یافته‌های باستان شناسی
سکه‌های ساسانی
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از یکشنبه, 09 خرداد 1389 08:07
- بازدید: 7216
برگرفته از فر ایران
علی سامی
سکه‌های دوره ساسانی از طلا و نقره و مس و برنج و سرب و گاهی از فلزات مرکب: مس و قلع و سرب بوده است. سکه‌های طلا را دینار و نقره را درهم و پول خورد مسین را پشیز می‌نامیدند.(1) (2)
از سکه‌های نقره زیاد و در نواحی مختلف ایران و افغانستان [کنونی] به‌دست آمده ولی سکه طلا نادر و کمیاب است و جهت آن نیز واضح است. زیرا طلا بیشتر برای زینت‌آلات مورد استفاده قرار گرفته و چون ارزش زیادتری دارد، در تغییر سلسله‌ها و تحولات تاریخی، بیشتر به یغما رفته و یا به مسکوک جدید تبدیل گردیده است. اولین سکه ساسانی، مربوط به اردشیر، مؤسس سلسله(3) و آخرین سکه از یزدگرد سوم می‌باشد و سکه همه شاهان تقریباً پیدا شده است. از سکه‌های ساسانی پاره‌ای زیاد به دست آمده و فراوان است، مانند سکه‌ی خسروپرویز که تقریباً 37 سال سلطنت کرد و چندین مرتبه سکه زد. ولی سکه‌ی پوراندخت بسیار کمیاب است.
تا زمان بهرام، عنوان روی سکه‌ها، ملکان ملکا، شاهان شاه، بوده ولی از آن به بعد، ملکان ملکا ایران و انیران، نوشته شده است. در بیشتر مسکوک‌ها، از زمان بهرام پنجم (420-438 م) به بعد، القاب پادشاه نوشته شده و پشت سکه، عموماً شکل آتشدانی است که در وسط دو نفر قرار گرفته. پشت سکه‌ی شاهان محلی فارس در زمان سلوکی‌ها و اوایل پارت‌ها نیز شکل آتشدانی بوده است.
سکه‌های شاهان ساسانی هر کدام به نقش خود آن‌ها مزین بوده است. روی سکه‌ی اردشیر، دو نیم‌تاج نقش گردیده یکی با نوک تیز، مانند تاج شاهان اشکانی و دیگری کروی شکل مثل تاج سایر شاهان بعدی و نوشته‌های روی آن نیز برحسب گسترش شاهنشاهی متغیر بود. اولین سکه اردشیر روی آن نوشته شده «ارتخشیر یزدانی = خدایگان اردشیر» دومی «مزدیسن بغی – ملکان ملکا = اردشیر مزاپرست شاه شاهان» سومی « مزدیسن بغ ارتخشیر ملکا ایران مینوچیتری من یزتان = مزاپرست اردشیر شاه ایران که نژاد او از خدایان است».
عنوان خدایگان از زمان یزدگرد دوم به بعد از روی سکه‌ها برداشته شد، کلمات ملکان ملکاومن (از) هزوارش و از لغات آرامی بوده که بدان شکل نوشته می‌شد ولی تلفظ آن پهلوی بوده است.
روی سکه شاپور اول نقش نیم تنه شاه با تاج کنگره‌داری که بالای آن شیئی کروی شکل نظیر تاجی که در نقش رستم روی سر شاه نقش شده، دیده می‌شود و نوشته روی آن دو عبارت است. یکی «شاه پهریزدانی، خدایگان شاپور» مربوط به زمان ولایت‌عهدی که معمولا،ً شاه بخشی از کشور بوده و دیگری در زمان شاهنشاهی‌اش، بدین مضمون «مزدیسن شاهپوهر ملکان ملکا ایران مینوچیتری من یزدان» و در بعضی از سکه‌های بهرام دوم، نقش ملکه و ولیعهد که تاجی در دست دارد دیده می‌شود. سکه‌ی شاپور دوم، کمیاب و نقش تاجش با سه ردیف مروارید مزین گردیده و در بعضی از سکه‌ها، شاپور سوم سر برهنه است. سکه قباد اول با تاج هلال که ستاره‌ای روی آن است نمایانده شده.
در روی سکه‌های ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آن‌جا زده شده با علامت اختصاری مشخص گردیده است. مثلاً: ست علامت شهر استخر، بز = بزم قباد (شهری در میان رودان که قباد آن را بنا کرده بود)، رام = رامهرمز، اب = ابرکوه، ابر = ابرشهر (یکی از شهرهای خراسان) اهم = اهمتانا (همدان) مر= مرو، ای = ایران، فر – فرغانه، شی = شیرجان، از = زرنک، سک = سکستان، ارت = اردشیر خوره، ام = آمل، دا = داراب‌گرد و... عده شهرهایی که در آن‌ها سکه زده می‌شده تا 115 شهر نوشته‌اند.
