جهان ایرانی

بعد از «اکو» نوبت بازار مشترک فلات ایران است

برگرفته از ماهنامه گزارش، شماره 108، بهمن‌ماه 1378

اسماعیل آبادی

در قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم که تلاش پی‌گیر و جدال پایان ناپذیر انسان‌های سرزمین‌های مستعمره، برای کسب استقلال و نجات از چنگ استعمار بود، احساس و اندیشه «یکی شدن» نیز رشد و توسعه می‌یافت. در نتیجه، در نقاط مختلف گیتی، کشورهای تازه به استقلال رسیده بنای تشکیل اتحادیه های منطقه ای را گذاشتند و با توجه به موقعیت جغرافیایی ( به ویژه جغرافیای سیاسی، مصالح و منافع اقتصادی، گرایشهای فرهنگی و انسانی ) این «وحدت طلبی» را تا امروز نیز تعقیب کرده‌اند.

بر همین اساس، در فلات ایران نیز همه سرزمین‌هایی که به شکلی با قهر، زور، نیرنگ و یا بر اساس معاهدات سیاسی، از هم جدا شده اند، در قرن بیست و یکم به گونه‌ای به هم پیوند و گره می‌خورند.

یکی شدن برای رشد کافی، برای افزایش درآمد سرانه، برای پایان یافتن توسعه نیافتگی، برای سرازیر شدن همه امکانات کشورهای همسایه و هم‌فرهنگ در جهت افزایش اعتبار و استفاده از برتری های نسبی یکدیگر در راستای رشد و تأمین امنیت اقتصادی جوامع به هم پیوسته، امری الزامی است.

واقعیت این است که همه مردمانی که در فلات ایران زندگی می‌کنند با گویش های مختلف، یک ریشه مشترک دارند و آن فرهنگ و تمدن سرزمین ایران است. مردم این کشورها همه، ریشه در خاک اصلی وطن دارند، مردم خوارزم و بخارا، سمرقند و مرو، تاجیک ها، آرانی‌ها، ازبک‌ها، ترکمن‌ها، افغانستانی‌ها، همه به یکی شدن در سیاست های اقتصادی و همکاری های فنی نیاز دارند.
اکنون که صلح بر همه سرزمین های جدا شده از شوروی سابق سایه انداخته و اختلافات محلی و قومی در حال فروکش کردن است، لزوم هماهنگ بودن، قدرت داشتن و قدرت اقتصادی بودن بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود.

جدول یک

کشورهای جدا شده از سرزمین اصلی، قدرت واحدی نیستند. آن‌ها پراکنده و جدا از هم، گرفتار مسایل سیاسی، اقتصادی بین المللی و درگیر مسایل اجتماعی و فرهنگی داخلی هستند. بیش‌تر این جوامع که نزدیک به دو قرن در حیطه هجوم فرهنگ، زبان و رفتار از پیش تعیین شده بودند، اینک که نفسی به آسودگی می‌کشند، نیاز به اتحادی هماهنگ دارند تا در آن به یک سیستم اقتصادی قوی تبدیل شوند.
فلات ایران، شامل سرزمین‌هایی است که در جدول یک، جمعیت و مساحت آن ها را ذکر کرده ایم :
هدف اصلی این کشورها در شرایط کنونی باید رسیدن به یک اتحاد با احترام گذاشتن به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر، عدم دخالت در امور داخلی دیگر کشورها و تمایل به همکاری دوستانه در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی باشد.

از میان 15 کشوری که پس از سقوط نظام شوروی به استقلال رسیدند، 5 کشور آسیای مرکزی ( ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان، و قزاقستان ) در شرق دریای مازندران و سه کشور منطقه قفقاز ( آذربایجان، گرجستان و ارمنستان ) در غرب آن و سرزمین پهناور روسیه در شمال دریای مازندران از نظر ایران حائز اهمیت هستند، زیرا علاوه بر دارابودن مرزهای مشترک آبی و خاکی با بیش‌تر آن ها، پیوند و علاقه های معنوی بسیاری ما بین این جامعه وسیع وجود دارد.از جمله این پیوندها می‌توان به دین، میراث فرهنگی مشترک، یکی از ارکان عمده تمدن بشری، یعنی زبان مشترک ( فارسی ) به عنوان زبان نیاکان در بخش‌هایی از منطقه و نیز تاریخ مشترک ( با قدمتی چند هزار ساله ) نام برد.

