ایران‌بوم

در مکالمات روزمره مان شاید بارها پیش آمده باشد که گفته باشیم فلان وسیله، حتی به اندازه «پشیزی» ارزش ندارد. یا شده که گاهی کسی آن قدر بی پول شده باشد که بگوید حتی یک «پاپاسی» هم در جیب‌هایش یافت نمی‌شود. یا وقتی می‌خواهیم از ارزش چیزی کم کنیم، با طعنه می‌گوییم اندازه یک «پول سیاه» می‌ارزد! شاید خیلی‌هامان ندانیم این اصطلاحات از کجا آمده است یا شاید حتی ندانیم که آن‌ها روزی ارزش واقعی داشته اند.
پشیز، خردترین سکه در دوران ساسانی بوده و جنس آن هم از مس بوده است و به آن «پاپاسی» هم می‌گفتند و از آن رو که این جنس فلز به سرعت سیاه می‌شده، از آن با عنوان «پول سیاه» هم یاد می‌کرده‌اند که امروز با وجود اینکه چنین سکه‌هایی کاربردی ندارد، اما در اصطلاحات عامیانه به فراوانی استفاده می‌شود.

ایران برای اولین بار، داریوش هخامنشی، به ضرب سکه‌هایی از جنس‌های طلا و نقره پرداخت که سکه طلا به نام «دریک» و سکه نقره به نام «سیکل» شناخته می‌شد.

سکه‌های شاهی معمولاً طرح‌های مشابهی دارد و فقط تصویر هر شاهنشاه با دیگری متفاوت است. روی سکه‌هایی که از آن زمان به جا مانده است، تصویر نیم رخ شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می‌شود که به علامت نیایش خداى بزرگ اهورامزدا، زانو زده و کمانى را در حال کشیدن زه در دست گرفته است و در دست دیگر نیزه‌اى دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی دیده می‌شود.

بسیاری از این سکه‌های تاریخی در مناطق مختلف ایران یافت شده است و در موزه‌ها نگهداری می‌شود. نمونه‌هایی از این سکه‌ها در موزه ملک واقع در باغ ملی تهران، برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده است. گنجینه غنی سکه موزه ملی ملک نشانگر 25 قرن تاریخ نانوشته ایران در عرصه بین‌الملل با زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. در تالار مسکوکات این موزه، سکه‌ها بر اساس سیر تاریخی با سکه‌های لیدی و ایران باستان آغاز می‌شود و سپس در دوران مختلف اسلامی و معاصر به معرض نمایش گذاشته شده است.

سکه‌هایی از دوره‌های هخامنشیان، اشکانیان، سلوکیان، عباسیان، امویان و... که در کاوش‌های باستان شناسی به دست آمده است، با وجود گذر سالیان دراز هنوز هم نقش برجسته‌های رویشان که نشانی از فرهنگ و تمدن ایران باستان است، باقی مانده است و می‌توان با مطالعه آن‌ها به مسائل مختلفی از جمله وضعیت معیشتی مردم در زمان ضرب سکه، تاریخ حکومت و دیگر مسائل سیاسی، اجتماعی واقتصادی آن دوران پی برد.‏

به طور مثال از روی سکه‌های ساسانی می‌توان، پادشاهی که سکه را ضرب کرده است، شناخت. چرا که هر پادشاه ساسانی تاج مخصوص به خود را داشته است که از روی سکه‌ها مشخص است. در موزه، سکه‌هایی که به مناسبت‌های مختلف ضرب شده است هم نگهداری می‌شود. مثلاً سکه‌ای که به مناسبت به تخت نشستن فتحعلی شاه قاجار ضرب شده است، در گوشه‌ای از سالن به چشم می‌آید.

دکتر مهدی دریایی ـ باستان شناس و کارشناس سکه‌های تاریخی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات در مورد ارزش و اهمیت سکه‌های تاریخی در باستان شناسی و تاریخ پژوهی می‌گوید: سکه، داده‌ای است که در تاریخ گذاری دوره‌های مختلف زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سکه بهترین ماده برای تشخیص دوره‌های تاریخی و فرهنگی و شناسایی ویژگی‌های دقیق این دوره‌هاست. به طور مثال، اشیای سرامیکی که در کاوش‌های باستان شناسی یافت می‌شود، هرگز نمی‌تواند تاریخ دقیق خود را مشخص کند، ولی سکه به دلیل داشتن نقش و خط، تا حدزیادی می‌تواند تاریخ دقیق به باستان شناس بدهد.

