ادبیات
يادداشتى درباره تأثر خواجه حافظ از داستان شيخ صنعان
- ادبيات
- نمایش از جمعه, 19 مهر 1392 18:04
- بازدید: 11576
برگرفته از تارنمای بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به نقل از نشريه دانشکده ادبيّات تبريز 8، (1335) ، صص 362-365
منوچهر مرتضوى (1)
بدون کمترين ترديدى يکى از بهترين و دلکشترين داستانهاى ادبيات فارسى و شايد عميقترين و نتيجه بخشترين آنها داستان شيخ صنعان و دختر ترساست. داستان شيخ صنعان را نبايد با داستانهاى مشهور ادبى ديگر نظير ليلىو مجنون و خسرو و شيرين و يوسف و زليخا و وامق و عذرا در يک ترازو نهاد زيرا اينداستانها جنبه عاشقانه و شاعرانه صرف دارد و در حالى که داستان شيخ صنعانبا وجود بهره کافى که از لطف شاعرانه و ادبى دارد متضمّن نکات فراوان فلسفىو عرفانى است و اصولاً يک داستان «عرفانى» محسوب مىشود نه يک «داستانافسانه شعرى» و شايد همين جنبه عرفانى و عميق است که از تداول و اشتهارعاميانه آن مانع آمده است در حالى که داستانهاى ديگر به مناسبت سادگى وبىپيرايگى و جنبه شاعرانه و ادبى محض، شهرت و تداول کامل يافتهاند.
چون بحث و تحقيق در داستان شيخ صنعان از موضوع بحث ما که «تأثير خواجه شيراز از اين داستان» است بيرون مىباشد از توجه به جنبههاى گوناگون اين داستان که هر يک در خور رسالتى جداگانه و مفصّل است خوددارى مىکنيم و فقط به تذکر نکتهاى چند در اين باره اکتفا مىورزيم:
1ـ درباره اصل و ريشه اين داستان اطلاع کافى در دست نيست و فقط حدس زده مىشود يک واقعه ساده تاريخى در قرن ششم هجرى هسته مرکزى اين داستان پرشور عشقى و عرفانى باشد. (2)
2ـ نگارنده نمىداند براى بار نخست در کجا و يا در اشعار کدام شاعر به اين داستان اشاره رفته و نام شيخ صنعان ذکر شده است و از مراجعه اجمالى به دواوينى که احتمال مىرفت اگر ذکرى از شيخ صنعان رفته باشد در آن دواوين خواهد بود اين ظن قوت يافت که شايد عطار نخستين شاعرى باشد که متعرض شيخ صنعان و متوجه سرنوشت عبرتخيز او شده است.
3ـ در هر صورت اعم از اينکه پيش از شيخ فريدالدين عطار ذکرى از شيخ صنعان شده باشد يا نه احتمال قوى مىرود داستان مفصل و شورانگيز شيخ صنعان به صورتى که امروز در دست داريم زاييده ابتکار و تخيل شاعرانه و ذوق عارفانه شيخ فريدالدين عطار نيشابورى باشد و نگارنده حتم دارد که اگر هم داستانى شبيه به داستان موجود به نظم و يا نثر قبل از شيخ عطار وجود داشته است و شيخ عطار متأثر از آن باشد تفصيل و لطافت و نکات شاعرانه و عارفانه داستان فقط مولود ابتکار و تخيل عطار است.
4ـ اصل داستان هر چه بوده باشد «داستان شيخ صنعان فريدالدين عطار» بيشتر صورت يک تمثيل مفصل عرفانى را دارد و بر اساس هدف مشخص و دلپذير عارفانهاى پىريزى شده و در ضمن حکايت به چند نکته جالب عرفانى و فلسفى ديگر نيز اشاره شده است. و طبعاً طرح داستان، به خصوص در اواخر آنکه موضوع پشيمانى شيخ و خواب ديدن مريد حضرت رسول (ص) را و تشرف و دختر ترسا به دين اسلام و جان به جانان تسليم کردن او مطرح مىشود، تابع کشش و ايجاب هدف ومنظور عرفانى داستان بوده و به قول ارسطو آن چنانپيش آمده است که مىبايست (طبق نظر و عقيده و منطق ذهنى عطار) واقع شودنه آن چنانکه واقع شده است (3).
5ـ هدفهاى اساسى و نتايج اصلى اين داستان دلکش از نظر شيخ عطاراز اين قرار است:
الف - پيروى از اشارات ربانى و متابعت از سرنوشت مقدر و در پى آينده رفتن.
ب - رجحان کشش بر کوشش و برترى تقدير از تدبير و اثبات جبر.
ج - لزوم متابعت کورکورانه مريد از مراد.
د - طول مدت عبادت و تزهد موجب فلاح و وصول به حقيقت نيست و چه بسا که باعث بر گمراهى و لغزش است و اين گمراهى و لغزش مولود پيدايش کبر و غرور است. کبر و غرور بزرگترين مهلکه راه حقيقت و خطرناکترين ورطه طريقت است و از هر بتى کفرانگيزتر مىباشد زيرا: هر قبلهاى که بينى بهتر زخودپرستى.
ه - شيخ صنعان با همه علوّ مرتبت وعظمت مقام در زهد و عبادت از يک خطر غفلت داشت و آن خطر خوک نفس و ديو سرکش نفس اماره و شيطان مارخودپرستى و خودبينى بود و اشارهاى که در عالم واقعه او را پيش آمد و افتادنبه ديار روم و کافر شدن و تحمّل آن همه خوارى وخفت همه آزمايشى آسمانى ودر حکم بوتهاى بود براى جدا کردن سره دل از ناسره نفس و حصول اين آزمايشبه کوشش ميسّر نبود، بلکه به کشش و هدايت آسمانى حاصل آمد.
و - خوک نفس و ديو نفس اماره در نهاد همه ما از عالم و جاهل و عارف وعامى کمين کرده است و تا در حال سکون و غفلتيم از وجود آن غافليم ولى چوندر سفر آمديم اين خوک و ديو قيافه زشت و کريه خود را به ما مىنمايد پس سيروسلوک و سفر شرط لازم حصول معرفت و وصول به مرحله کمال است. و يمکنکه اين سفر رمزى از سلوک عارفانه وسير معنوى و روحانى مرد عارف و بهعبارت بهتر سير تکاملى نفس باشد.
ز - همچنان که مريد از مراد بىنياز نيست مراد نيز از مريد صافىدل و پاکنهاد و مستعدّ گريزى ندارد: ما به او محتاج بوديم او به ما مشتاق بود. مريد راه و رسم منزلها را از مراد و مرشد مىآموزد و مراد نيز در آينه وجود مريد و به وساطت استعداد و حُسن عقيدت او انعکاس نفس و دل خود را با همه زشتىها زيبايىها تماشا مىکند و رو به کمال مىرود. چه بسا که مريد واقعى و صديق موجب نجات مراد از مهالک روحانى و ورطههاى معنوى مىشود چنانکه مريد يکتاى شيخ صنعان سلم ارتقاء و مخلص پير خود گشت و وسيله نجات او شد.
ح - گناهان را فاصلهاى از هم نيست و اهميت در شروع به گناه است. چون نفس بر دل غالب آمد و به توجيهى و منطقى دل را راضى به ارتکاب گناهى ساخت ديگر گناهان نيز به دنبال آن مىزايد اگرچه گناه نخستين گناهى به ظاهرناچيز باشد چنانکه شيخ صنعان نوشيدن مىرا خرد شمرد و چون مىدر کشيدزمينه براى ارتکاب ديگر معاصى فراهم گشت.
ط - در داستان شيخ صنعان با صرفنظر از روش مخصوص شيخ عطار در طرز استنتاج و رنگ مذهبى و عابدانهاى که به متن عاشقانه و عارفانه داستان بخشيده يک موضوع کلى به وضوح قابل درک است و آن «نفوذ و اهميت عشق» است. عشق مظهر وجود و مکمّل دل و مولد کمال معنوى و بر درندهحجابهاى خودبينى و غفلت و بالاخره به قول ارسطو «کاتارزيس»(4) است واگر چه ظاهرى و ناقص و به ظاهر مولد کفر و لغزش باشد بالاخره موجب تطهير و تهذيب نفس و گشوده شدن ديده حقيقتبين و باعث بر انشراح صدر و زوالخودبينىها و بتپرستىها مىشود:
عاشقى گر زين سرو گر زان سر است
عاقبت ما را بدان شه رهبر است
ى - اهميت توبه و تأثير آن در زدودن گناهان.
ک - رجحان دل بر نفس و برترى تعشق واقعى بر تعقل ظاهرى:
نفس اين اسرار نتواند شنود
بى نصيبه گوى نتواند ربود
اين بگوش جان و دل بايد شنود
نى بنقش آب و گل بايد شنود
جنگ دل با نفس هر دم سخت شد
نوحهاى مىخوان که ماتم سخت شد(5)
6ـ سه رنگ مشخص در داستان شيخ صنعان شيخ عطار به چشممىخورد:
الف - رنگ شاعرانه و ادبى و بيان دلکش و شيرين شعرى
ب - رنگ عارفانه و نکات و هدفهاى عالى عرفانى
ج - رنگ عابدانه و عناصر ظاهرى و قشرى که در رنگ عارفانه و شاعرانه داستان وارد شده و تا حدى از لطف و زيبايى داستان کاسته و نتايج عارفانه و عالى آن را محدود ساخته است.
