گردشگری
هگمتانه، شهرگمشده مادها
- گردشگری
- نمایش از یکشنبه, 21 خرداد 1391 09:28
- بازدید: 6054
برگرفته از روزنامه اطلاعات
تپه تاریخی هگمتانه با وسعتی حدود 40 هکتار در شمال شرقی همدان حد فاصل خیابان‌های اکباتان، شهدا و بلوار هگمتانه قرار دارد و از جمله محوطه‌های بزرگ و مهم باستان شناسی کشور محسوب می‌شود. بدون تردید این گنجینه بزرگ باستانی در دل خاک‌های خود آثاری از دوران‌های مختلف تاریخی را به یادگار دارد. تپه هگمتانه با توجه به اشارات تاریخی و برداشت‌های اولیه باستان شناسان و پژوهشگران به عنوان هگمتانه باستانی و در برگیرنده آثار دوره ماد، هخامنشی و اشکانی است.
جستجو برای پیدا کردن شهر گمشده هگمتانه از سال‌ها پیش آغاز و اظهار نظرهایی از سوی پژوهشگران، باستان شناسان و سیاحان ارائه شده است.
هگمتانه به معنای محل تجمع است و از دو واژه پارسی باستان «هگمتا» به معنای گرد آمدن و پسوند اسم مکان «نا» تشکیل شده است. از قوم ماد در متون باستانی از جمله کتیبه‌های آشوری به نام «مادای» و «آمادای» و در منابع کهن ایرانی «مدی» آمده است و از سرزمین ایشان در زبان ایلامی به عنوان «هال ماتانا» و «ماتاپه» در زبان یونانی و «اکباتانا» در پارسی باستان «هنگ متنا» و هگمتان و در منابع کلیمی «احمتا» و در منابع اسلامی به شکل «همذان» و «همدان» یاد شده است.
مورخان بسیاری در باب هگمتانه نگاشته‌اند. مهمترین ماخذ تاریخی در این مورد روایات «هرودوت» تاریخ نگار یونانی سده پنجم پیش از میلاد است که می‌گوید: «دیوکس» (728-675 ق.م) نخستین پادشاه ماد فرمان داد تا کاخی عظیم برای وی بسازند و بر گرد آن هفت حصار بر پا دارند. حصارهای هفت گانه به طبقات ممتاز اجتماعی تعلق داشت و هر یک به رنگ یکی از اجرام فلکی. به ترتیب سفید، سیاه، ارغوانی، نیلگون و نارنجی بود که کنگره‌های دو باروی داخلی با ورقه‌های سیمین و زرین پوشانده شده بود. این باروها برای مراقبت از کاخ و گنجینه فرمانروا بود و مردم عادی می‌باید خانه‌های خود را بیرون از دیوارها می‌ساختند.
پس از انقراض دولت ماد (سده 550 ق.م) و تأسیس دولت هخامنشی، هگمتانه در دوره‌های سلوکی، پارت، ساسانی و دوره‌های اسلامی نیز از شهرهای مهم به شمار می‌رفت.
جستجو در جهت یافتن شهر گمشده مادها از سال‌ها پیش آغاز شده بود. «دمرگان» و «ژ. گیتر» از جمله کسانی هستند که پیشتر از دیگران متوجه هگمتانه شده‌اند. ژ. دمرگان رئیس حفریات شوش در سال 1896 میلادی به دنبال بازدید از همدان چند مهر استوانه‌ای جمع آوری و با خود به فرانسه برد. وی در خصوص قدمت و محل کشف آنها مطلبی عنوان نمی‌کند. مطالعات «کالمایر» روی مهره‌های استوانه‌ای تعلق آنها را به دوره ماد به اثبات می‌رساند. «شارل فوسی» نیز در سال 1913 میلادی از طرف موزه لوور در گودال معروف به «شتر خواب» که مقابل موزه هگمتانه قرار دارد. دست به کاوش‌هایی زد که گزارشی از نتایج آن در دست نیست. متعاقب آن آقای «گیرشمن»، «لویی لوبرتون» و «کالمایر قوری» و هفت مجسمه برنزی بز کوهی یافت شده از تعلق آنها را به دوره مادها تأیید کرده است. علاوه بر این در سال (1299- تا سال 1312 ش) تعدادی اشیای نفیس زرین و سیمین توسط دمرگان کشف شد. این اشیا که هم اکنون در موزه ملی ایران و چند موزه و مجموعه خصوصی نگهداری می‌شود تماماً متعلق به دوره هخامنشی هستند.
مرکز باستان شناسی سابق و دفتر آثار تاریخی به منظور هموار کردن کار عملیات باستان شناسی و پاسخگویی به پرسش‌های مهم تاریخی مربوط به دوران ماد در طی سال‌های 1347 و 1348 اقدام به خرید منازل مسکونی موجود روی تپه هگمتانه کرد.
مهندس «محمد باقر مهریار» که در طول سال‌های 51 الی 54 امر تخریب منازل و آماده سازی محیط برای آغاز کاوش‌های علمی هگمتانه را هموار کرد در مطالعات خود از مقایسه خشت‌های مکشوفه هگمتانه با دیگر عوامل معماری محوطه‌های باستانی کشور، نواحی مجاور، کشف اجزا و عناصر معماری سنگی معتقد بود که آثار تپه هگمتانه همان هگمتانه هخامنشی است و هگمتانه مادی را باید در تپه «پیسا» واقع در 5/2 کیلومتری شمال غربی هگمتانه جستجو کرد.