دکتر دریایی با بیان این که همه سکه‌ها هم به سادگی قابل تاریخ گذاری نیست، می‌گوید: برای مثال، روی سکه‌های هخامنشی، هیچ تاریخی ذکر نشده است و به همین دلیل شناسایی اینکه سکه متعلق به کدامیک از شاهان بوده، مشکل است، اما روی سکه‌های دوره اسلامی یا مغول، تاریخ دقیق ضرب آن‌ها حک شده است.

اهمیت تاریخ گذاری سکه‌ها

دکتر دریایی ادامه می‌دهد: برای محققان و باستان شناسان مهم‌ترین مساله در زمینه سکه‌ها، تاریخ گذاری است. در وهله دوم، نقوش روی سکه اهمیت زیادی دارد. این نقوش نشانگر ارزش‌های فرهنگی، هنری و تاریخی دوره خود است. مثلاً پشت سکه‌های ساسانی نقش آتشکده ضرب‌ شده است که نشان دهنده اهمیت مذهب در این دوره است. نقوشی که از مردم روی سکه‌ها طراحی شده است، نشان دهنده نوع لباس، آرایش، زیورآلات و وسایل مورد استفاده شان است. حتی نقش معماری هم در بسیاری از سکه‌ها دیده می‌شود که سبک معماری خانه‌ها را می‌توان از روی آن‌ها به دست آورد. برای دانستن خیلی از مسائل مربوط به دوران باستان، تنها اسناد ما همین سکه‌ها است.‏

این باستان شناس در مورد اهمیت سکه‌ها در شناسایی وضعیت اقتصادی و معیشتی مردمان زمان خود، می‌گوید: در دوره اسلامی بیشتر سکه‌ها از جنس طلا بوده است و این نشان دهنده وضعیت خوب اقتصادی در این زمان است و اینطور برداشت می‌شود که حجم مبادلات در این زمان خیلی بالا بوده است. در دوره‌هایی که حکومت از سکه‌های مسی استفاده می‌کرده است، می‌توان این نتیجه را گرفت که وضع معیشتی مردم چندان مساعد نبوده است.

از وی در مورد حوزه کاری سکه شناسان می‌پرسم و در پاسخی می‌گوید: سکه شناس، وظیفه شناسایی و کارشناسی سکه‌ها و شناخت دوره‌های تاریخی آن‌ها را بر عهده دارد. کار مهم دیگری که سکه شناس انجام می‌دهد، تجزیه و تحلیل سکه‌هاست و شناسایی اطلاعاتی که از سکه می‌توان به دست آورد. سکه شناس باید بتواند از روی سکه‌ها داده‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را استخراج کند.

تغییر در جنس و نقش سکه‌ها

دکتر دریایی با بیان این که سکه‌ها از نظر نوع فلز در دوره‌های مختلف دچار تغییر شده اند، می‌گوید: اولین سکه‌هایی که داریوش ضرب کرد، از جنس طلا بود و در دوره‌های بعدی هم بیشتر از طلا و نقره استفاده می‌شد. اما وقتی به دوران معاصر می‌رسیم، می‌بینیم که جنس سکه‌ها دچار دگرگونی شده است. در این دوران باز هم سکه‌های طلا و نقره را می‌بینیم، اما دیگر به آن گستردگی نیست و کم‌کم فلزهای بی ارزش‌تر مثل نیکل جایگزین آن‌ها شده است و امروز هم سکه‌ها از یک آلیاژمخلوط ساخته می‌شوند.

حکومت‌ها این کار را کرده‌اند تا ارزش فلزی که به عنوان پول به کار می‌رود، از بهای معنوی خود پول بیشتر نباشد و سوء‌استفاده گران فلز را آب نکنند تا مورد استفاده‌های دیگر قرار دهند. در گذشته هم می‌شد که سکه‌ها را آب کنند، اما حکومت‌ها سعی می‌کردند از انجام این کار جلوگیری به عمل آورند و از اینرو مردم را کنترل می‌کردند و مجازات‌های سنگین برای سوءاستفاده کنندگان از سکه‌ها در نظر می‌گرفتند. حتی برای پول‌های تقلبی هم قانون وجود داشت و همه چیز تحت کنترل بود.