7ـ چکيده داستان شيخ صنعان در منطقالطير عطار چنين است:
«شيخ صنعان پير يگانه عهد خويش بود و با چهارصد مريد صاحب کمال پنجاه سال معتکف کعبه بود. علم و عمل با هم يار داشت و به مقام کشف و شهود رسيده بود. قريب پنجاه حج بجا آورده و کراماتش تا جايى رسيده بود که بيماران از دم او تندرستى مىيافتند. شبى در خواب ديد که از حرم کعبه به روم افتاده است و بتى را سجده مىکند. چون شيخ اين خواب بديد دانست که کار افتاده و عقبهاى بس دشوار پيش آمده است و براى تکميل سلوک چارهاى جز استقبال سرنوشت و تن در دادن به آزمايش آسمانى نيست. آخرالامر آن به دانش اوستاد عزم سفر جزم کرد و چهارصد مرد مريد معتبر درين سفر پيروى او کردند:
مىشدند از کعبه تا اقصاى روم
طوف مىکردند سر تاپاى روم
از قضا منظرى پيش آمد که بر سر آن دختر ماه پيکر و خورشيد صورت نشسته بود. دختر ترسايى که آفتاب از رشک عکس روى او زودتر از عاشقان در کوى او بود. دلبرى که خيال زلف او زناربند هزار زاهد هفتاد ساله بود. زيبا صنمى که در جمال بر کمال و در ديدار مبارک فال بود و چون لب به گفتار مىگشود درسخن جانبخش معجز عيسى داشت و از هر موى خويش صد زنّار بر ميان تماشاگران مىبست. چون او را بديد:
شيخ ايمان داد ترسائى گزيد
عافيت بفروخت رسوائى خريد
شيخ صنعان از ديدن او ايمان داد و ترسائى گزيد و عافيت بفروخت رسوائى خريد(6) و در عشق او از دل و جان و دين و دنيا گذشت(7) مريدان در کار شيخ حيران شدند و پندها دادند و لب به ملامت گشادند ولى سودى نبخشيد و دانستند که مقدّر چنين بوده است و تدبير را قدرت تغيير تقدير نيست. شيخ صنعان تا شام واله و حيران به منظر مىنگريست و چون شب رسيد و منظر از ديدهاش پوشيده شد عشقش بيشتر گشت تا سحر نالان و بيقرار بود و دانست که:
کار او روزى که مىپرداختند
از براى امشبش مىساختند
پس در عشق دختر ترسا دل از خود و از عالم برگرفت(8) و خاک بر سر کرد و ماتم در گرفت. با خود مىگفت و مىگريست و خاک بر سر مىکرد. مريدان از بيتابى شيخ خود بيتاب شدند و دور او گرد آمدند و به دلداريش پرداختند:
مريدان گفتند: برخيز و بر شيطان لعنى بخوان و غسلى برآر و وسوسه ديو سرکش از خود دور کن.
شيخ گفت: اى بيخبران امشب هزاران بار غسل کردهام. مگر کور بوديد و نديديد که به خون جگر غسلها کردم(9).
مريدان گفتند: سبحه را کجا انداختى؟ بى سبحه و تسبيح هرگز کارت راست نخواهد شد.
شيخ گفت: سبحه بيفکندم تا زنار برگيرم. آرى تا سبحه (سبحه تزوير) در دست است زنار (زنار صفا) بر ميان نتوان بست.
مريدان گفتند: اى پير کهن از سر صدق و صفا توبهاى کن، بلکه عقده ازکارت گشوده شود.
شيخ گفت: نيک گفتيد مرا توبه بايد. آرى از نيکنامى و قيد آن توبه بايد کرد و از بند شيخى و نام و آوازه رها بايد شد. چه نيک است توبه از توبه کردن(10).
مريدان گفتند: اى داناى راز برخيز و رکعتى نماز بخوان شايد حضور قلبى حاصل آيد و جمعيت خاطرى دست دهد.
شيخ گفت: نماز را محرابى بايد. گفت: کو محراب روى آن نگار تا نباشد جز نمازم هيچ کار(11).
مريدان گفتند:
گر نبندى زين سخن تو حلق را
آتشى آيد بسوزد خلق را
برخيز و در خلوت خدا را سجده کن.
شيخ:
گفت: اگر بت روى من آنجاستى
سجده پيش روى او زيباستى(12)
مريدان گفتند: آيا از آنچه پيش آمد پشيمان نيستى؟
شيخ گفت:
هيچ کس نبود پشيمان بيش ازين
تا چرا عاشق نگشتم پيش از اين(13)
مريدان گفتند: شيطان راه دلت را زده است و ديو سرکش وسوسه کفر دردلت افکنده.
شيخ گفت: جانم فداى چنين ديوى و دينم فداى چنين راهزن و راه زدنى.
مريدان گفتند: هر که از اين داستان آگاه شود خواهد گفت که شيخ صنعان پس از پنجاه سال عبادت چگونه گمراه شد.
شيخ:
گفت: من بس فارغم از نام و ننگ
شيشه سالوس بشکستم به سنگ(14)
مريدان گفتند: اى شيخ اين کردار تو ياران قديم و مرديان ديرين را رنجور ومعذب و ناخشنود ساخته است.
شيخ
گفت: ترسا بچه چون خوشدل بود
دل ز رنج اين و آن غافل بود(15)
مريدان گفتند: با ياران موافقتى کن تا هم امشب به سوى کعبه باز شويم
شيخ
گفت: اگر کعبه نباشد دير هست
هوشيار کعبه شد در دير مست(16)
مريدان گفتند: اى شيخ عزم ره کن و عذرخواه رو به درگاه حرم آر.
شيخ گفت: سر بر آستان آن نگار خواهم نهاد و عذرها خواهم خواست.
مريدان گفتند: اى پير دوزخ در پيش است و حرامى در پس. از دوزخ انديشهدار.
شيخ:
گفت: اگر دوزخ شود همراه من
هفت دوزخ سوزد از يک آه من(17)
مريدان گفتند: به اميد بهشت باز گرد و توبه کن زين کار زشت.
شيخ:
گفت: آن يار بهشتى روى هست
ور بهشتى بايدم آن کوى هست(18)
مريدان گفتند: از حق شرمى بدار و حق تعالى را به حق آزرم دار
شيخ گفت: اين آتش بدست آتشافروز آسمانى و با مشعل تقدير در من افتاده است و بتدبير فرو نخواهد نشست(19).
القصه هر چه مريدان پند دادند سودى نبخشيد. ناچار مريدان دندان صبر بر جگر فشردند و منتظر پايان کار نشستند. چون روز شد شيخ معتکف کوى يار شد و
قرب ماهى روز و شب در کوى او
صبر کرد از آفتابِ روى او
عاقبت بيمار شد بى دلستان
هيچ بر نگرفت سر زان آستان
بود خاک کوى آن بت بسترش
بود بالين آستانِ آن درش
بالاخره دختر ترسا از حال شيخ آگاه شد ولى خود را به نادانى زد و علت زارى و بيتابى او بپرسيد. شيخ صنعان اشک از ديده بباريد و حال دل خونگشته عرضه کرد و نالان و گريان خواستار مهر و لطف يار گشت. دختر ترسا که شيخ را در عاشقى استوار ديد لبخند تمسخر زد و گفت اگر در اين ادعا صادقى بايد دست از اسلام بشويى زيرا:
هر که او همرنگ يار خويش نيست
عشق او جز رنگ و بويى بيش نيست(20)
شيخ ابراز فرمانبردارى کرد و گفت: هر چه فرمايى بجان فرمان کنم. دختر ترسا گفت براى لايق عشق من شدن بايد چهار کار بکنى: پيش بت سجده کنى، قرآن بسوزى، خمر نوشى و ديده از ايمان بدوزى.
شيخ خمر نوشيدن را سهل گرفت و از سه کار ديگر سر باز زد و گفت از اين چهار کار جز باده نوشيدن نتوانم. دختر ترسا لبخندى زد و گفت موافقم جامى بخور تا چون سرت گرم شد درباره سه کار ديگر صحبت بداريم. شيخ صنعان رابه دير مغان(21) بردند و مى آتشين به دستش دادند. چون آتش مى بناف شيخصنعان رسيد عشقش سوزانتر و طلبش شديدتر و صبر و عقلش کمتر شد و ازديدن دختر ترسا که به ناز و عشوه باده مىنوشيد طاقتش طاق گشت و در دامندلدار آويخت و تمناى وصل کرد. دختر ترسا گفت اگر عشقت کامل بود از بىايمانى نمىهراسيدى و ترسا مىشدى. شيخ صنعان که مست و بيهوش بود وجز وصال دوست انديشهاى نداشت تن به بتپرستى در داد و مصحفبسوخت و زنار بر ميان بست و ترسا شد.
