسم.»(کردۀ6: 11: 345)
تیشتر را ستارگانی همراهی می‌کنند که نامشان در تیشتر یشت آمده است آنها عبارتند از: «پَئُئیریَئِینیُس: پروین(ثریا)/ هَپتُ ایرینگَ: هفت اورنگ(خرس بزرگ)/ وَنَنتِم: وَنَند(صورت فلکی نسر واقع).»(کردۀ6: 12: 345). تیشتر در این بند درست چشم یاد شده است.

[طبق بُن‌دهش چهار ستارۀ ثابت سپاهبَدیِ سایر ستارگان را بر عهده دارند: تیشتر سپاهبَدِ خُوَراسان یا شرق/ وَنَند سپاهبَدِ خُوَروَران یا غرب/ هفت اورنگ سپاهبَدِ اَپاختر یا شمال/ سَتوِیس سپاهبَدِ نیمروزان یا جنوب. پورداوود ستویس را در خُوَروران قرار داده است. شهمران پورِ ابی‌الخیر در کتاب روضه‌المنجمین نام‌هایِ پارسیِ هفت اپاختر(سیاره) و دوازده برج را آورده است.]

هفت اورنگ

طلوع و نبرد

طلوع تیشتر در سه مرحله و هر بار به شکلی است: در ده شب نخست به شکل مرد پانزده ساله(کردۀ6: 13: 345)، در ده شب دوم به شکل گاوِ زرین شاخ(کردۀ6 : 16: 347)، در ده شب سوم به شکلِ اسبِ سپیدِ زیبا با گوش‌هایِ زرّین و لُگامِ زر نشان.(کردۀ6: 18: 349). تیشتر در هیأت همین اسب به دریایِ فراخکرت فرود می‌آید.(کردۀ6: 20: 351). به گفته رضا مرادی غیاث آبادی امروزه نخستین طلوع بامدادی این ستاره در ماه اَمرداد اتفاق می‌افتد.

اما در زمان سرایش تیریشت ،نخستین طلوع بامدادی این ستاره درحدود اوایل تابستان بوده است که نام ماهِ «تیر» نیز از همین واقعه گرفته شده است. (تارنمای پژوهش‌های ایرانی)

صحنه نبرد

در دریایِ فراخکرت اَپوش(اَپَئوشَ: دیوِ خشکسالی) به ضد تیشتر و به شکلِ اسبی سیاه بدر آید.(کردۀ 6: 21: 351)، سه شب و روز با هم نبرد می‌کنند و در نهایت دیو اَپوش بر تیشتر پیروز می‌شود.(کردۀ6: 22: 351)، تیشتر به مسافت یک هاثَر از دریای فراخکرت دور می‌شود، در این حال تیشتر به خاطر اینکه مردمان در نماز او را ستایش نمی‌کنند گله می‌کند.(کردۀ6: 23: 351).
[هاثَر در پهلوی هاسَر به اندازۀ یک فرسنگ یا هزار گام است. به گفته رضا مردای غیاث آبادی اپوش ستاره سرخ «دل‌کژدم» (قلب‌العقرب) درصورت‌فلکی «کژدم» (عقرب) که درسراسر تابستان‌های گرم ایران در ساعت‌های آغازین و میانه شب دیده می‌شود.]

در دومین نبرد تیشتر در هنگامِ ظهر بر اَپوش چیره می‌شود.(کردۀ6: 28: 353) و تیشتر اَپوش را یک هاثَر از دریای فراخکرت دور می‌راند.(کردۀ6: 29: 353).

پیروزی و نتایج نبرد

تیشتر با این پیروزی:«دریا را به تموّج در آورد، دریا را به جنبش در آورد، دریا را به خروش در آورد، دریا را به طغیان در آورد، دریا را به جوش در آورد، دریا را به تلاطم در آورد، در تمامِ سواحلِ دریای فراخکرت انقلاب پدید شود و تمامِ میانِ دریا بالا بر آید.»(کردۀ6: 31: 355). «پس تیشتر از دریای فراخکرت برخیزد، ستویس برخیزد، پساز آن مِه از آن طرفِ هند از کوهی که در وسطِ دریای فراخکرت واقع است برخیزد.»(کردۀ6: 32: 355). پس از آن، مِه‌های پاکِ تشکیل دهندۀ ابر به جنبش در آید، بادِ جنوب وزیده(آنها را) به طرفِ پیش به راهی راند که از آن جا هومِ مفرّح و فزایندۀ جهان می‌گذرد. پس بادِ چالاکِ مزدا آفریده باران و ابر و تگرگ را به سوی کشت‌زار و منزلگاهان و هفت کشور رساند.(کردۀ6: 33: 357).

