زیست بوم
بحران در مدیریت دماوند
- زيست بوم
- نمایش از شنبه, 17 تیر 1391 09:30
- بازدید: 4572
برگرفته از دیده بان کوهستان
عباس محمدی
نخستین همایش ملی دماوند، در روز جمعه 9 تیر از ساعت 9 صبح تا 7 بعد از ظهر در دانشگاه شمال (آمل) برگزار شد. در مجموع حدود سیصد نفر در همایش حضور داشتند که بسیاری از آنان از ابتدا تا به آخر، شنونده ی سخن رانی ها بودند که این نکته نشان دهنده ی آن است که اگر "سمن" ها دست اندر کار برگزاری سمینارها باشند، استقبال از آن ها چشمگیر خواهد بود.
این همایش توانست برای نخستین بار، ده ها مقاله و پژوهش علمی درباره ی مسایل گوناگون دماوند: گیاه شناسی، جانور شناسی، محیط زیست، و مسایل فرهنگی و اجتماعی و کوه نوردی حوزه ی دماوند را که به دست استادان دانشگاه ها و دیگر پژوهشگران نوشته شده، در یک مجموعه فراهم آورد. در روز همایش، دوازده مقاله به صورت شفاهی و چندین مقاله به صورت پوستر ارایه شد. مجموعه مقاله های برگزیده ی همایش (بیش از یکصد مقاله) که از میان چند صد مقاله ی رسیده انتخاب شده بود، در یک سی دی، و چکیده ی آن ها در یک کتاب گردآوری شده است که علاقمندان می توانند آن ها را از انجمن دوستداران دماوند یا انجمن کوه نوردان ایران بگیرند.
به نمایندگی از گروه دیده‌بان کوهستان انجمن کوه نوردان ایران، لازم می دانم از تلاش چندین ماهه ی دوستان خوبم در انجمن دوستداران دماوند و دفترهای نمایندگی انجمن کوه نوردان در بابل و آمل، به ویژه از: مسعود مولانا، رضا طاهری، عزت عمرانی، همچنین از مرتضی حدادیان مسوول تارنمای انجمن دوستداران دماوند، از استاد گرامی و محبوب دکتر اسماعیل کهرم که در دو سال گذشته راهنما و همراه ما بوده است، و نیز دکتر نصرت الله صفاییان رییس همایش، دکتر عطا الله کاویان دبیر علمی همایش، مهندس داریوش عبادی دبیر اجرایی همایش، دکتر سید محسن حسینی مقدم رییس ستاد اجرایی همایش، دکتر عباسعلی رستمی رییس دانشگاه شمال، و استادان گرامی ای که در کمیته ی علمی و هیات داوران همایش، با تلاش چند ماهه، همایش را به بهترین شکلی برگزار کردند، سپاسگزاری کنم.
در اینجا فرصت نیست که نام تک تک کسانی را که در شکل گرفتن این رویداد ارزنده سهیم بوده اند نام ببرم. اما،نام آنان در تاریخ تلاش برای حفاظت دماوند، ماندگار خواهد ماند... درود بر همگی آنان.
در زیر می توانید مقاله ی من را که با عنوان بحران مدیریت در دماوند به صورت شفاهی در همایش ارایه شد، بخوانید.
چکیده
دماوند یکی از جاذبه های مهم کوهنوردی ایران، و از جاذبه های شناخته شده ی جهانی است. بخش هایی از این کوه، به عنوان "اثر طبیعی ملی" در فهرست منطقه های زیر مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین در فهرست سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است. در عین حال تمامی دامنه های دماوند، به عنوان مرتع مورد استفاده ی دامداران است، و همچنین در تمامی طول سال شمار زیادی کوه نورد و گردشگر به این منطقه وارد می شوند. با این وجود، مقررات یکپارچه و مشخصی برای مدیریت دماوند وجود ندارد و در عمل، اقدام های بسیاری در این کوه صورت گرفته که با قوانین ناظر بر مرتع و اثر طبیعی ملی، و با اصل حفاظت پایدار منطقه مغایرت دارد.