چون شيخ صنعان از دين و ايمان چشم پوشيد و زنار بر ميان بست با خودمىگفت: «بالاخره عشق دختر ترسا کار خود را کرد. آرى اين همه از مى بود. تامى نخورده بودم از دين و ايمان نگذشتم ولى چون لب به باده آلودم بتپرست وترسا شدم:
بس کسا کز خمر ترک دين کند
بيشکى ام الخبائث اين کند(22)
پس از اين کارها شيخ به دختر ترسا گفت:
کس چو من در عاشقى رسوا نشد
از چنان شوخى چنان شيدا نشد
قرب پنجه سال راهم بود باز
موج مىزد در دلم درياى راز
ذرهاى عشق از کمين برجست چست
برد ما را بر سر لوح نخست
عشق از اين بسيار کرده است و کند
خرقه را زنّار کرده است و کند
تخته کعبه است ابجد خوان عشق
سرشناس غيبت و سرگردان عشق
هر چه گفتى کردم و در راه وصل تو از دين و ايمان گذشتم. اکنون وقت آنست که به وعده وفا کنى.
دختر ترسا خنده استهزا سر داد و گفت اى پير فقير تو که پشيزى در دست ندارى چگونه مىخواهى مرا که کابينم بس گران است به همسرى برگزينى؟ شيخ باز بناليد و گفت: اى يار روا نيست بعد از اين همه تحمل مرارت و سختى واز دين و ايمان و دل و جان در راه عشق تو گذشتن باز شيوه بىمهرى درپيشگيرى و وعدهاى را که به اميد آن زندهام فراموش کنى. دختر را دل به حالشيخ سوخت و گفت براى کابين من يکسال خوکبانى بکن. شيخ بزرگوار پذيرفتو سالى تمام به خوکبانى پرداخت. آرى در نهاد هر کسى صدها خوکست و تو نيزاز اين خوک نفس در امان نيستى و تا اين خوکان نفس را نکشتهاى اگرچه مسلمانهستى در واقع کافرى. اين خطر تنها براى شيخ صنعان پيش نيامد بلکه خوکنفس و ديو سرکش هواى نفس در درون هر کسى هست(23) و اگر تو از بودن اينخوکان در درونت بىخبرى براى اينست که هنوز قدم براه سلوک نگذاشتهاى. اگرقدم در راه نهى و سلوک پيشگيرى در هر سر موى خود هزاران بت و در هر گوشهدرون خود صدها خوک خفته خواهى ديد. بايد قدم در راه نهاد و خوکها راشناخت و بتها را ديد و آنگاه به بازوى همت بتها را شکست و خوکها را کشت.اگر اينکار را بکنى خواهى رست و اگر نه چون شيخ صنعان رسواى عالم خواهىشد. عاقبت چون شيخ مذهب ترسايان گزيد و زنار بر ميان بست مريدان را کارزار شد و مات و حيران و خستهجان گشتند. تا يکى از مريدان پيش شيخ آمد وازحال و مآل پرسش کرد گفت اى شيخ يا بايد ترا از اين راه باز داريم يا اينکه خودنيز ترسا شويم و يا ازين سرزمين بگريزيم و معتکف در کعبه بنشينيم تا به بينيمچه پيش آيد. شيخ گفت نيکتر آنست که بازگرديد و مرا به حال خود گذاريد، تاعمر دارم ديرنشين خواهم بود و جز عشق دختر ترسا انديشهاى نخواهم داشت.شما آزادگان را نيز اگر عشقى پيش مىآمد و نشيب و فراز اين راه مىديديد امروزيار و موافق من بوديد و سرزنشم نمىکرديد ولى افسوس که از رسم و راه عشقبىخبريد. بازگرديد و اگر کسى از من خبر پرسيد آنچه پيش آمده است يکايک بازگوييد و آنان را که زبان به سرزنشم گشايند آگاه داريد که در راه سلوک هيچکس راازين خطر ايمنى نيست:
گر مرا در سرزنش گيرد کسى
گو در اين ره اينچنين افتد بسى
در چنين ره که نه بن دارد نه سر
کس مبادا ايمن از خوف و خطر
مريدان با چشم گريان و دل گدازان به سوى کعبه بازگشتند. شيخ صنعان را در کعبه مردى صادق و ثابت قدم بود که به هنگام سفر شيخ در مکه حاضر نبود. چون مريد يگانه باز آمد و خلوتسراى از شيخ صنعان تهى يافت احوال شيخ بازپرسيد و مريدان داستان شيخ از اول تا آخر بگفتند و از عشقبازى شيخ با دختر ترسا و خوکبانى و زناربندى شيخ آگاهش کردند. چون مريد اين داستان بشنيد زارى در گرفت و با مريدان گفت: «اى بى همتان و آلودهدامنان چرا به رسم و وظيفه مريدى که اطاعت محض از پير و پيروى از اشارات اوست عمل نکرديد؟! آخر شرمى بداريد اين رسم ارادت و يارى و شيوه حقشناسى و وفادارى نيست(24) چون شيخ بزرگوار زنار بر ميان بست شما نيز اگر مريد واقعى بوديد مىبايست زنار بنديد و چون او ترسايى گزيد در عالم مريدى و مرادى راهى جز ترسا شدن در پيشتان نبود(25). اينکه کرديد رسم يارى و موافقت و مريدى نيست. (26) آرى تا شيخ را نام و آوازه بود همه بندگان و يارانش بودند ولى چون درکام نهنگ افتاد از بيم بدنامى ترکش کردند.(27)
عشق را بنياد بر ناکامى است
هر که زين سر، سر کشد از خامى است
يار موافق و مريد حقيقى کيست که از کفر و بدنامى هم نهراسد و در يارى و ارادت ثبات ورزد(28)». مريدان گفتند: «اى يار موافق آنچه گفتى ما از پيش بجاى آورديم و عزم آن کرديم که روى از شيخ برنتابيم و در راه ارادتورزى از نام و ننگ نهراسيم و بر دين و ايمان چار تکبير زنيم ليکن شيخ دستور نداد و فرمان داد تا بازگرديم. اين بود داستان ما تا رأى تو چه باشد». مريد يگانه پاسخ داد که اگر ديدهحقيقت بينتان باز بود به فرمان شيخ نيز باز نمىگشتيد زيرا آن فرمان روى درمصلحتى داشت و براى آزمايش شما بود. اگر در مريدى کارتان بر مزيد بود:
جز در حق نيستى جاى شما
در حضور رستى سراپاى شما
در تظلّم داشتن در پيش حق
هر يکى بردى بر آن ديگر سبق
مريدان چون اين سخن بشنيدند دم در کشيدند و سر از پيش بر نياوردند. مريد يگانه اشارت کرد که بايد به سوى روم بازگشت. پس جملگى به روم بازگشتند و معتکف بنشستند و چهل شبانه روز به تضرع و زارى پرداختند و از درگاه بى نياز فتوح و فلاح خواستند. آخرالامر بعد از چهل شب حضرت رسول(ص) رخساره به مريد پاکباز نمود و رحمت حق را مژده داد:
مصطفى گفت: اى به همت بس بلند
رو که شيخت را برون کردم ز بند
همت عاليت کار خويش کرد
دم نزد تا شيخ را در پيش کرد
در ميان شيخ و حق از ديرگاه
بود گردى و غبارى بس سياه
اين غبار از راه او برداشتيم
در ميان ظلمتش نگذاشتيم
کردم از بهر شفاعت شبنمى
منتشر بر روزگار او همى
تو يقين مىدان که صد عالم گناه
از تف يک توبه برخيزد ز راه
مريد پاکباز از شادى اين مژده مدهوش شد. نعرهاى بزد و مريدان را آگاه کرد و جملگى گريان و دوان به سوى شيخ شتافتند:
شيخ را ديدند چون آتش شده
در ميان بىقرارى خوش شده
هم فکنده بود ناقوس از دهان
هم گسسته بود زنّار از ميان
هم کلاه گبرکى انداخته
هم ز ترسايى دلش پرداخته
آرى حجاب گمراهى و ظلمت از برابر شيخ صنعان به يکسو رفته بود ومعرفت و روشندلى جانشين ضلال و جهل و شهوت شده. هر دم در سجود مىافتاد و مىگريست و اشک خونين از خجالت بر دامن مىفشاند. مريدان مژده شفاعت حضرت رسول بدو دادند و از طى شدن شبهاى جهل و ظلمت و دميدن صبح روشن معرفت و هدايت آگاهش کردند. قصه کوتاه مىکنم شيخ غسلى کرد و خرقه بپوشيدو با اصحاب خود به سوى حجاز بازگشت. دختر ترسا در خواب بود چون از خواب در آمد نور معرفت و رشاد از دلش تابيدن گرفت و سروش عالم غيبش ندا در داد که اى ترسابچه دوران آزمايش بسر آمد و چشم بند جهل و ظلمت از چشم شيخ صنعان برداشته شد. اکنون جاى آنست که تو از پى شيخ روان شوى. مذهب اوگيرى و صيد خود را صيد شوى:
رهزنش بودى براه او در آى
چون براه آمد تو همراهى نماى
از رهش بردى کنون همره بباش
چند ازين بى آگهى آگه بباش
چون دختر ترسا را اين خطاب آسمانى به گوش آمد آتشى در جان سرمستش افتاد و هوش از سرش برفت و ناز و نخوت ديرين در يک لحظه از سر ودماغش بريخت. نعرهزنان و جامهدران در آن بيرون دويد و از پى شيخ و مريدانروان شد. در همين موقع شيخ با الهام درونى دريافت که دختر ترسا از ترسايىبرون آمد و آشناى درگاه حق شد. شيخ را از درون آگهى دادند که بايد به سوىدختر بازگشت.