تیشتر پری‌هایی که ستارگانِ حامل نطفۀ آب را باز می‌داشتند را نابود می‌کند، آنگاه ابرها بالا بر آمده و آب‌های سالِ خوش-آورنده روان گشته، در آنها است سیلِ بارانِ شدید، آب‌هایی که سَیَلان‌کنان در روی هفت کشور پراکنده شود.(کردۀ:10: 40: 361).

[بادِ جنوب، مه، هند، اینها آن چیزی است که کانونِ اندیشه را در امروز ورزش می‌دهد. سیکل حاره‌ای هند و باران‌های موسمی که به گفته روان‌شاد پورداوود از تیرماه آغاز و تا مهرماه ادامه دارد نه تنها هند بلکه همه هفت کشور را زیر تأثیرِ خود دارد. این پدیده‌ی هواشناسی را در امروز بنامِ مانسون می‌شناسیم. همانگونه که در متن تیشتریشت اشاره شده مانسون در همه هفت کشور تأثیر دارد. نوشتارِ زیر پژوهش‌های امروزی درباره سیکل حارّه‌ای هند است که آن را با متنِ تیشتر یشت مقایسه می‌کنیم:]

[از این متون باستانی اینگونه بر می‌آید که ایرانیان در ثبت و ضبط وقایع محیط اطراف از جمله رخدادهای جغرافیایی، تاریخی و ... دارای سیستم مشاهده و دیدبانی مرتّب و بسیار دقیقی بوده‌اند که در کل قلمروپارسیان توزیع شده بود و نتیجه آن تولید و گسترش علومی بوده که اتفاقا در عصر حاضر به تازگی کشف و مورد توجه قرار گرفته است.

همانطور که در متن بالا در مورد دومین نبرد تیشتر در هنگامِ ظهر که بر اَپوش چیره می‌شود.(کردۀ6: 28: 353) مطلبی که به ذهن می‌رسد این است: پدیده‌ای که در این متن آورده شده کاملا مطابق با یافته‌های علمی و هواشناسی عصر حاضر است.هنگامی که تیشتر بر اَپوش چیره می‌شود زمان طلوع ستاره شرق یا تیشتر (شعرای یمانی ، سیریوس) در ابتدای تابستان است که در این مواقع در بعضی سال‌ها در اقیانوس هند با شدت یافتن دورپیوند Indian Ocean Dipole (IOD)در اقیانوس هند که نمونه کوچک‌تری از Elnino آرام حاره‌ای می‌باشد موجب رخداد توفان‌های حاره‌ای غرب سویی می‌شود که از سواحل هند حاره‌ای در اقیانوس هند شروع شده و به سمت جنوب غرب سواحل ایران، کشور عمان و گاه دریای عمان روان می‌شودمانند توفان حاره‌ای گونو Gunoکه طی ماه ژوئنسال 2007 به سواحل مکران ایران برخورد و باعث کشته شدن 28 نفر و خسارتی بالغ بر 216 میلیون دلار شد مورد بعدی توفان میکونوMekunuدر 25 می 2018 توفان حاره‌ای درجه یک بر فراز دریایپارس(دریای عمان) به سوی جنوب عمان و جنوب شرق یمن حرکت نمود که موجب رخداد توفان و سیل‌های بسیار سنگین در عمان و کشور های همسایه شد.

در ادامه متن، دریای جنوب یا ستویسکه مواج می‌شود توده‌های رطوبت بصورت مه و ابر توسط بادی که از جنوب می‌وزد به سمت سواحل شمالی حرکت می‌نمایند و موجب رخداد بارش‌های سنگین می‌شود: «دریا را به تموّج در آورد، دریا را به جنبش در آورد، دریا را به خروش در آورد، دریا را به طغیان در آورد، دریا را به جوش در آورد، دریا را به تلاطم در آورد، در تمامِ سواحلِ دریای فراخکرت انقلاب پدید شود و تمامِ میانِ دریا بالا بر آید.»(کردۀ6: 31: 355).