اینک زمان آن‌ است که این محدوده عظیم که با هم پیوندهای مشترک بسیاری دارند و گروهی فراوان از خانواده‌های جدامانده از یکدیگر در این سرزمین‌ها زندگی می‌کنند، به اتحادی مجدد در زمینه گسترش فعالیت فرهنگی و اقتصادی روی آورد.

زبان پارسی در گستره‌ی این فلات نقش عمده‌ای دارد. در نگاهی به گویش‌های محلی و قومی که پایه گرفته از زبان پارسی است، می‌توان به عمق فرهنگ یکنواخت ایرانی در این سرزمین‌ها پی‌برد. در زیر به دامنه نفوذ زبان فارسی در تعدادی از این کشورها اشاره‌ای گذرا می‌کنیم :

الف : جمهوری ازبکستان ـ در این جمهوری، حدود هشت میلیون تن به زبان فارسی گفت و گو می‌کنند و بیش‌تر فارسی زبانان ازبکستان ساکن استان‌ها و شهرستان‌ها و شهرهای زیر هستند.
شهرستان و شهر سمرقند و شهر اورگوت حدود یک میلیون تن.
استان و شهر بخارا و شهرستان‌های غژدوان وابکنر، بیشکوه، رامتین و شافرکام حدود 930 هزار تن.
ـ استان سرخان دریا، شهر ترند، شهرستانهای ده نو، سرآسیا، بایون اوزون، جرگرگان، حدود یک میلیون و یکصد هزار تن.
ـ استان قشقه دریا ( کیش رود ) : شهرستان دهقان آباد و شهر سبز، شهرستان و شهر کدآب، غزار و کاسان حدود 740 هزار تن.
ـ استان جزح ( دیزک ) و شهرستان‌های فارش، نوراتا، خواس، بیک آباد حدود 350 هزار تن.
ـ استان سیر دریا در مجموع حدود 500 هزار تن.
ـ استان و شهر تاشکند ( چاچ – چاچ کند ) و شهرستان‌های برج‌ملا، بوستان لیک، چرچیک  پرک بالا، چرچیک و... حدود یک میلیون و دویست هزار تن.
ـ استان و شهر فرغانه حدود 550 هزار تن.
ـ استان و شهر نمنکان حدود 600 هزار تن.
ـ استان اندیجان حدود 180 هزارتن.
ب ـ جمهوری قرقیزستان
جمعیت فارسی زبان این جمهوری حدود 180 هزار تن است.
پ ـ جمهوری قزاقستان

شمار فارسی زبانان این جمهوری هم کمی بیش از 150 هزار تن است.

مردم تاجیکستان، افغانستان نیز به زبان فارسی سخن می‌گویند. در قفقاز نیز زبان فارسی رایج است و به دلیل اشتراک گویش با سوی جنوب رودخانه ارس، گویش آذری مردم آذربایجان که ریشه در زبان «‌اوستایی» و «مادی» دارد ارتباط کلامی بسیار پیوسته‌ای وجود دارد که با یکدیگر هم‌خانواده می‌باشند.

به طور کلی همان‌گونه که اشاره شد، سرزمین‌های شمالی ایران که بعد از فروپاشی اتحاد جاهیر شوروی به استقلال رسیدند، چون در طول تاریخ، سرزمین یا تبار مشترک با ایرانی ها داشته‌اند، امروز نیز، فرهنگ زندگی، آداب و رسوم، مراسم مذهبی و اعیاد مشترکی با ایرانی‌ها دارند.

در جنوب ایران نیز بحرین خود پایگاه ایرانی است. زبان فارسی تقریباً رایج است و درصد بیش‌تری از مردم تبار ایرانی دارند. آنها جامعه ای جدا مانده از ایران نیستند بلکه ارتباط تجاری، خانوادگی و روابط فرهنگی و مذهبی گسترده با سرزمین ایران، به این کشور رنگ ایرانی داده است.