شيخ حالى بازگشت از ره چو باد
باز شورى در مريدان اوفتاد
مريدان به گمان آنکه باز وسوسه شيطان آتش حرمان در دل شيخ انداختهو بىقرارش ساخته است زبان به سرزنش گشودند و
جمله گفتندش ز سربازت چه بود؟
توبه و چندين تک و نازت چه بود
بار ديگر عشقبازى مىکنى
با نيازى بى نمازى مىکنى
ولى شيخ ماجراى دختر ترسا و تشرف او براه ايمان و هدايت با مريدان بگفت و جملگى به سوى دختر ترسا بازگشتند و آن نازنين را ديدند که با رخسارى زرد و گيسوانى گم شده در گرد ره سر برهنه و جامه چاک خاکنشين شده است. چون آن ماه شيخ صنعان را بديد بيهوش گشت و چون ابر بهار اشک باران شد؛ عهد و وفاى شيخ را بياد آورد و خويش را در دست و پاى او افکند:
گفت از تشوير تو جانم بسوخت
بيش ازين در پرده نتوانم بسوخت
بر فکن اين پرده تا آگه شوم
راه بنما تا که مرد ره شوم
عرضه کن اسلام و بنما راه حق
اى گزين شيخ مه آگاه حق
شيخ صنعان اسلام بر دختر ترسا عرضه کرد و آن صنم رومى چهره دل بهنور اسلام درخشان ساخت. چون ذوق ايمان در دل دختر اثر کرد و نور هدايت برجاش بتافت و ديده جان بگشود و راز جهان عيان ديد گفت اى شيخ طاقتم طاقگشت و تاب تحمل فراقم نماند:
مىروم زين خاکدان پر صُداع
الوداع اى شيخ عالم الوداع
آن ماه اين سخن بگفت و دست از جان فشاند و پر زنان به سوى منزلگه معشوق پرواز گرفت:
اين بگفت آن ماه و دست از جان فشاند
نيمجانى داشت بر جانان فشاند
گشت پنهان آفتابش زير ميغ
جان شيرين زو جدا شد اى دريغ
قطره بود او در اين بحر مجاز
سوى درياى حقيقت رفت باز
در راه عشق ازين مهالک بسيارست و در کتاب عشق ازين داستانها فراوان ثبت است:
اينچنين آمد بسى در راه عشق
اين کسى داند که هست آگاه عشق(29)
آرى در هر گام اين راه پر خطر هزاران مهلکه و در هر گوشه آن صدها راز نهفته است و در هر صفحه اين کتاب بىپايان داستانهاى دلانگيز و اسرار شنيدنى و رازهاى ديدنى به چشم مىخورد ولى اين رازها را به چشم دل توان ديد نه به چشم سر و اين اسرار و داستانها را به گوش جان و دل بايد شنيد نه به گوش نفس و عقل:
اين به گوش جان و دل بايد شنيد
نى به نقش آب و گل بايد شنيد(30)
8ـ داستان شيخ صنعان يک نتيجه کلى دارد که عبارت است از «بى اثر بودن عبادت و زهد در صورت توجه به ظاهر عبادت و بى بهرگى و دورى از حقيقت و روح ايمان». اين موضوع در مدارک مختلف منظوم و منثور فارسى و عربى نمونههاى فراوان دارد و معمولاً اينگونه داستانها را اساس بر اين است که عابدى هفتاد ساله که عمرى در عبادت گذرانده و در کشتن نفس رنجها برده و رياضتها کشيده است به يک پيش آمد عنان اختيار از کف مىدهد و مرتکب بزرگترين گناهان يعنى زنا و قتل و جز آن مىشود يعنى رياضتهاى عابد فقط به عنوان مُسکن و مخدرى اژدهاى نفس را چند روزى افسرده و بيهوش و بى حس مىکند و اژدهاى نفس منتظر فرصت و موقعيتى است که سر بردارد و با زهر جانگزاى خود انتقام بکشد و چون فرصتى مىيابد بيک خروش آثار اوراد و اذکار هفتاد ساله زاهد را بر باد مىدهد. از بهترين نمونههاى اين موضوع و مضمون «داستان برصيصاى عابد» است که در مجلس اول از مجالس مولاناى بزرگ آمدهاست. (31) آرى به قول حافظ و مولوى مسكّنِ رياضت دافع خطر نفس نيست بلکهبايد نوشداروى عشق را به دست آورد و يک باره پالهنگِ همت بر گردن ديوسرکش نفس نهاد. اشارات موجود در ديوان عزليات عطار نيز مؤيد اين استنباط است که براى کشتن «ديو نفس» آزمايشى آسمانى لازم مىآيد و بالاخره به نيروى عشق و مستى حجابها به يک سو مىروند و خودپرستىها زائل مىشوند:
چو در ديرم دمى حاضر نبيند
ز مسجد سوى خمّارم فرستد
چو دام ژرف بيند در بر من
بسوزد دلق و زنّارم فرستد
چو ديو نفس بيند در نهادم
ز کعبه سوى اغبار فرستد
به دير اندر کشد تا مست گردم
ز دير آنگه ببازارم فرستد(32)
يکى از نتايج و هدفهاى داستان شيخ صنعان کشتن خودپرستىها و کبرو غرور (ناشى از زهد) و تصور کمال و وصول به حقيقت (که بزرگترين مهلکه سلوک عابدانه است) و لزوم بىاعتنايى به نظر مردم و حصول هدف «ملامتى» مىباشد. آرى بدترين بيتپرستىها خودپرستى است و زشتترين بتها بت «خود» و «من» و «نفس» است و بايد به بتپرستى و خودپرستى خاتمه داد و پىبردن به اين حقايق و وصول به مرحله معرفت فقط در سايه ملطّف عشق و مستىميسر مىگردد:
ز مستى خرقه بر آتش نهادم
ميان گبرکان زنار بستم
پس از مستى عشقم گشت معلوم
که نفس من بت و من بتپرستم
و:
ز نام و ننگ بيرون شو چو مردان
ز دردى کوزهاى بستان ز خمّار
چو مست عشق گشتى کوزه در دست
قلندروار بيرون شو به بازار
ز روى خويشتن بت بر زمين زن
ز زير خرقه بيرون آر زنّار
چو خلقانت بدانند و برانند
تو فارغ گردى از خلقان به يکبار
چنان فارغ شوى از خلق عالم
که يکسانت شود اقرار و انکار
9ـ توجه شيخ عطار به داستان شيخ صنعان انحصار به منطقالطير ندارد و ديوان غزلياتش نيز مشحون از اشارات راجع به شيخ صنعان است و داستان شيخ صنعان يکى از پايههاى اصلى تخيلات شاعرانه شيخ را تشکيل مىدهد.
10ـ طرز استنتاج شيخ عطار از داستان شيخ صنعان در ديوان غزليات بااستنتاج مفصل عرفانى و مذهبى در منطقالطير اختلاف کامل دارد و کاملاً شبيه استنتاج و توجه شاعرانه و رندانه حافظ است. اصولاً بايد توجه داشت که ميدانو زمينه و نوع شعر را در طرز استنتاج رندانه تأثيرى فراوان است چنانکه قيافه مولاناى بزرگ بلخ در ديوان غزليات شمس و مثنوى فرق کلى دارد يعنى مولانا در مثنوى معنوى مردى حکيم و معلمى عارف و نکتهسنج و عاشقى فيلسوفو نکتهدان است و در ديوان شمس رندى بيباک و قلندرى عاشق و شوريدهاى جانباز. به عبارت روشنتر استنتاج شيخ عطار از داستان شيخ صنعان واستفادهاى که از اين داستان مىکند در غزلهايش شاعرانتر و لطيفتر است.
داستان شيخ صنعان در منطقالطير چنانکه ديديم تا حصول نتيجه عابدانهو شفاعت حضرت رسول(ص) و مسلمان شدن دختر ترسا و جان به جانانسپردن او ادامه مىيابد و از صومعه بيرون شدن و به خمار در آمدن مقدمه وآزمايشى براى حصول حقيقت اسلام است ولى در ديوان غزليات عطار نتيجهداستان به هوش آمدن از مستى خودپرستى و زهد و رفتن به ميخانه و راهنشينميکده شدن است و همين کفر ظاهرى و دست از ايمان دروغين شستن و ازسرکه ملالانگيز زهد گذشتن و شراب مستى بخش و نشاطآور عشق و روحانيتنوشيدن هدف اصلى محسوب مىشود و از اينرو مىتوان گفت منطقِ شيخفريدالدين عطار در ديوان غزل خيلى نزديکتر به حافظ است تا در منطقالطير واصولاً به نظر مىرسد که حافظ از انعکاس شاعرانه و رندانه اين داستان درغزلهاى عطار متأثر است تا از اصل داستان در منطقالطير.