دیدبانیِ آن سوی دریای هند و خلیج بنگال از نتایج کارِ ایرانیان است. حتماً دردورانِ باستان، دریانوردانی كه در شمال اقیانوس هند كشتی‌رانی می‌كردند، با خطرات باران‌های موسمی تابستان آشنایی داشتند، باران‌هایی كه پیرامون شبه قاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و نا امن می‌ساخته و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم كشیده می-شده و در چند مورد مركز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده است.(سیل امام زاده داوود 1336) در اواخر خرداد خط استوای هواشناسی ITCZ كه بر خلاف استوای جغرافیایی ثابت نیست و به شدت متغیر است، بر روی فلات تبت مستقر شده و شبه قاره هند را كه از دیدگاه جغرافیایی در نیم كره شمالی قرار دارد، از دیدگاه هواشناسی در نیم كره جنوبی قرار می‌دهد.
اما آب و خشكی، به مقدار یكسان انرژی دریافتی از خورشید، دو واكنش متفاوت نشان می دهند. دودلیل برای این تفاوت ذكر شده است. نخست اینكه دمای ویژه آب دو برابر دمای ویژه خاك است، یعنی با مقدار مساوی انرژی دریافتی، خاك دو برابر آب گرم می شود. دلیل دوم، كه از دلیلنخست بسیار مهم‌تر است این است كه، گنجایش مؤثر دما(توانایییك ماده برای نگه داشتن گرما)، برای اقیانوس‌ها بسیار بیشتر از قاره‌ها است.

همانطوریکه در شکل زیر مشخص شده همه ساله پرارتفاع حدود عرض 30 درجه در تابستان به سمت عرض های 60 درجه و بالاتر حرکت کرده و به دلیل اینکه این توده های هوا بسیار گرم، به لحاظ رطوبتی توسط تبخیر اقیانوسی تغذیه شده است با برخورد به هوای خنک‌تر خشکی‌های عرض 60 درجه تشکیل جبهه‌های بارشی سنگین و سیل آسا، تگرگ را می‌دهد.

بنابراین همانطور که در بالا آمد، در ایران باستان رخداد این بارش‌ها در ابتدای فصل تابستان کشف و ضبط شده بود و علم هواشناسی کنونی نیز بر این منطق صحّه می‌گذارد.

منبع: حجازی زاده، زهرا،بررسی سینوپتیکی نرمال پرفشار جنب حارّه (6 صفحه - از 20 تا 25)مجله رشد آموزش جغرافیا،زمستان 1376، شماره 45.

فعالیت سیکلون حاره‌ای در شمال اقیانوس هند

در شمال اقیانوس هند، عمدتاً در دریای عمان، فعالیت‌های سیکلون حاره‌ای قابل توجهی دیده می‌شود، بطوریکه کانون توجهات به فعالیت‌های سیکلون حاره ای از نیمکره جنوبی به شمالی تغییرنموده ست. بطورمعمول، هر ساله تنها یک یا دو سیکلون حاره دردریای عمان مشاهده می‌شود؛ دوسیکلون،ساگار(Sagar) و میکونو (Mekunu)، ساگار تأثیری کم نظیری بر روی کشور آفریقایی سومالی داشت، سبب مواردی از قوی ترین بادهایی که هرگز در آن منطقه به ثبت نرسیدند، گردید. اخیرا، میکونو در جنوب عمان، در نزدیکی مرز یمن، وارد خشکی شد. میکونو یک سیکلون حاره ای شدید استثنایی با بادهای با شدت بیش از 180 کیلومتر در ساعت بود که معادل سیکلون رده 4 در استرالیا است - تنها شش توفان دیگر با این قدرت از سال 1890 تاکنون این منطقه را تحت تاثیر قرار داده‌اند.

توفان ساگار 2018 - اقیانوس هند

توفان میکونو 2018 - اقیانوس هند

توفان گنو 2007 - اقیانوس هند

ورود به خشکی طوفان میکونو به اندازه کافی دورازشهر بزرگ صلاله کشورعمان رخ داد که قوی ترین بادهای میکونو را تجربه نکرد. با این حال، صلاله واطراف آن، متحمل خسارت ناشی از وزش تند بادها، باران بسیار سنگین و سیل شدید گردید که موجب مرگ و میر شد. صلاله مجموع بارندگی 24 ساعته 278 میلیمتر را به عنوان بخشی از مجموع هشت روزه بارش 617 میلیمتر را ثبت کرد. پیک بارش روزانه صلاله معادل نزدیک به 3 برابر بارندگی سالانه آن بود، در بخشی از جهان که معمولا میانگین بارش سالانه کمتر از 100 میلی متر را نشان می دهد.