وی در مورد تغییر و تحولات سکه‌ها از نظر طرح و نقش می‌گوید: ابتدا نقش شاهان و خدایان روی سکه‌ها نقش می‌شد و در مراحل بعدی نقوش مردم پسندتری روی آن طراحی می‌شد و از اینرو دیگر نقش سلاطین را روی سکه‌ها نمی‌بینیم.

در دوره اسلامی تغییر ایدئولوژیکی روی داد. بر این اساس برای سکه‌ها به جای تصویر، از خط استفاده می‌شد. تصویر شاهان جای خود را به آیه‌های قرآنی داد و سکه‌ها مذهبی‌تر شدند. در این دوره، شاهان پیام خود را به وسیله خط می‌دادند که آشکار کننده ویژگی‌های فرهنگی آن دوران است. زیرا مردم باید باسواد باشند تا بتوانند خط‌های روی سکه‌ها‌ را بخوانند که این نشان دهنده ارتقای فرهنگی و اجتماعی جوامع است.

ضرب سکه‌های مناسبتی

دکتر دریایی به سکه‌های جشنی یا مناسبتی اشاره می‌کند و می‌افزاید: پادشاه یا حاکم در هر دوره ای (چه شاهنشاهی و چه اسلامی) به مناسبت‌های مختلف سکه‌هایی متفاوت از سکه‌های معمول که برای داد و ستد استفاده می‌شد، ضرب می‌کرده است. مثلاً پادشاه به مناسبت تاج گذاری، تولد ولیعهد، اعیاد مختلف و به خصوص عید نوروز که در ایران باستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است، دستور ضرب سکه می‌داده است. این سکه‌ها معمولاً بین بزرگان و خواص کشور و کسانی که برای شاه هدیه می‌آوردند، تقسیم می‌شده است.

اما گاهی به خصوص در ایام نوروز، شاه اگر از میان مردم عبور می‌کرد، تعداد کمی از این سکه‌ها را بین آن‌ها هم پخش می‌کرده است.

این سکه‌های مناسبتی در داد و ستد استفاده نمی‌شده است، چون ارزش آن‌ها خیلی بالاتر از این بود که در خرید و فروش مورد استفاده قرار گیرد.

وی می‌افزاید: مثل این که در دوره حاضر سکه بهار آزادی در داد و ستد مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، اما اگر به ازای کالایی به کسی سکه بدهیم، آن را رد نمی‌کند. در گذشته هم سکه‌های مناسبتی به همین صورت بوده و ارزش معنوی آن‌ها خیلی بالا بوده است.

امروزه هم ضرب سکه‌های مناسبتی ادامه دارد و در دوره قبل از انقلاب بسیاری از این گونه سکه‌ها ضرب می‌شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دولت به مناسبت تولد امام خمینی، سکه ضرب کرد. در اروپا ضرب سکه‌های مناسبتی خیلی رواج دارد و به عنوان مثال در انگلستان هر سال به مناسبت تولد ملکه، سکه ضرب می‌شود یا اینکه اتریش مرکز ضرب این گونه سکه‌هاست. بیشتر این سکه‌ها چون به مناسبت‌های سلطنتی است، تصاویر شاهی دارد، اما به مناسبت‌های اجتماعی هم گاهی سکه ضرب می‌شود.

گنجینه‌ها

این کارشناس سکه با اشاره به گنجینه‌هایی که در حفاری‌ها به دست می‌آید، می‌گوید: کار سکه شناس، شناسایی گنجینه‌هاست. تجزیه و تحلیل گنجینه سکه بسیار با اهمیت‌تر از تحلیل یک سکه است و مطالعه روی یک گنجینه می‌تواند همه اطلاعات آن دوره تاریخی را به محقق نشان بدهد. حتی تعداد سکه‌هایی که در یک گنجینه یافت می‌شود، اهمیت دارد. به طور مثال گنجینه‌ای که دارای یک سکه است، نشان می‌دهد، چقدر آن زمان گردش اقتصادی کم بوده است.