آن‌چه از تحقیقات محققین استنباط می‌شود، در زمان ساسانیان سکه طلا زیاد زده نمی‌شده و به همین جهت هم، کمتر به دست آمده ولی سکه‌ی نقره، زیاد و رایج‌ترین نوع سکه بوده است. سکه نقره در پاره‌ای از نوشته‌های پهلوی و زند، جوجن یا زوزن (بر وزن مؤمن) به جای لفظ «درهم» به کار رفته و «کرشه» نیز نامیده‌اند.
پول مسی را شاید (معا) که کلمه‌ای سامی است می‌گفته‌اند. سکه‌ها تاریخ دارد و ابتدای سلطنت پادشاه، روی آن نوشته شده و مثلاً روی یکی از سکه‌های انوشیروان که در سال چهل و چهارم سلطنتش زده شده، نوشته «چهارچهل». عبارت سکه‌ها، تقریباً به یک مضمون و این‌طور بوده است، مزدیسن بغ ... ملکان ملکان ایران و انیران «منوچیتری من یزتان» یعنی «خداپرست خدایگان ...، شاهنشاه ایران و غیر ایران آسمانی از نژاد خدایان» و در سکه‌ی شاهان زن، به جای ملکان ملکان، ملکتان ملکته نوشته شده. پشت سکه‌ها، جمله‌ی «نورا ... شاه» یعنی «آتش ... شاه» نوشته شده.
آخرین سکه ساسانی از یزدگرد سوم است که در سال بیستم پادشاهی‌اش یعنی همان سالی که در مرو کشته شد، در یزد زده شده است ولی در طبرستان تا اواخر قرن دوم هجری (حدود سال 195 ق) سکه‌ی پهلوی دیده شده و به طوری که نوشته‌اند تا حدود قرن پنجم هجری همین رویه را معمول می‌داشته‌اند.
پس از فتح ایران به دست اعراب، مقدار زیادی سکه به دست اعراب افتاد که به هر یک از هزار نفر سرباز عرب، دوازده هزار درهم رسید.
سکه‌های ساسانی، نازک و ساده و تا حدی فاقد ظرافت و کار هنری است. مسکوکات شاهان بدوی به مراتب ظریف‌تر از شاهان بعدی می‌باشد. سکه‌ی شاهان آخری، پهن‌تر و نازک‌تر و در زمان خسرو اول به حد اعلای بزرگی رسیده است.
مورخین ارمنی نوشته‌اند که هنگام به تخت نشستن هر شاهی، مقدار سکه‌ای که در خزانه موجود بوده، ذوب و به نقش شاه جدید، سکه زده می‌شده است.
سکه‌های اسپهبدان طبرستان تا دیرزمانی (حدود سال 180 هجری)بعد از استیلای اسلام بر ایران، به سبک سکه‌های ساسانی و با خط پهلوی بود. زیرا امرای این ناحیه، خود را از شاهزادگان ساسانی دانسته و پس از کشته شدن یزدگرد سوم آخرین شهریار ساسانی در برابر حمله عرب مقاومت کردند و حتی یزدگرد را قبل از این‌که به نواحی شرقی ایران سفر نماید، به طبرستان دعوت کردند تا در آن‌جا مانده و برای رویارویی با سپاهان اعراب خود را مجهز و مهیا نماید. این ناحیه توانست خود را تا چندی از تعرض سپاهیان تازی نگاه دارد.
در اوایل اسلام، همان سکه‌های ایرانی و رومی میان مسلمین رواج پیدا کرد و به تدریج که دایره‌ی شخصیت و نفوذ خود را گسترش دادند، مبادرت به ضرب سکه کردند. سکه‌های اولیه اسلام مخلوطی از طرح و نقوش ایرانی و عربی بود. به قول «مقریزی»، نخستین خلیفه‌ای که در اسلام سکه زد، عمربن خطاب در سال 18 هجری بوده است و سکه‌هایی با نقش و طرح ساسانی زد که در بعضی از آن‌ها جمله‌ی «الحمدلله محمد رسول‌الله» و در برخی «لا اله الا هو» اضافه شده و پاره‌ای، قدیم‌ترین سکه اسلامی را متعلق به سال 28 هجری دانسته‌اند. در بصره هم سکه‌هایی، به نام درهم زدند ولی رواج پیدا نکرد. در سال 61 هجری در یزد مسکوکاتی زده شده که دور آن به خط پهلوی این عبارت (عبدالله زبیر امیر المومنین) نوشته شده ولی همه این سکه‌ها و بسیاری دیگر از سکه‌های متداول، همان سکه‌های ساسانی یا شبیه به آن با الحاق عبارات اسلامی که گاهی آن عبارات به خط عربی و گاهی پهلوی بوده است.