پدیده دریایی مونسون در سیستان

به گزارش مارین‌نیوز( 5 اَمرداد 1395) محمدرضا امیر مرادی مدیر کل هواشناسی سیستان و بلوچستان دررابطه با مونسون دریایی گفت: جریان هوای برخاسته در رویش به قاره هند، محیطی با فشار کم را ایجاد میکند.این هوا نخست منبسط شده سپس سرد می‌شود، آنگاه رطوبتی را که با خود حمل می‌کند و به ابر و سرانجام باران تبدیل می‌شود.
مدیر کل هواشناسی سیستان‌وبلوچستان درادامه اظهار کرد: سیستان و بلوچستان نیز به دلیل همجواری با اقیانوس هند هر ساله در ماههای ذکرشده از این پدیده متاثر می‌شود. ویافزود: این شرایط دربرخی از روزهای ماههای اَمرداد به حدی شدت می‌یابد که علاوه بر بنادر جنوبی استان، شهرهای مرکزی سیستان و بلوچستان نیز متاثر از این پدیده جوی می‌شوند. مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان، تلاطم دریای عمان، افزایش موج، افزایش رطوبت هوا، بارانهای موسمی، وزش تندبادهارا از مشخصات پدیده مونسون درسیستان و بلوچستان عنوان کرد.
امیرمرادی در ادامه افزود: بارانهای موسمی تابستانی آسیا، برای حدود سه ماه، تقریبا همزمان بابادهای ۱۲۰ روزه سیستان، ازروزهای پایانی خردادماه آغاز شده و در روزهای آغازین مهرماه به پایان میرسد و این بار انها برای هر سال متفاوت از سالهای دیگر است.
وی گفت: مونسون به بادهایی گفته می‌شود که شبیه به نسیم دریا بوده، اما سرعت وزش باد در آنها شدیدتر و هماهنگ‌تر است و در زمانهای خاصی از سال نیز جریان دارند.
مدیرکل هواشناسی استان بیان کرد: این پدیده ممکن است در هرمکانی از کره زمین رخ دهد؛ چناچه در تابستان و برروی قاره ها، زمانیکه جریان هوا به سمت درون و به سوی کم فشار حرارتی است و یا بر عکس، در زمستان موقعی که هوا از پر فشار حرارتی خارج می‌شود، این پدیده اتفاق می‌افتد.
وی تاکید کرد: باتوجه به شرایط موجود جوی در استان بخصوص بنادر چابهار و کنارک، هموطنان در سفر به این منطقه از رفتن به دریا و شناکردن پرهیز کنند.
امیرمرادی تصریح کرد: شناورهای دریایی نیز خوشبختانه طی سالهای اخیر باآگاهی کامل از این پدیده جوی صید خود راتعطیل کرده و تاپایان دوره زمانی مونسون از رفتن به دریا خوداری می‌کنند که این موضوع جای تقدیر و تشکر را دارد.

مانسون هند

در فصل تابستان در هر نيم‌كره، انرژي دريافتي خورشيد، بيش از انرژي بازتابشي است. همچنين خشكي گرماي خود را زودتر از دست مي‌دهد. اين خصوصيت به‌ويژه بر روي بيابان ربع‌الخالي، يكي از بزرگترين بيابان‌هاي جنب‌حاره، و فلات تبت، با ارتفاع متوسط 4 كيلومتر از سطح دريا، در ميانه قاره آسيا، نمايان است. اين گرماي از دست رفته، حد غربي و شمالي مانسون هند را توجيه مي‌كند. در خردادماه هندوستان شمالي از چندين ماه پيش همچنان خشك است و دما در آن به بيش از 40 درجه سانتيگراد مي‌رسد. همزمان در نيم‌كره جنوبي، زمين سرد است. در هر نيم‌كره، تبادل انرژي ميان خشكي و دريا برقرار مي‌شود. نتيجه كلي، بالا رفتن گرماي هندوستان و شمال افريقا در برابر پايين آمدن گرماي اقيانوس هند است.