روابط اقتصادی

در شمال ایران مجموعه 5 کشور آسیای مرکزی وسعتی معادل حدود 4 میلیون کیلومتر مربع دارند و با جمعیتی بیش از 55 میلیون نفر، حدود 2000 کیلومتر از نزدیک‌ترین دریاهای آزاد، مانند دریای سیاه، خلیج فارس و دریای کارا ( در شمال روسیه ) دورند. دوری آنان از اقیانوس آرام نیز به 5 هزار کیلومتر می‌رسد. در گذشته، این کشورها که زیر بنای اقتصاد آن‌ها بر پایه تولید مواد خام استوار بود و نسبت به سایر جمهوری‌های شوروی سابق، وابستگی بیشتری به مسکو داشتند از فروپاشی شوروی، ضربه های سنگین‌تری را متحمل شدند.
بعد از چین، روسیه و کشورهای شرق آسیا، بازار مشترک فلات ایران می‌تواند به صورت چهارمین قدرت اقتصادی آسیا در قرن بیست و یکم درآید.
در آغاز استقلال در این کشورها نیروی کارآمد و آموزش دیده اندکی وجود داشت. هر چند متخصصان و کارشناسان اقتصادی، حقوقی و بانکی در این کشور فعال هستند ؛ اما متاسفانه به دلیل محدود بودن تجربیات آنها که نمی‌توانند در سطح جهانی، در این زمینه فعالیت‌ها، موثر باشند، این کشورها را با مشکلاتی روبرو کرده است.

مزیت‌های غیر قابل انکار

به هر صورت عدم دسترسی به دریاهای آزاد، کشورهای آسیای مرکزی را با مشکلات جدی در تجارت بین الملل و مبادلات اقتصادی با سایر دولت‌ها مواجه کرده و مسأله وابستگی، انزوا و هزینه های سنگین ترانزیت صادرات و واردات از طریق کشورهای دیگر را موجب شده است.

شرایط خاص جغرافیایی منطقه و محصور بودن کشورهای آسیای مرکزی در خشکی، موقعیت ویژه ای را برای ایران در قبال این کشورها پدید آورده است. در زمینه مبادلات کالا ممکن است در کوتاه مدت، جهش با پیشرفت چشمگیری در حجم مبادلات اقتصادی ایران و برخی از کشورهای آسیای مرکزی دیده شده باشد ؛ اما آن‌چه نصیب طرفین ( ما و آن‌ها ) شده ناچیز است. به همین جهت و با توجه به موقعیت استراتژیکی و جغرافیایی ایران که امکانات بندری گسترده‌ای را در خلیج فارس و دریای عمان هم در اختیار دارد، می‌توان آینده بسیار روشنی را برای روابط اقتصادی ایران با این کشورها در بلند مدت پیش بینی کرد.
تشکیل بازار مشترک فلات ایران، بهبود وضع راه‌های ارتباطی و توسعه شبکه حمل و نقل ایران، مهم‌ترین محور توسعه همکاری های اقتصادی است.

وجود امنیت بالا در مسیرهای حمل کالا تا بنادر خلیج فارس و استفاده از راه‌های ترانزیت کالا با هزینه‌ای به مراتب کمتر، مناسب‌ترین شرایط را برای صادرات و واردات کالا و مواد خام به منطقه فراهم می‌آورد.
در این بین گسترش شبکه راه آهن، در مقایسه با راههای شوسه از بسیاری جهات مقرون به صرفه است. وجود شرایط جوی نامساعد در زمستان، استفاده از راه های شوسه را در این مناطق با مشکلاتی روبرو می کند ؛ اما توسعه شبکه راه آهن و اتصال آن به بندر هرمزگان، شاهراه حیاتی توسعه اقتصادی این جامعه را برای تمام سال قابل استفاده کرده است.

گسترش شبکه‌ی راه‌آهن از بندر انزلی به زنجان و اتصال آن به شبکه راه آهن سرتاسری ایران، موجب خواهد شد که کشورهای آسیای میانه با بنادر خرمشهر و هرمزگان، در دو سوی خلیج فارس ارتباط مستقیمی پیدا کنند.
از سوی دیگر، انتقال تجربه‌های ایران که طی سالیان طولانی با سیستم اقتصادی مبتنی بر بازار و روابط بین المللی تجاری آشنا شده است، می‌تواند در افزایش توان مبادلاتی این کشورها مؤثر باشد.

• < قبلی
• بعدی >