کاوش‌های باستان شناسی در سال 1362 توسط هیأت ایرانی به سرپرستی دکتر محمد رحیم صراف آغاز شد. این پژوهش‌ها تا سال 1367 ادامه یافت و پس از یک وقفه پنج ساله، دوباره از سال 1373 دنبال شد. در پژوهش‌های علمی مذکور ترانشه‌های متعددی به منظور شناسایی آثار معماری هگمتانه در اطراف و مرکز تپه ایجاد شد. در طول این عملیات گروه کاوش موفق شد شهر بزرگی را که با بهره گیری از یک سیستم عظیم معماری مدون ساخته شده بود شناسایی کند و بخش‌هایی از آن را که در قسمت‌های مرکزی، شرقی و جنوبی ردیابی شده بود به تدریج از دل خاک آزاد کند.
دستاورد فعالیت‌های گروه باستان شناسی، شناسایی مجموعه ساختمان‌های مربع شکل در عمق 2 تا 5 متری از سطح تپه بوده که در ابعاد 5/17 × 5/17 متر ساخته شده است. ورودی هر واحد معماری به یک پیشخوان و تالار مرکزی در وسط و سه اتاق جانبی در دو سو ختم می‌شود. این بناها در دو ردیف موازی و پشت به یکدیگر به صورت قرینه پیاده شده‌اند. مصالح به کار رفته جهت ساخت شهر خشت و آجر در ابعاد متفاوت است. همچنین ادامه عملیات حفاری باعث شد که بخش‌هایی از حصار عظیم شهر به قطر تقریبی 9 متر و ارتفاع باقیمانده 8 تا 12 متر کشف شود. حصار مذکور که در فواصل معین دارای برج‌هایی عظیم بوده، شهر کهن هگمتانه را در بر گرفته است.
در ادامه روند کاوش قسمت‌هایی از سیستم آبرسانی شهر در قالب جوی‌های متعدد نمایان شد. بخش‌هایی از این جوی‌ها به فاصله نیم متر از حصار کشف شده در شرق هگمتانه در معابر کارگاه جنوبی به دست آمده است.
دکتر صراف با توجه به کاوش‌ها و مطالعات انجام شده و یافته‌های معماری، هگمتانه را منسوب به هخامنشیان می‌داند با این تفاوت که اعتقاد دارند که هگمتانه هخامنشی هگمتانه مادها هم هست و معتقدند که مادها این شهر خشتی را بنیان گذاری کرده و هخامنشیان ابنبه‌ای به آن افزوده‌اند.
از سال 1383 پژوهش لایه نگاری باستان شناختی به سرپرستی دکتر «مسعود آذرنوش» در جای جای محوطه باستانی هگمتانه به منظور دستیابی به لایه‌های باستانی و تعیین قدمت لایه‌ها اقدام، که این برنامه در سال‌های 84، 85 و 87 نیز دنبال شد.
در این پژوهش هیات ضمن دستیابی به آثار و بقایای معماری از نوع شهرهای شطرنجی که قبلاً توسط هیات باستان شناسی ایران کشف و ردیابی شده بود. اثر مهمی از لایه‌های باستانی در زیر لایه معماری مکشوفه تا خاک بکر مشاهده نکرد. آذرنوش صرف نظر از لایه‌های سطح الارضی دوران اسلامی بقیه لایه‌ها و آثار معماری مکشوفه را متعلق به دوره اشکانی می‌داند و معتقد است که تپه هگمتانه باتوجه به یافته‌های معماری گسترده احتمالاً شهری اشکانی است. تپه تاریخی هگمتانه به شماره 28 در تاریخ 24/6/ 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موزه هگمتانه در شرق این مجموعه فرهنگی و جنب گودال معروف فرانسوی‌ها قرار دارد. ساختمان این مکان که پیشتر مدرسه پرورش نامیده می‌شد، به دنبال تغییرات و تعمیراتی به منظور ایجاد موزه موقت به بهره رسیده است و مجهز به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی است.
اشیای موزه مشتمل بر دو بخش تاریخی و اسلامی است. در این مجموعه آثار سنگی، سفالی، استخوانی و فلزی از دوره‌های پیش و پس از اسلام به نمایش در آمده است. در راهرو و تالار سمت راست موزه، اشیای مکشوفه از هگمتانه نگهداری می‌شوند. از برجسته‌ترین این آثار می‌توان به پایه ستون‌های متعلق به کاخ‌های هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با خط میخی، دو مهر استامپی سنگی و شیشه‌ای مربوط به دوران قبل از اسلام و سر گاو از جنس سفال متعلق به دوران هخامنشی اشاره کرد.
همچنین مجموعه‌ای از اشیای باستانی در سال‌های پیش از انقلاب به صورت حفاری‌های غیر قانونی از خاک خارج شده‌اند که آنها را منسوب به هگمتانه می‌دانند و اکنون در موزه ملی و بعضی در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند.
مجموعه تابوت‌های سنگی و سفالی مربوط به دوره پارتیان که از میدان شیر سنگی به دست آمده‌اند، خمره‌ها و سنگ‌های تزیینی با نقوش زیبا و سنگ قبرهای دوران مختلف اسلامی از شاخص‌ترین آثار کشف شده استانی هستند که در سالن مرکزی و راهروی سمت چپ موزه قرار داده شده‌اند.