واژگان کلیدی: دماوند، کوهنوردی، مدیریت، حفاظت
طرح موضوع
چه شخص یا اشخاصی حق دارند در مورد دخل و تصرف در دامنه های دماوند و اقدام هایی مانند معدن کاوی، ساخت پناهگاه، راه سازی (برای خودرو یا پیاده راه)، بهره برداری از مراتع، گرفتن ورودیه، و یا محدود ساختن کوه پیمایی اقدام کنند؟ در این زمینه، بد نیست ببینیم که محدوده ی دماوند چه کاربری هایی دارد و مشمول چه قانون ها و مصوبه هایی می شود:
1- بخش عمده ی دامنه های دماوند، خارج از حریم روستاها و شهرها، مطابق عرف منطقه "مرتع" شناخته می شود. اهالی رینه، اسک، ناندل، عشایر سنگسری، خانواده هایی از آمل، و دیگر بهره برداران محلی و بومی منطقه، دارنده ی پروانه های چرا در این دامنه ها هستند. همچنین چندین خانوار از دیرباز به زنبور داری در اطراف دماوند مشغول اند.
2- دماوند از ارتفاع 4500 متر به بالا، مطابق مصوبه ی 221 شورای عالی حفاظت محیط زیست مورخ 21/3/1381 به عنوان "اثر طبیعی ملی" به ثبت رسیده است.
3- از تیر ماه 1387 دماوند از ارتفاع 2200 متر به بالا به عنوان "میراث فرهنگی- طبیعی" در فهرست آثار ملی ثبت شده است (نخستین اثر طبیعی که از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان اثر ملی ثبت شده است).
قانون هایی که بر سه تعریف بالا ناظر است:
1- اصل 45 قانون اساسی: «انفال و ثروت های عمومی از قبیل زمین های موات و [...] کوه ها، دره ها، [...] مراتعی که حریم نیست [...] در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن ها عمل نماید». ماده ی 2 قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع: «حفظ و احیا و اصلاح و توسعه و بهره برداری از جنگل ها و مراتع و بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی ملی شده ی متعلق به دولت، به عهده ی سازمان جنگل ها و مراتع است».
2- ماده ی 8 آیین نامه ی اجرایی قانون حفاظت و به سازی محیط زیست: «تعلیف احشام و قطع اشجار و بوته کنی و تجاوز و تخریب محیط زیست و به طور کلی هر عملی که موجب از بین رفتن رستنی ها و تغییر اکوسیستم باشد، در پارک های ملی و آثار طبیعی ملی ممنوع است».
3- ماده ی 558 قانون مجازات اسلامی: «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه ها، و مجموعه های فرهنگی تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است [...] خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از یک الی ده سال محکوم می شود». ماده ی 560 قانون مجازات اسلامی: «هر کس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور، در حریم آثار فرهنگی- تاریخی [...] مبادرت به عملیاتی نماید که سبب تزلزل بنیان آن ها شود، یا در نتیجه ی آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد آید، علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارات وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم می شود.
با توجه به موارد بالا، می توان گفت:
1.1- دخل و تصرف در تمامی دامنه ها و رخ های آن، بیرون از حریم روستاها و شهرها، در هر جا که از آن به عنوان مرتع استفاده می شود، فقط با مجوز سازمان جنگل ها و مراتع یا اداره های منابع طبیعی زیرمجموعه ی آن ممکن است.
1.2- از ارتفاع 4500 متر به بالا که در فهرست سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان "اثر طبیعی ملی" ثبت شده، هر گونه تغییر دادن وضعیت طبیعی ممنوع است.
1.3- از ارتفاع 2200 متر به بالا که عنوان اثر طبیعی- فرهنگی دارد، وارد ساختن هر گونه «خرابی یا لطمه» ممنوع است.
1.4- آشکار است که در محدوده ی دماوند، سه تعریف و سه حریم و سه ممنوعیت یاد شده در بالا، همپوشانی دارند. از سوی دیگر، مردم محلی (اهالی روستاها و شهرهای نزدیک به کوه)، و عشایری که برای ماه هایی از سال به منطقه ی دماوند می آیند عرفا و منطقا خود را محق در تصمیم گیری در خصوص چگونگی بهره برداری از این کوهستان می دانند. همچنین، کوه نوردان و گردشگران که سال به سال شمارشان فزونی می یابد و از تمامی نقاط ایران برای صعود تا قله یا کوه گردی در دامنه ها به این منطقه می آیند و با هزینه کردن پول سبب رونق اقتصاد محلی می شوند، نیز خود را علاقمند و ذینفع در این «کوه ملی» می دانند. سرانجام این که کوه نوردان خارجی و در یک نگاه بازتر، تمامی جامعه ی جهانی انتظار دارد که دماوند به عنوان یک کوه شاخص و به عنوان بلند ترین نقطه در حد فاصل چندین هزار کیلومتری اروپا تا هیمالیا، و یک خاستگاه تمدنی مهم، به صورتی شایسته و سالم برای همه ی جهانیان حفاظت شود؛ این نکته ی آخر، پس از ثبت دماوند در فهرست "میراث های جهانی" (موضوع کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی) که هم اکنون پرونده ی آن در سازمان میراث فرهنگی در حال تهیه است، صورت حقوقی محکم تری خواهد یافت. بنابراین، مدیریت محدوده ی دماوند یک امر چند وجهی است که بدون مشارکت حداکثری ذینفعان، به نتیجه ی مناسب نخواهد رسید.