به عنوان نمونه مىتوان اين چند بيت را از غزلهاى عطار ذکر کرد که در آنهاورود به خرابات مغان و زنار بر ميان بستن و از سر سجاده راهنشين ميکده گشتنودل به ترسازاده دادن بر عکس داستان عارفانه عابدانه منطقالطير به عنوانمقدمه موضوع تلقى نمىشود بلکه هدف و نتيجه غايى به شمار مىآيد:
دوش وقت صبح چون دلدادهاى
پيشم آمد مست ترسا زادهاى
در زمان زنّار بستم بر ميان
در صف مردان شدم آزادهاى
نيست اکنون در خرابات مغان
پيش او چون من بسر استادهاى
و:
ترسا بچهام افگند از زهد به ترسائى
زين پس من و زنارى در دير بتنهايى
دى زاهد دين بودم سجادهنشين بودم
ز ارباب يقين بودم سر دفتر دانائى
امروز اگر مستم شوريده و سرمستم
در بتکده بنشستم دل داده بترسائى
و:
ترسا بچهاى زنگى، زين نادره دلدارى
زين خوشنمکى شوخى، زين طرفه جگرخوارى
آمد بر پير ما در سرسر و در بر مى
وندر بر پير ما بنشست چو هشيارى
گفتا که بگير اين مى زين روى و ريا تا کى
گر نوش کنى يک مى از خود برهى بارى
پير از سر بىخويشى مى بستد و مىخور شد
در حال پديد آمد در سينه او کارى
کاريش پديد آمد کان پير نود ساله
بر جست و ميان جان بر بست به زنّارى
در خواب شد از مستى، بيدار شد از هستى
از صومعه بيرون شد، بنشست به خمّارى(33)
با توجه به مطالبى که گذشت مىتوان سه مرحله براى تطور و تکامل اينداستان تصور کرد:
1ـ هسته داستان يا مرحله تاريخى آن که از پيدايش آثار کفر در افکار وگفتار يکى از علماى اسلام آغاز مىشود و به ترسا شدن او در ديار روم خاتمه مىيابد.
2ـ داستان منظوم و شاعرانه با مرحله داستانى آن که جنبه عارفانه عابدانه دارد و از افزودن جنبه «آزمايش آسمانى» (به عنوان علت پيدايش داستان) به مقدمه آن و الحاق نتيجه اميد بخش عابدند (که متضمن بازگشت مجدد شيخ صنعان به راه اسلام و ايمان و اسلام آوردن دختر ترساست) به پايان داستان به وجود آمده است.
3ـ انعکاس عارفانه و عاشقانه داستان شاعرانه در غزلهاى عطار و حافظيا استنتاج شاعرانه و رندانه عطار و حافظ از «داستان شيخ صنعان» در غزلياتخود.
تأثر حافظ از داستان شيخ صنعان
حافظ شيراز از سرنوشت عبرتانگيز شيخ صنعان تأثر کامل دارد و درچند مورد به صراحت يا به تلويحى اوضح از تصريح از شيخ صنعان ياد مىکند ودر يک مورد نيز از «شيخ صنعان» اسم مىبرد:
بلبلى برگ گلى خوش رنگ در منقار داشت
واندر آن برگ و نوا خوش نالههاى زار داشت
گفتمش در عين وصل اين ناله و فرياد چيست
گفت ما را جلوه معشوق در اين کار داشت
يار اگر ننشست با ما نيست جاى اعتراض
پادشاهى کامران بود از گدايان عار داشت
در نمىگيرد نياز و ناز ما با حسن دوست
خرّم آن کز نازنينان بخت برخوردار داشت
گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت
وقت آن شيرين قلندر خوش که در اطوار سير
ذکر تسبيح ملک در حلقه زنار داشت
چشم حافظ زير بام قصر آن حورى سرشت
شيوه جنّات تجرى تحتها الانهار داشت
در سه بيت آخر، تأثر خواجه از داستان شيخ صنعان و توجه به سرنوشت اعجابانگيز او به صراحت و روشنى جلوهگر است و خواجه بزرگوار به تصريح از «شيخ صنعان» به عنوان مظهر و سمبل ايدهآل، مکتب رندى و قلندرى و لااباليگرى و طريقه ملامتيه ياد مىکند و با بخشيدن لقب درخشان «شيرينقلندر» با آن پير قلندر و «خوشا وقت» خواندن بدو و «ذکر تسبيح ملک» را «درحلقه زنار» او جاى دادن مجذوبيت خود را در برابر سيماى درخشان وافسانهآميز او به روشنى مىنمايد. و در آخرين بيت غزل نيز در وصف ديده گريانخود در زير ايوان معشوق به ياد «بام قصر دلبر ترساى شيخ صنعان» مىافتد و بااستفاده از اين تأثر رنگى بس با شکوه و جلوهاى سحرآميز به مضمون خودمىبخشد. در ابيات سوم و چهارم نيز نمىتوان مضمون اشعار را از توجه بهمضامين «اعراض دختر ترسا از شيخ صنعان» و «در نگرفتن نياز و ناز شيخ باحسن دختر ترسا» خالى دانست. به نظر نگارنده اگر دهها شاهد روشن ديگر را کهدر ديوان خواجه وجود دارد ناديده بگيريم همين غزل و چند بيت ديگر که درزير خواهد آمد براى اثبات اين نظر يا حداقل براى اظهار اين نظر که خواجه بزرگوار شيراز مجذوب شخصيت شيخ صنعان و سرنوشت عبرتانگيز اوستکفايت مىکند.
توجه حافظ به داستان شيخ صنعان از قديم مورد توجه شراح و مفسرين اشعار خواجه بوده است ودر تفسير غزل بالا که به صراحت به شيخ صنعان وسرنوشت او اشاره رفته و نيز در تفسير اين غزل که به تلويحى اوضح از تصريحازين داستان ياد شده تأثر خواجه از داستان شيخ صنعان مورد بحث قرار گرفتهاست:
دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما
ما مريدان روى سوى قبله چون آريم چون
روى سوى خانه خمار دارد پير ما
در خرابات طريقت ما بهم منزل شويم
کاين چنين رفتست در عهد ازل تقدير ما
عقل اگر داند که دل در بند زلفت چون خوشست
عاقلان ديوانه گردند از پى زنجير ما
با دل سنگينت آيا هيچ درگيرد شبى
آه آتشناک و سوز ناله شبگير ما
روى خوبت آيتى از لطف بر ما کشف کرد
زان زمان جز لطف و خوبى نيست در تفسير ما
تير آه ما ز گردون بگذرد حافظ خموش
رحم کن بر جان خود پرهيز کن از تير ما
شارح فاضل سودى در تفسير اين غزل از توجه خواجه به داستان شيخ صنعان آگاه بوده و با دقت نظر و لطف بيان خاصى «دوش» را کنايه از «زمان گذشته» و «مسجد» را کنايه از «کعبه» و «ميخانه» را استعاره از «مملکت روم» کهمحل ميخواره و کافر و عاشق شدن شيخ صنعان است و «پير ما» را «شيخ صنعان» دانسته و اين سه بيت را زبان حال و قول «مريد يکتا و دانا دل شيخ صنعان» و يا «مريدان شيخ صنعان» گرفته است. نگارنده ترديدى ندارد که در سه بيت بعدى نيز مضامين اشعار خواجه زبان حال و وصفالحال «شيخ صنعان» است که خطاب به دختر ترسا مىگويد:
عقل گرداند که دل در بند زلفت چون خوشست
عاقلان ديوانه گردند از پى زنجير ما
روى خوبت آيتى از لطف بر ما کشف کرد
زان زمان جز لطف و خوبى نيست در تفسير ما
پس توجه به مسئله توجه حافظ به شيخ صنعان و سرنوشت او تازگىندارد چنانکه شارح سودى در ذيل ابيات سابقه به دقت و عمق قابل تحسينىاين تأثر و توجه را شرح داده است(34) ولى آنچه تازگى دارد توجه به سه موضوعاست که از تتبع در ديوان خواجه دستگير نگارنده شده است:
1ـ تأثر خواجه شيراز از داستان شيخ صنعان انحصار به موارد صريحهنظير موارد مذکور در بالا ندارد و مىتوان جنبههاى مختلف داستان شيخ صنعانرا چاشنى عام يا تلميح خاص و نمک دائم غزلهاى خواجه دانست. در اغلبغزلهاى خواجه تأثرات و نکات ناشى از آن داستان چاشنى زده شده و بايد همينداستان را يکى از پايههاى تخيل و تأثرات عمومى ذهن خواجه بزرگوار شمرد.
2ـ علاوه بر موارد متعددى که توجه خواجه به داستان شيخ صنعانمعلوم است در بسيارى از مضامين عرفانى و عاشقانه نيز که بهطور خاصنمىتوان حکم به تأثر از اين داستان داد نفوذ روح داستان و آثار مشغوليت ذهنىخواجه به مضامين و نتايج آن جلوهگر است.