دکتر دریایی با بیان این که هر کدام از خلیفه‌ها در دوره اسلامی عقاید مخصوص به خود را داشتند، می‌گوید: این عقاید از روی آیاتی که بر سکه‌ها نقش بسته است، خود را نشان می‌دهد. در این سکه‌ها تنوع بسیار بالاست و هر آیه‌ای که انتخاب می‌شده، همراه با ایده‌ای بوده است، ایده‌هایی که با پیام‌های اجتماعی یا قدرت نمایی‌های سیاسی همراه می‌شده است.‏

وی همچنین می‌گوید: بیشترین اهمیت سکه‌ها ارزش معنوی و فرهنگی آن‌هاست و کسانی که گنجینه‌هایی پیدا می‌کنند، باید بدانند که بهتر است بدون کم و کاست آن‌ها را به باستان شناسان و سازمان میراث فرهنگی تحویل دهند. از یک سکه شاید نتوان اطلاعات زیادی به دست آورد، اما گنجینه‌ها، سند‌های تاریخی با ارزشی است که باید روی آن‌ها مطالعه دقیق انجام شود.

وی ادامه می‌دهد: از هر دوره تاریخی مجموعه یا کلکسیون وجود دارد و نمی‌توان به مجموعه داران سکه گفت که این کار را انجام ندهید. چون آن‌ها به این کار علاقه‌مند شدند و نشان از فرهنگ دوستی آن‌ها دارد. ولی باید مجموعه داری در ایران را چارچوب دار کنیم. یعنی اینکه کسانی که مجموعه سکه دارند، برای آن‌ها شناسنامه بگیرند تا از قاچاق این سکه‌ها به خارج از ایران جلوگیری شود. مجموعه داران می‌توانند ارتباطشان را با محققان بیشتر کنند و اطلاعات‌شان را با دانشمندان به اشتراک بگذارند و اجازه دهند که سکه شناسان و دیگر علاقه مندان از این سکه‌ها بازدید کنند.

محمد رضا زاهد ـ کارشناس اموال فرهنگی و تاریخی اداره کل موزه‌ها، در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات با بیان این که سکه یکی از مواد تاریخی و فرهنگی است که از دوره‌ای خاص در ایران مورد استفاده قرار گرفته است، می‌گوید: قبل از اینکه سکه اختراع شود، در ایران باستان، از هزاره سوم پیش از میلاد به بعد، فلزاتی گرانبها برای انجام مبادلات اقتصادی استفاده می‌شده است. این‌ها حلقه‌های فلزی از جنس مفرغ یا نقره بوده است که به اشکال مختلفی مثل سیم‌های مفتولی شکل وجود داشت و در کاوش‌های باستان شناسی به دست آمده است.

وی همچنین می‌گوید نمونه سکه‌های هخامنشی را در موزه ایران باستان، موزه بانک سپه و دیگر موزه‌ها داریم و سکه‌های تمامی دوره‌های تاریخی، امروز هم موجود است.

زاهدی با بیان این که گروه‌های قاچاقچی در سراسر کشور دست به حفاری‌های غیر مجاز می‌زنند و سکه‌ها را پیدا می‌کنند، می‌گوید: بعضی از این سکه‌ها به دست مجموعه داران می‌افتد و به صورت غیر مجاز به فروش می‌رسد. این سکه‌ها باید تحویل سازمان میراث فرهنگی داده شود. نیروی انتظامی قاچاقچیان اشیای تاریخی را دستگیر می‌کند و اشیایی که از آنان به دست می‌آید، توسط کارشناسان میراث فرهنگی ارزش گذاری می‌شود و معادل ارزش آن، هم جریمه نقدی می‌پردازند و هم زندانی می‌شوند.

وی افزاید: خرید و فروش سکه‌های دوران معاصر غیر قانونی نیست. اما سکه‌هایی که قدیمی است و عتیقه محسوب می‌شود، ممنوع است.

سکه‌های دوران قاجار و حتی دوران صفویه هم می‌تواند خرید و فروش شود، اما این سکه‌ها به هیچ وجه نباید به خارج از کشور انتقال یابد، چرا که این کار قاچاق محسوب می‌شود و مجازات دارد:‌سکه‌های تاریخی باید در ایران بماند و برای نسل‌های آینده هم حفظ شود.