مشکلات عمومی
در واقعیت، نه تنها ضوابط اصولی و مطلوب برای حفاظت پایدار مرتع و اثر طبیعی یا اثر ملی در مورد دماوند رعایت نمی شود، بلکه حداقل هایی که مطابق قانون ها و مصوبه های موجود کشور، بهره برداران و مسوولان ملزم به رعایت یا نظارت بر رعایت آن هستند نیز در دماوند مغفول مانده است. برای مثال: 1- «مصالح عامه» (موضوع اصل 45 قانون اساسی)، با برداشت گسترده ی پوکه ی معدنی از دامنه های دماوند که موجب رانش های سنگین، فرسایش جبران ناشدنی خاک، تخریب مراتع، ایجاد گرد و غبار و وارد شدن آسیب به زنبورداری در منطقه، تنش های اجتماعی، و زشت شدن چهره ی دماوند شده است، مغایرت دارد. 2- دماوند به عنوان "اثر طبیعی ملی" ثبت شده در فهرست منطقه های زیر مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، از هیچ گونه حمایتی برخوردار نیست و در عمل در ده سال گذشته، هر فرد و دستگاهی به هر ترتیب و از هر راهی که مایل بوده به منطقه وارد شده و از آن پایین آمده و هر تغییری که خواسته (تا حد ساخت هتل در ارتفاع 4100 متر) در آن ایجاد کرده است. 3- ثبت دماوند به عنوان "اثر طبیعی- فرهنگی" در فهرست سازمان میراث فرهنگی نیز در عمل حمایتی را برای این کوه در پی نداشته است، و در سه چهار سال گذشته آسیب رسانی های متداول ادامه یافته و حتی تعرضات جدیدی مانند تعریض جاده تا گوسفند سرای احسان در تابستان 88 (که طرح اصلی آن، اسفالته کردن جاده بود) نیز به تخریب های گذشته اضافه شده است.
مشکلات ناشی از کوه پیمایی
گذشته از آن که در دامنه های دماوند، همچون تمام کوه های دیگر ایران، چرای مفرط دام، معدن کاری، راه سازی، و ساخت و سازهای دیگر، همچنان به عنوان مشکلات اصلی و سنتی به شمار می روند، کوه پیمایی و تبعات جانبی آن نیز در دو سه دهه ی اخیر به یکی از عوامل تهدید کننده ی محیط طبیعی دماوند بدل شده است. کوه نوردان به طور کلی دوستدار طبیعت هستند، اما این دوستی اگر با رفتار آگاهانه همراه نباشد، به تنهایی از آسیب رسانی به محیط جلوگیری نمی کند. کوه نوردان امروزین، به ویژه اعضای باشگاه ها و گروه ها، معمولا تا حدی از مسوولیت پذیری در قبال کوه برخوردار هستند و برای مثال از پراکندن زباله در کوهستان خودداری می کنند، اما این کافی نیست و از سوی دیگر، با افزایش جمعیت و فزونی یافتن تصاعدی کوه پیمایان، آموزش لازم در اختیار خیل رهپویان نوآمده قرار نگرفته که این سبب دست نیافتن به هدف "کوه نوردی مسوولیت پذیر" شده است.
بسیاری از کوه پیمایان تمایل دارند که آسیب وارده از فعالیت خود در کوهستان را با فعالیت های اقتصادی مقایسه کنند و تاثیر منفی آن را در قیاس با معدن کاوی و راه سازی و مانند آن، ناچیز بشمارند. اما، واقعیت این است که رفت و آمد هزاران نفر در هر سال به قله و دیگر نقاط مرتفع دماوند، با توجه به مساحت نسبتا کم بخش های بالای مخروط قله و شیب زیاد و کم عمق بودن خاک زنده و سست بودن کلی خاک دماوند، به هیچ وجه کم تاثیر نیست. به ویژه اگر در نظر داشته باشیم که از حدود 3500 متر به بالا، تقریبا هیچ آلوده سازی و تخریبی جز به دست کوه نوردان صورت نگرفته – و البته این آلودگی ها و تخریب ها به هیچ وجه ناچیز نیست.