ضرب سکه ی درهم اساسی و مستقل را عبدالملک مروان (65 تا 86 ق ) پنجمین خلیفه ی اموی ، حدود سال 75 یا 76 هجری زد که از آن به بعد ، همان سکه ها در تمام کشورهای اسلامی رواج یافت. طرح و اندازه این مسکوکات (دینار و درهم) از روی همان سکه های ساسانی اقتباس شده منتها عبارات روی آن به کلی عربی بوده است.
قدیم ترین سکه ی دینار (سکه زر) در اسلام سکه ای است از عبدالملک ، با تاریخ سال 77 قمری و آخرین آن کمی پیش از کشته شدن مستعصم خلیفه عباسی (656 ق ) می باشد و معروف است که برای این کار از امام محمد باقر ، امام پنجم شیعیان ، استمداد کرد و روایتی هم در این موضوع در پاره ای از کتب مورخین اسلامی نقل شده است.
***
قبل از ساسانیان علاوه بر سکه های اشکانیان ، سکه های شاهان محلی فارس (فراتاداران) در فارس به دست آمده که یک طرف سکه شکل نیم تنه پادشاه و طرف دیگر همان شاه در کنار آتشدان با پرچمی نقش گردیده و اطراف سکه ، نام شاه و پدر و عنوان سلسله اش به خط آرامی (پهلوی کهنه) نوشته شده است. چون نقوش پشت سکه ی این امرای محلی در ادوار مختلفه فرق می کند ، آن را به چهار دسته تقسیم کرده اند:
دسته ی اول : در پشت سکه ، شخصی که ظاهراً همان شاه محلی باید بوده باشد ، با یک نفر چتردار ، به رسم و تقلید شاهنشاهان هخامنشی در برابر آتشدان نمایانده شده که مشغول نیایش است. درفش کاویان نیز در کنار دیگر آتشدان است. بر فراز آتشگاه نیز ، فروهر در حال پرواز نقش گردیده.
صاحبان این نوع مسکوک بغ دات Bagadat ، پسر بغ کرت اواخر قرن سوم پیش از میلاد وهوبرز Vahuburze ارتخشتر – وت فرادات – ارت سانت (الکساندر) – پروت فرادات.
دسته ی دوم: سکه ها کوچک تر و به ظرافت سکه های اولی نیست ولی نقش آن برابر با آن ها جز آن که صورت مرغی مانند عقاب بر روی پرچم اضافه گردیده است. سکه هایی از این نوع یافت گردیده که به نام «داریوشاه» و «وت فرادات شاه» می باشد.
دسته ی سوم: شاه با تاج سه کنگره و پشت سکه نیز خود شاه ، تنها در برابر آتشدان ایستاده و سایر نقوش و علامات روی سکه حذف گردیده است. شاهانی که از این نوع سکه زده اند «وهوخشتره شاه پس داریوشاه»، «اتخشتره شاه پس داریوشاه» که گویا برادر و هوخشتره باشد و «پیروچ شاه پس وهوخشتره» سکه این شاه ، بدون نقش آتشدان است.
دسته ی چهارم: مثل سکه های دسته سوم ولی نقش آتشگاه نیز از پشت سکه برداشته شده و به جای آن شاه در برابر هلال ماه و ستاره و یا آتشدان کوچکی نقش گردیده و در بعضی از این گونه سکه‌ها ، نقش ولی عهد یا ملکه هم نمایانده شده است. صاحبان این شاهان قبل از ساسانیان و زمان آن ها وصل به زمان اجداد اردشیر می شود.
شاهانی که از این نوع سکه زده اند: پیروچ، نموپت پور ارتخشتره، نپات پور نموپت، وت فرادات سوم، ارتخشتره سوم، میثری شاه، منوشتری شاه دوم، منوشتری شاه سوم، ارتخشتره چهارم و ارتخشتر پس است.
پی‌نویس‌ها:
1ـ سکه‌های کوچک نقره هم به نام دیوبول (2/1 درهم)، اوبول ودانگ (6/1 درهم)، همیوبول (12/1 درهم) بوده است.
2ـ پول‌های نقره 65/3 تا 94/3 گرم وزن داشته.
3ـ سکه‌هایی از اردشیر پیش از پادشاهیش به دست آمده که نوعی از آن بر دو رویش صورت شاه و پدرش پاپک به‌طور وضوح نقش شده و بر روی نوع دیگر آن شکل اردشیر از برورو نقش گردیده و پشت آن نقش آتشدان است و روی آن نوشته شده «خداپرست خدایگان» «مزدیسنا بغ»