3ـ نکته بسيار جالبى که بر اثر تتبع در اين مورد دستگير نگارنده شده است دريچهاى است که از برکت شيخ صنعان به سوى «پير حافظ» و تحليل روحيه و شخصيت مراد تصورى سلطان عاشقان جهان گشوده يافتم و اکنون نگارنده را تقريباً مسلّم است که »شيخ صنعان« هسته مرکزى شخصيت پير تصورى حافظ مىباشد و به عبارت ديگر ذهن خواجه شيراز مجذوب و مرعوب شخصيت افسانهاى اين پير آتشافروز است و او را اساس شخصيت پير مغان و پير مى فروش خود که مظهر و رمز و «سمبل» عالى عرفان عاشقانه و روش ملامتيه است قرار داده است(35)؛ چنانکه در اين غزل مشهور خود که بدون ادنى ترديدى راجع به شيخ صنعان را «پير ما» خطاب مىکند و با اخلاص و صداقت خاصى از ناگزيرى و اجبار خود در تبعيت از راه و روش آن پير روشندل که ظاهرش جالب ملامت و باطنش سلامت است سخن مىگويد:
دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما
ما مريدان روى سوى قبله چون آريم چون
روى سوى خانه خمار دارد پير ما
يا در اين بيت مشهور خواجه:
به مى سجّاده رنگين کن گرت پير مغان گويد
که سالک بىخبر نبود ز راه و رسم منزلها
و اين شاه بيت:
چو پير سالک عشقت به مى حواله کند
بنوش و منتظر رحمت خدا مىباش
آيا پير سالک عشقى که دستور «به مى سجاده رنگين کردن» و «مىخوردن» و «دست زدن به محرمات شرعيه و اعمالى که به ظاهر مخالف شرع اسلام است» مىدهد و مريدان ظاهر بين را که از رموز و اسرار راه عشق خبرىندارند دچار وسواس و ترديد و دو دلى مىکند، در حالى که فرمانهاى اومتضمن مصلحت کامل و صلاح عشق و طريقت و در حکم بوته آزمايشىست کهقلب تيره را از زر سره جدا مىکند، جز »شيخ صنعان« است و آيا اين توصيه و پندحافظ که «به مى سجاده رنگين کن...» و «بنوش....» همان توصيه و پندى نيستکه در منطقالطير از قول مريد يکتا و دانا دل شيخ صنعان خطاب به مريدان خام وره نرفته آمده است:
با مريدان گفت اى تر دامنان
در وفادارى نه مردان نه زنان
يار کار افتاده بايد صد هزار
يار نايد جز چنين روزى بکار
شرمتان باد آخر اين يارى بود
حقشناسى و وفادارى بود
چون نهاد آن شيخ بر زنار دست
جمله را زنار مىبايست بست
از برش عمداً نمىبايست شد
غير ترسا خود کجا شايست شد
گفتيم که حافظ «شيخ صنعان» را به عنوان مظهر و «سمبل» عالى مکتب ملامتيه و طريق رندى و قلندرى و شهامت و صراحت و عدم اعتنا به نظر وعقيده مردم و بىاعتنايى به نام و ننگ معرفى مىکند و اين بيت را به عنوانشاهد ذکر کرديم:
گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت
وقت آن شيرين قلندر خوش که در اطوار سير
ذکر تسبيح ملک در حلقه زنّار داشت
يعنى اگر مريد راه عشق و شاگرد مکتب حافظى بايد از شيخ صنعان و روش او پيروى کنى زيرا زندگى و روش آن «شيرين قلندر» نمونه کامل و «ايدآل» مکتب عشق و رندىست. اکنون مىافزاييم که احتمال قوى مىرود در بيت زيرنيز منظور از «خامان ره نرفته» مريدان خام شيخ صنعان ومقصود از «دريا دل دليرو سر آمد» شيخ صنعان باشد:
خامان ره نرفته چه دانند ذوق عشق
دريا دلى بجوى دليرى سر آمدى
براى درک کامل کيفيت تأثر شخصيت «پير حافظ» از شخصيت «شيخ صنعان» بهتر است صفات پير حافظ را با صفات شيخ صنعان مقايسه کنيم:
پير دردىکش حافظ که زر و زور ندارد ولى خوش عطابخش و خطاپوش خدايى دارد پيريست که به نظر حافظ هر چه او گفت بايد بى چون و چرا پذيرفت (قس با پندى که مريد يگانه و داناى شيخ صنعان به ديگر مريدانمىدهد و آنان را به لزوم اطاعت محض از پير و مشايعت از روش او آشنا مىسازد) اگرچه فرمان او متضمن ارتکاب محرمات شرعيه »مىخوردن و بمى سجاده رنگين کردن و زنار بستن باشد (چنانکه دختر ترسا شيخ را به ارتکاب محرمات شرعيّه و بالاتر از آن به کفر و برگشتن از اسلام و زنار بستن مجبور مىسازد و مريدان خام و نادان در نمىيابند که شرط اول قدم در طريق طريقت متابعت محض و کورکورانه از فرمانها و اشارات پير است اگرچه ظاهر اين فرمانها مخالف شريعت باشد زيرا اين همه آزمايشى آسماني است نه کفر و بختبرگشتگى):
به مىسجاد رنگين کن گرت پير مغان گويد
که سالک بى خبر نبود ز راه و رسم منزلها
چو پير سالک عشقت بمى حواله کند
بنوش و منتظر رحمت خدا مىباش
پير حافظ پيرى است که از مسجد و کعبه به ميکده و خمخانه آمده است وحافظ مىفرمايد: وقتى پير ما به ميخانه آمد و سجاده بمى رنگين کرد و از آنچه مردم ظاهربين ايمان مىپندارند دست کشيد آيا ما که مريد و مطيع و سرسپرده او هستيم راهى جز اين مىتوانيم پيش گيريم (اين فرموده حافظ شيراز کوچکترين اختلاف و فرقى با پند و سرزنش مريد يگانه شيخ صنعان مريدان خام شيخ را، ندارد):
دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد از اين تدبير ما؟
و به دنبال همين توجه است که خود حافظ نيز از مستى زهد ريا به هوش مىآيد و به دنبال پير خود از خانقاه به ميخانه و از مسجد به ميکده و از کعبه به بتکده رو مىنهد:
ز خانقاه به ميخانه مىرود حافظ
مگر ز مستى زهد ريا به هوش آمد
و بالاخره پير مغان حافظ پيريست روشندل و دانا دل و ظريف که ظاهر ردارش جالب ملامت و موجب رميدگى ذهن و عقل سطحى ظاهربينان و عاقبت و باطنش سرتاسر فلاح و گشايش و فتوح و رستگارى است(36) (مىدانيم که در ادبيات فارسى عالىترين شخصيت و مظهر کاملى که براى اين مسائل و مباحث مىتوان در نظر گرفت شيخ صنعان است).
اين نکته را نبايد ناگفته گذاشت که اگرچه حافظ بزرگوار در آفريدن «پير عرفان عاشقانه» و «مظهر ايدآل مکتب ملامتيه» تأثرى کلى از داستان شيخ صنعان و سرنوشت عبرتخيز او دارد و به عبارت ديگر به احتمال قوى اساس و هسته مرکز «پير مغان حافظ» مأخوذ از سرنوشت و شخصيت شيخ صنعان است و آبشخور اصلى خواجه بزرگوار در ساختن و آفريدن اين انسان کامل همانا داستان دلانگيز شيخ صنعان (و به احتمال قوى همين داستان مندرج در منطقالطير شيخ فريدالدين عطار) که ذهن حافظ را تحت تأثير و جذبه قرار داده بوده است ولى حافظ شيراز دور اين هسته اصلى قشرهاى متعددى از صفات عاليه «انسان کامل» تنيده و شخصيت عالى و برتر از انسان عادى که حتى در بسيارى از صفات و شرايط به «منبع کمال ازلى» نزديک مىشود و شباهت کامل مىيابد ساخته و از کاهى کوهى پرداخته است و شخصيت عالى و محکم پير تصورى او از هيچ حيث قابل مقايسه با شخصيت ضعيف و سرگردان شيخ صنعان نيست. آرى شيخ صنعان خود سخره تقدير و چون گويى سرگشته وحيران تابع اراده و ضربه چوگان تقدير و جبر است و بدون اينکه ارادهاى از خود داشته باشد واسطه و سبب آزمايش و تعليم مريدان قرار مىگيرد و خود نيز استکمال مىکند و در طريق کمالجويى و عبور از مهالک گام بر مىدارد و اين کمالجويى و جنبه آزمايشىِ سرنوشت او نيز رنگ روشن و مشخصى ندارد درحالى که پير مغان حافظ جامع کمالات و مدير مريدان و مسلط بر شخصيت خودو مريدان است و خود در ايجاد سرنوشت و پيشآمدها و تمهيد آزمايشها معاون تقدير محسوب مىشود.
نگارنده دو سال پيش که مشغول بحث درباره «پير حافظ» بودم توجهى به اين موضوع نداشتم ولى احتمال مىدادم که «پير تصورى حافظ» بايد آبشخور خاصى داشته و در ترسيم و خلق اين شخصيت عالى و کامل منشأ و مبدأ معينى مؤثر باشد تا اينکه با توجه به تأثر حافظ از داستان شيخ صنعان بلزوم تطبيق دقيق داستان شيخ صنعان و جنبههاى مختلف آن با غزلهاى حافظ پى بردم و بدون اينکه قصد مطالعه در امکان تأثير شخصيت شيخ صنعان در ايجاد و خلق «پير حافظ» داشته باشم فقط براى درک کيفيت و حد تأثر خواجه از داستان شيخ صنعان بدين کار يعنى تتبع و تحقيق در کيفيت و حدود تأثير شخصيت و داستانشيخ صنعان در اشعار خواجه دست زدم و در ضمن اين کار رفته رفته به الهام روان پرفتوح خواجه دريچهاى به سوى آبشخور و منشأ و مبدأ ذهنى «پير مغان حافظ» گشوده يافتم.