اثر رفت و آمد کوه نوردان بر دماوند، اینک نه به شکل کوره راه هایی کم نشان، بلکه به صورت "ردّپایی اکولوژیک" و مشخص بر این کوه به چشم می خورد. در چهار مسیر اصلی جنوبی، شمالی، شمال شرقی، و غربی دماوند، بر پهنه هایی با گستردگی بسیار بیش از آن که بتوان آن را یک پاکوب ساده نامید، اثر شدآمد کوه پیمایان به شکل سفید و سترون شدگی خاک به چشم می خورد. در جبهه ی جنوبی، این تاثیر بسیار آشکارتر است و در حد فاصل پناهگاه و هتل جنوبی تا قله، علاوه بر مسیرهای پرشمار و تو در توی صعود، خط های تخریبی عریض ناشی از فرودهای سریع و "شن اسکی" کردن های خارج از مسیر، چهره ی کوه را سخت مخدوش کرده است.
توسعه ی پناهگاه جنوبی و تبدیل آن به هتل- پناهگاه، اثر کاملا محسوسی در افزایش ردّپاها و فرسایش خاک منطقه داشته است؛ عکس های ماهواره ای که ارتفاع حدود 4100 متر یال جنوبی را پیش و پس از ساخت هتل نشان می دهد (ضمیمه ی 1) آشکارا بیانگر این است که کوه نوردی بی ضابطه، تا چه حد می تواند در تخریب کوهستان موثر باشد.
ریخت و پاش زباله نیز ، با وجود کار سنگین کوه نوردان طبیعت دوست در بیش از دو دهه ی گذشته، همچنان از مشکلات ناشی از کوه نوردی در ارتفاعات دماوند است. در مبادی و مسیرهای صعود و در اطراف پناهگاه ها، زباله هایی که نوعا به دست کوه نوردان تولید می شود، کم به چشم نمی آید. هتل- پناهگاه تازه ساخت جنوبی، خود به یک کانون بزرگ زباله سازی بدل شده است؛ اصولا این گونه امکانات بزرگ در کوه ، مصرف چیزهای دور ریزدار را سخت افزایش و تمایل به پایین بردن زباله با خود را کاهش می دهند. امروزه، هر کوه پیمایی که به این هتل می رسد، گذشته از پسماندهایی که در اطراف می بیند، شاهد کیسه های بزرگ زباله در پاگرد ورودی و دیگر بخش های این هتل نیز هست که این امر، هم محیط را آزار دهنده ساخته و هم انگیزه ی پایین بردن زباله را از میان می برد.
پیشنهاد به مدیران و فعالان حوزهٔ کوه نوردی
کوه نوردی، در واقع گونه ای بهره برداری از کوهستان است؛ هر گونه بهره برداری هم به کم و زیاد، اثرهای جانبی منفی بر محیط طبیعی دارد. لازم است که کوه نوردان، بر پایه ی عشق ذاتی شان به طبیعت، بهره برداری خود از کوهستان را به روش هایی کیفیتا متفاوت صورت دهند؛ خودداری از "شهری سازی" کوه با ایجاد راه های پرشمار پاکوب و پناهگاه سازی و علامت گذاری و کشیدن طناب ثابت و مانند این ها، و رعایت اصل «چیزی از خود باقی نگذارید، و چیزی برندارید جز عکس» از پایه ای ترین اصول بهره برداری کوه نوردانه از کوهستان است. کوه نوردان همچنین باید بپذیرند که لازم است بخش هایی از کوهستان (مثلا: نقطه های حساس پارک های ملی) مصون از رفت و آمدهای همگانی باشد و گونه ای سامانه ی سهمیه بندی برای ورود به آن جاها مقرر شود، یا در زمان هایی مشخص (مثلا: دوره ی زادآوری بعضی جانوران) ورود به منطقه ای ممنوع گردد.