در هنگامي‌كه ناحيه مانسون آسيا به بيشينه دماي خود مي‌رسد، گراديان افقي فشار بر فراز خشكي و دريا شدت مي‌يابد. گراديان فشار و نيروهاي شناوري كه به وسيله گرماي هوا ايجاد مي‌شوند، موجب حركت همگرائي در نزديكي سطح زمين مي‌گردند. اين خود موجب حركت هواي مرطوب-سنگين از سوي استوا و اقيانوس هند به سوي منطقه كم‌فشار جنوب آسيا مي‌شود. به دليل وجود شتاب كوريوليس، مسير واقعي حركت بادها منحني است. پادساعت‌گرد روي شبه قاره هند و ساعت‌گرد بر روي فلا تبت.

اشاره به هفت کشور در متن تیشتر یشت این سخن را پر رنگ می‌کند که ایرانیان تأثیرات تیشتر بر بارندگی‌های موسمی در تابستان را بر همه جهان می‌دانستند: «...پس بادِ چالاکِ مزدا آفریده باران و ابر و تگرگ را به سوی کشت‌زار و منزلگاهان و هفت کشور رساند.» (کردۀ6: 33: 357) و اکنون می‌دانیم که این باران‌های موسمی در مالزی، استرالیا، غرب آفریقا و در اروپا و آمریکای شمالی به شکل تکامل نیافته عمل می‌کنند.

باران‌هاي موسمي در مالزي-استراليا

جنوب‌شرقي آسيا و شمال استراليا تحت تاثير سيستم مانسون واحدي قرار دارند كه در دو سوي خط استوا گسترده شده و به اين دليل با مانسون‌هاي ديگر متفاوت است. البته مانسون شمال‌شرقي استراليا از اين سيستم مجزاست و جداگانه عمل مي‌كند. حجم عظيم آب ميان استراليا و آسيا تاثير شگرفي بر آب‌وهواي منطقه حاره و مانسون تابستاني آن دارد. جزاير فراوان، اندونري، فليپين، ملانزي، پلي‌نزي، پلي‌پونزي و ...، آب‌وهواي متنوع حاره‌اي را در خود جاي داده است. توفان‌هاي پيچندي تايفون كه در فصل مانسون ايجاد مي‌شوند به پيچيدگي آن مي‌افزايند.

مانسون غرب آفريقا

در حدود 200 سال است كه باران‌هاي موسمي غرب افريقا شناخته شده‌اند. در زمستان اين باران‌ها از جنوب‌غربي به جايي مي‌آيند كه بادهاي تجارتي شمال‌شرقي كه از صحرا و كرانه‌هاي شرقي افريقا مي‌وزند، گرماي دهشتناك به همراه توفان شن را با خود به آنجا مي‌آورند. منطقه‌اي با شب‌هاي سرد و روزهاي بسيار گرم. در چنين شرايطي مراكز پرفشار واچرخنددر عرض جغرافيايي 20 درجه شمالي به همراهي رودبادهاي شرقي (Jet stream) در عرض جغرافيايي 10 درجه شمالي، كه از شبه قاره هند به خط استوا بسيار نزديك‌تر هستند، باران‌هاي موسمي را ايجاد مي‌كنند. مانسون غرب افريقا از نظر مكاني تقريبا ميان بادهاي جنوب‌غربي و بادهاي سطحي خشك زمستاني كرانه‌هاي غربي افريقا harmattanقرار دارد. وجود اين باران‌هاي موسمي از نفوذ هواي خشك از عرض 20 درجه شمالي به پايين‌تر جلوگيري مي‌كند. هواي گرم و خشك در حدود عرض 8 درجه شمالي به‌طور كامل ناپديد مي‌شود.

مانسون در اروپا و امريكاي شمالي
مانسون‌هاي تكامل نيافته

باران‌هاي موسمي تاثير فراواني در اروپاي مركزي دارد. جاييكه جهت باد از سوي اقيانوس اطلس حدود 30 الي 40 درجه تغيير مي‌كند و نه به‌طور پيوسته اما بسيار زياد با دگرگوني‌هاي جبهه‌اي، سرما، هواي ابري، باران و توفان تندري را همراه است. از ديدگاه اقليم‌شناسي اين باران‌ها موسمي هستند، اما فقط مراحل بدوي و نخستين يك مانسون، كه پي‌آمد هوايي منحصر به فرد است. اين حالات تا تبديل شدن به يك مانسون واقعي راه زيادي در پيش رو دارد.
منبع: سپهری، جعفر، توفان‌های موسمی(مونسون)، 2018، تارنمای www.hupaa.com]