جلوههاى تأثر حافظ از داستان شيخ صنعان
تأثر حافظ از داستان شيخ صنعان جلوههاى گوناگون و مظاهر رنگارنگ دارد که اهم آنها از اين قرار است:
1ـ لزوم اطاعت محض و کورکورانه مريد از مراد و يا بهطور کلى رابطه مريد و مراد:
به مى سجاده رنگين کن گرت پير مغان گويد
که سالک بى خبر نبود ز راه و رسم منزلها
و:
چو پير سالک عشقت به مى حواله کند
بنوش و منتظر رحمت خدا مىباش
و:
ما مريدان روى سوى قبله چون آريم چون
رو به سوى خانه خمار دارد پيرِ ما
تشويق وقت پير مغان مىدهند باز
اين سالکان نگر که چه با پير مىکنند
2ـ افتادن از کعبه به ميکده و خانه خمار:
آنکه جز کعبه مقامش نَبُد از ياد لبت
بر در ميکده ديدم که مقيم افتادست
و:
دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما
3ـ در عشق دختر ترسا يا دختر مغ يا در عشق دلبرى و بياد او از ايمان گذشتن و از خانه کعبه راهنشين ميخانه شدن:
آنکه جز کعبه مقامش نَبُد از ياد لبت
بر در ميکده ديدم که مقيم افتادست
و:
دل کز طواف کعبه کويت وقوف يافت
از شوق آن حريم ندارد سر حجاز
4ـ ديگر از استفادههاى حافظ از داستان شيخ صنعان اينست که طريقعشق طريق شيشه نام خويش بر سنگ زدن و از بدنامى و رسوايى نهراسيدناست و به نظر ما هر جا در ديوان حافظ چنين مضمونى آمده باشد خالى از تأثر ازداستان مردى که مردانه قدم در راه عشق گذاشت و از بدنامى و رسوايىانديشهاى بدل راه نداد وپشت پا به نام و ننگ زد يعنى شيخ صنعان نخواهد بود:
از ننگ چه پرسى که مرا نام ز ننگست
وز نام چه پرسى که مرا ننگ ز نامست
و:
سجاده بيک پياله مى بفروشيم
پس شيشه نام خويش بر سنگ زنيم
و:
گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت
5ـ مضمون اين بيت که:
هزار دشمنم ار مىکنند قصد هلاک
گرم تو دوستى از دشمنان ندارم باک
و نظاير آن نيز ظاهراً از داستان شيخ صنعان دارد (يعنى توجه وعنايت و رضايت دختر ترسا مهم است وگرنه تأييد و تکذيب مردم را اهميتى نيست).
6ـ مضمون اين ابيات و نظاير آن وصفالحال و زبان حال شيخ صنعان است:
دلم از صومعه و صحبت شيخ است ملول
يار ترسا بچه کو خانه خمّار کجاست
و:
دلم ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس
کجاست دير مغان و شراب ناب کجا
7ـ مضمون خطرناک بودن راه عشق نيز در ديوان حافظ عارى از توجه پوشيدهاى به سفر پر خطر شيخ صنعان و مهلکه عشق او نيست:
چو عاشق مىشدم گفتم که بُردم گوهر مقصود
ندانستم که اين دريا چه موجِ خونفشان دارد
و:
تحصيل عشق و رندى آسان نمود اول
وآخر بسوخت جانم در کسب آن فضائل
و:
در ره منزل ليلى که خطرهاست به جان
شرط اول قدم آنست که مجنون باشى
و:
به عزم مرحله عشق پيش نه قدمى
که سودها کنى ار اين سفر توانى کرد
8ـ حافظ در اشعار خود مضمون کافر شدن و دست از دين و ايمانکشيدن صوفى و شيخ را فراوان به کار بسته است که شايد تأثرى از کافر شدن ودست از دين و ايمان کشيدن شيخ صنعان و تأثير زيبايى سحرآميز دختر ترسادارد:
امام شهر که سجاده مىکشيد بدوش
به خون دختر رز جامه را قصارت کرد
و:
کس بدور نرگست طرفى نبست از عافيت
به که نفروشند مستورى بمستان شما
و:
صوفى مجلس که دى جام و قدح مى شکست
باز به يک جرعه مى عاقل و فرزانه شد
اختلاف استنتاج حافظ و عطار از افسانه شيخ صنعان
استنتاج حافظ از داستان شيخ صنعان بکلى متفاوت با استنتاج شيخ عطاردر منطقالطير است و رنگ عاشقانه و رندانه تندى دارد در حالى که رنگ مذهبى و تمايلات دينى بر استنتاج شيخ عطار غلبه دارد. وجوه اختلاف استنتاج حافظ و عطار از سرگذشت شيخ صنعان را مىتوان در اين موارد خلاصه کرد:
حافظ بيشتر متوجه هست به داستان مريد و مراد و لزوم اطاعت کورکورانه مريد از مراد، و جنبه تطهير عشق و تأثير سحرآساى عشق در ازاله خودپرستىهاو کبر و غرور و از برکت عشق و نظربازى از طريق زهد و عبادت و تصوف عابدانه به مکتب عرفان عاشقانه وارد شدن. حافظ به جنبه آزمايشى سرنوشت شيخ صنعان که مورد توجه شيخ عطار است چندان نظر ندارد. شيخ عطار موضوع عاشق شدن شيخ صنعان را صرفاً به عنوان کافر شدن و ورود در مهلکه تمايلات نفسانى تلقى مىکند و با توجه به مضمون «نفس اژدرهاست او کى مرده است از غم بى آلتى افسرده است» از بيدار شدن ديو درون و اژدهاى نفس بر اثر ورود درسير و سلوک سخن به ميان مىآورد و مىگويد اژدهاى نفس حتى در پيران ومرشدانى که عمرى در زهد و عبادت و رياضت گذرانيدهاند نمرده بکله از غم بىآلتى افسرده است و منتظر فرصتى مناسب است که بيدار شود و بدمستى آغازد چنانکه محرک آزمايشى موجب بيدارى و بدمستى ديو درون و اژدهاى نفسشيخ صنعان شد ولى حافظ استنتاج مىکند که به کمک عشق بايد از راه زهد وعبادت و تقشر به طريق عشق و رندى وارد شد. حافظ عشق دختر ترسا را وسيله انصراف از زهدفروشى و مستورى و ملطّفِ ذوق و طبع مىشمارد.
ديگر از فرقها و وجوه اختلاف هدف و نقطه نظر حافظ و عطار از اين داستان اينست که حافظ به يکى از نکتههاى مهم داستان که مورد توجه خاص شيخ عطار قرار گرفته يعنى «مى مادر و مولّد و منشأ کليه معاصى و گناهانست و شيخ صنعان براى احتراز از گناهان بزرگتر مى خورد ولى با خوردن مى مرتکب همه آن معاصى شد»(37) اصلاً توجه نکرده و حتى مخالف آن نظر مىدهد:
عطار:
بس کسا کز خمر ترک دين کند
بيشکى امالخبائث اين کند
حافظ:
آن تلخوش که صوفى امالخبائثش خواند
اشهى لنا و احلى من قُبلة العذارا
از کجا معلوم است که منظور حافظ از »صوفى« که مىرا امالخبائثخواننده همين شيخ عطار نبوده است؟ مگر شيخ عطار متصوف و صوفى نيستو به صراحت «مى» را «امالخبائث» نخوانده است؟(38). اگرچه بيشتر محتملاست که منظور خواجه از »صوفى« صوفيان رياکارى باشد که حديث مبارک را وسيله ريا و مردمآزارى قرار دادهاند.
در منطقالطير عطار افتادن شيخ صنعان بر زمين روم و عاشق دختر ترسا شدن و عدول از ايمان و به کفر گرويدن او آزمايشى آسمانيست که شيخ و مريدان يکسان بازيگران آنند و بدون آنکه علم و ارادهاى از خود داشته باشند تابع سرنوشت و آزمايش شدهاند در حاليکه در ديوان حافظ و از نظر خواجه شيراز روى هم رفته شيخ مقامى بالاتر دارد و موضوع آزمايشى در ميان نيست و اگر هم آزمايشى باشد تمهيد آزمايش به ابتکار خود شيخ صنعان است زيرا «سالک بىخبر نبود ز راه و رسم منزلها». همچنين در منطقالطير عطار ترسا شدن شيخ صنعان عين کفر و زنار بستن او علامت الحاد و خروج از ايمانست ولى در ديوان خواجه شيراز کفر شيخ صنعان راجح بر هر ايمان و حلقه زنار او هاله نورانى رشاد و هدايت و مظهر جلال و شکوه عرش است و «در اطوار سير ذکر تسبيح ملک در حلقه زنار» اوست. در ديوان خواجه شيراز «شيخ صنعان يا پير مغان» جامع همه کمالات انسانى و مقامات معنويست ولى از نظر عطار در منطقالطير تنها رجحان معنوى شيخ صنعان نسبت به مريدان اينست که شيخ در عين حالِ سخره تقدير و تابع پيشآمدها بودن در مرحله «ورود به ميدان آزمايش» و «شروع سفر و رفتن به روم» مختار است و به اختيار و براى استقبال سرنوشت قدم در راه سفر مىگذارد.