پیمایش ملاحظه کارانه ی کوه ها، می تواند در برگیرنده ی اثرهای منفی بسیار ناچیز باشد، و از نظر این که می تواند جایگزین بهره برداری ها و شیوه های اشتغال زای دیگر مانند دام داری سنتی یا معدن کاری باشد، گزینه ی مطلوبی است برای جلوگیری از اجرای طرح های توسعه ای مخرب. اما، شرط این جایگزینی، آن است که جامعه های محلی (شامل اهالی روستاها و شهرهای نزدیک، شوراها و شهرداری ها، و مدیران امور دام و کشاورزی ...) قانع شوند که از سود کوه پیمایی و گردشگری در منطقه برخوردار می شوند و این سود می تواند زندگی ایشان را دست کم در حدی که فعالیت های دیگر تامین می کرده، تامین کند.
ساختن قرارگاه و پناهگاه، مدیریت این مکان ها، یا سازمان دهی سامانه ی راهنمایان و حمل بار به کوهستان... بی آن که جامعه ی محلی به صورت معناداری در فرایند تصمیم گیری ها و مدیریت سهیم باشد، انگیزه ای برای دفاع اهالی منطقه از موضوع حفاظت کوهستان باقی نمی گذارد. در دماوند، امروزه گاه گونه ای رقابت نابرابر میان فدراسیون کوه نوردی و باشگاه ها و شرکت های گردشگری از یک سو، و اهالی روستاها و شهرهای حوزه ی دماوند (رینه، ناندل و...) از سوی دیگر، به چشم می خورد.
پیشنهاد برای مدیریت دماوند
از آنجا که حفاظت دماوند به لحاظ اهمیت اقتصادی، از جنبه ی محیط زیستی، از نظر ارزش میراثی، و به دلیل مسوولیتی که کشور ما در قبال جامعه ی جهانی دارد، به موجب مضمون اصل پنجاهم قانون اساسی و قوانین ناظر بر حفاظت منابع طبیعی و میراث فرهنگی، «وظیفه ی عمومی تلقی می گردد»، ضروری است که کمیته ای ملی برای این منظور تشکیل گردد. این کمیته که نام آن می تواند "کمیته ی ملی حفاظت و مدیریت دماوند" باشد، باید شامل نمایندگانی از سازمان جنگل ها و مراتع، سازمان میراث فرهنگی، سازمان حفاظت محیط زیست، شوراهای بخش و شهرها و روستاهای حوزه ی دماوند، انجمن مرتع داران حوزه ی دماوند، فدراسیون کوه نوردی، انجمن کوه نوردان ایران، انجمن دوستداران دماوند، و یکی دو انجمن مردم نهاد دیگر (فعال در موضوع محیط زیست، گردشگری، و میراث فرهنگی) باشد.
شیوه ی انتخاب اعضای این کمیته، تعیین اعضای اصلی و گروه مشاوران آن، نحوه ی برگزاری نشست ها، حدود اختیارات و وظایف آن، و دیگر جزییات می تواند مطابق آیین نامه ی باشد که به تصویب هیات دولت می رسد و در درازمدت به قانون مصوبه ی مجلس بدل می گردد.
اقدام هایی که باید هرچه زودتر صورت گیرند
1- تعطیل ساختن هر گونه فعالیت معدنی در دماوند (البته با پرداخت خسارت، یا جلب موافقت بهره برداران).
2- تعیین ظرفیت مراتع منطقه برای چرای دام، و جلوگیری سخت گیرانه از ورود دام مازاد با همکاری جامعه های محلی.
3- جلوگیری از هر گونه جاده سازی یا تعریض جاده های موجود؛ و اقدام به شناسایی و مسدود کردن جاده هایی که در چند سال اخیر بدون رعایت قانون ساخته شده اند، و بازگرداندن مسیرها به شکل اولیه.
4- تعیین راه پاکوب برای صعود به قله، و آموزش و اطلاع رسانی گسترده برای متقاعد کردن کوه پیمایان به خودداری از "میانبر زدن".
5- متوقف ساختن فروش آب معدنی و دیگر اقلام دور ریز دار در هتل- پناهگاه جنوبی، ملزم ساختن کوه نوردان به حمل پسماندهای خود به پایین، و گرفتن مبلغی به عنوان تضمین انجام این کار.
6- ممنوع ساختن چیدن سبزی ها و دیگر گیاهان، آتش افروزی و شکار؛ انجام کارهای آموزشی و اطلاع رسانی در این زمینه.
5- تعیین مبلغی به عنوان ورودیه، برای تامین حقوق "کوهبان" های محلی، و خدمات حفاظت از منطقه.
6- تربیت راهنمایان محلی، معرفی خانه های محلی برای اقامت کوه نوردان و گردشگران، معرفی جاذبه های گوناگون منطقه مانند آثار تاریخی و چشمه های آبگرم و خوراک های محلی.