در منطقالطير عطار اگرچه شيخ صنعان قهرمان و شخصيت اصلى داستانست ولى اصولاً شخصيت »مريد يگانه و روشندل او« قوىتر از خود شيخ به نظر مىآيد در حاليکه حافظ از توجه به اين نکته خوددارى فرموده است.حافظ عزيز از خامى و ناپختگى مريدان ره نرفته سخت متأثر است و آنها راتشويش دهنده وقت پير مىداند:
تشويش وقت پير مغان مىدهند باز
اين سالکان نگر که چه با پير مىکنند
داستان شيخ صنعان يا مفتاح برخى از ابيات خواجه
توجه به «تأثر خواجه شيراز از داستان شيخ صنعان» مفتاحى به دست مامىدهد که براى حل پارهاى از مشکلات ديوان خواجه مفيد است و ابهامى را کهدر مفهوم برخى از ابيات لطيف او وجود دارد بکلى از بين مىبرد. به عنوان نمونهدو بيت ازين قبيل ابيات را مورد مطالعه قرار مىدهيم:
دوش آن صنم چه خوش گفت در مجلس مغانم
با کافران چه کارت گر بت نمىپرستى
مفهوم اين بيت تقريباً روشن و به نظرنگارنده چنين است: آن بت جاندار و سخنگوى که همچون بت زيبا و پرستيدنى بود در مجلس مغان که محفل به نور باده مغانه روشن بود در حاليکه در برابرش زانو بر زمين زده به لابه تمنّاى مهر و التفاتى مىکردم افسوسکنان با لحن استهزا و طنز چنين گفت «تو که اظهار تبرا از بتپرستى مىکنى و جانماز آب مىکشى با کافران (و من که کافرم) چه کار دارى؟» آرى در ره منزل ترسا که خطرهاست به جان شرط اول قدم آنست که کافر باشى.
اگرچه اين توجيه براى حل اشکال ظاهرى شعر کافى به نظر مىآيد ولى ازلحاظ علت توجه حافظ به اين مضمون کافى براى اقناع کامل ذهن نيست و کليتمفهوم و توجيه تا حدى موجب ابهام شعر مىشود. اينجاست که اگر نفوذ و تأثيرداستان شيخ صنعان و شخصيت و سرنوشت او را در ديوان حافظ به نظر آوريمروح بيت صد در صد روشن خواهد شد و آن مفهوم چنين است: دوش درمجلس نورانى مغان دلبر ترساى روحانى صفت به من خطاب کرد و گفت اگر بتنمىپرستى و مى نمىنوشى و زنار نمىبندى پس با کافران چه کار دارى؟ يعنىجز با دست از دين و ايمان شستن به وصال من نخواهد رسيد. البته براى درککامل مفهوم بيت توجه به دو نکته لازم است:
1ـ لحن خاص رندانه واستهزاءآميز حافظ و به تعريض و کنايه سخن گفتن او.
2ـ چنانکه گفتيم منظور از تأثير داستان شيخ صنعان در ذهن خواجه بزرگوار اين نيست که به صراحت اشاره به داستان شيخ صنعان شده باشد بلکه نفوذ و تأثير اين داستان در ذهن خواجه شيراز چنانست که گاه و بيگاه و به مناسبت يا بى مناسبت يکى از مضامين آن داستان را در غزلهاى خواجه مىبينيم و حتى گاهى شخصيت شيخ صنعان در جلد خود شاعر يا در جلدشخصيتهاى شعرى حافظ مثل «من»(39) و «پير مغان» و «پير باده فروش» و «مىفروش» و... ظاهر مىشود و فقط بعد از تعمق کافى مىتوان گوشهاى از افسانه شيخ صنعان را در خلال آن نکات استنباط کرد.
ايضاً اين بيت از خواجه:
آنکه جز کعبه مقامش نَبُد از ياد لبت
بر در ميکده ديدم که مقيم افتادست
مضمون اين بيت از مضامين خاص و مورد توجه حافظ به شمار مىرود ولى با همه لطف و وضوحى که مفهوم بيت دارد اگر موضوع توجه خواجه به داستان شيخ صنعان و از کعبه در ميکده افتادن آن مقيم کعبه و دست از ايمان شستن و مقيم در ميکده شدنش را در نظر بگيريم بر لطف و صراحت مفهوم شعر هزار برابر افزوده خواهد شد و ابهام گونهاى که در «آنکه» و «از کعبه به ميکده افتادن» وجود دارد از بين خواهد رفت.
امسال در سال سوم رشته ادبيات فارسى ضمن تدريس منطقالطير عطار موضوع توجه حافظ به داستان شيخ صنعان و تأثر ذهنى خواجه بزرگوار از سرنوشت عبرتخيز آن پير دردى آشام مورد بحث قرار گرفت و دانشجويان مکلف شدند که رسالهاى در زمينه نکات دستورى و فوائد ادبى و نتايج عرفانى داستانى شيخ صنعان بنويسند. آقاى عبدالامير سليم که از استعداد ادبى و ذوق تحقيق به کمال بهرهمند است در رساله خود فصلى را به تحقيق در زمينه نفوذ و تأثير اين داستان در ديوان غزليات عطار و ديوان عشق خواجه شيراز اختصاص داده بود و شواهدى از موارد تأثر خواجه ازين داستان و نفوذ اين افسانه در غزليات شيخ عطار گرد آورده. نگارنده اين شواهد را براى درک تفصيلى مطالبى که در بالا گذشت مفيد تشخيص داد (بدون اينکه جامع را ادعاى استقصاى کامل باشد) و اينک فصل مزبور در دنباله اين يادداشت از نظر خواننده فاضل مىگذرد.
يادداشتها:
1. درگذشته تيرماه سال 1389 در تبريز. آن شادروان از اعضاى پيشين شوراى توليت بنياد موقوفاتدکتر محمود افشار يزدى بود.
2. استاد محترم آقاى سعيد نفيسى در «جستجو در احوال و آثار فريدالدينبن عطار نيشابورى» در اين بارهچنين نوشتهاند:
«نکته ديگر اينست که جامى در نفحاتالانس گويد بعضى گفتهاند اويسى است ومؤلف خزينةالاصفيا مىنويسد که صاحب کتاب مناقب غوثيه شيخ محمدصادق شيبانى مىفرمايد که شيخ فريدالدين عطار مريد صحبت شيخ صنعان بود. چون شيخ صنعان به سبب ظهور کلمات بى ادبى که به نسبت حضرت غوثالاعظم بر زبان آورده بود گرفتار پنجه بلا گرديد شيخ فريدالدين عطار همراه وى بود. مراد از حضرت غوثالاعظم در کتب عرفا محيىالدين ابومحمد عبدالقادربن ابوصالح زنگى دوست گيلى يا گيلانى يا جيلى عارف مشهور است که مؤسس طريقه قادريست و در 470ولادت يافته و در 561 درگذشته است و شصت هفتاد سال پيش از عطار مىزيسته اما به هيجوجه در آثار عطار ذکرى و اشارهاى که تشنيع و ايرادى نسبت به او باشد نيافتم.
مؤلف مجالسالعشاق هم مىنويسد: بعضى گويند پير ارشاد او شيخ صنعان بوده وقصه او نيز اندکى مفهوم مىشود. شيخ صنعان که در ادبيات فارسى بسيار معروفست و داستان شورانگيز عاشقانه بسيار لطيفى دارد درست معلوم نيست که بوده. در ادبيات فارسى اين مرد زاهد و عابد و گوشهنشين و از جهان گذشته بوده است و دلداده دختر ترسايى شده و دست از مسلمانى شسته و به کليسا رفته و به خاطر آن دلدار خود زنار بسته و چليپا را پرستيده است. يگانه راهى که براى حدس در اين باب بازست اينست که در قرن ششم فقيهى بوده است معروف به ابنسقا يا ابنالسقايا که در بغداد مىزيسته و در سال 506 که يوسف بن ايوب بن يوسف بن حسين بن بعقوب برزجردى همدانى فقيه و عابد معروف متوفى در 535 به بغداد رفته اين ابنسقا به مجلس اورفته و پرسشى ازو کرده است و يوسف بن ايوب برو پرخاش کرده و برآشفته و گفته است خاموش شو که از تو بوى کفر مىشنوم و تو در دين اسلام نمىميرى و ابنسقا پس از مدتى به روم رفته و آنجا نصرانى شده است (تاريخ کامل ابن اثير در وقايع سال506 و 535) و ممکن است همين مطلب را در همان زمان پر و پال داده و داستان شيخ صنعان را از آن ساخته باشند، در هر صورت يگانه رابطهاى که نام شيخ صنعان با عطار دارد اينست که داستان او را در منطقالطير سروده و آن اشعار معروف را در آن مورد گفته است که حتى گاهى جداگانه نسخه برداشته و آن را کتابى مستقل دانسته و از آثار عطار شمردهاند». ص 90 و 91
استاد نفيسى در همان کتاب نويسد:
«نيز داستان شيخ صنعان را که از داستانهاى معروف منطقالطير است گاهى جداگانه نسخه برداشتهاند و به همين جهت بعضى آن را از آثار مستقل عطار پنداشتهاند». ص130
چنانکه خواهد آمد رابطه شيخ صنعان با شيخ عطار منحصر به داستان مفصل منطقالطير نيست بلکه ديوان غزليات شيخ عطار پر از اشارات راجع به شيخ صنعان و تأثرات از داستان اوست پس نمىتوان آنچنان که استاد سعيد نفيسى گفته است «يگانه رابطه» شيخ صنعان با عطار را داستان مذکور در منطقالطير دانست و تأثير و نفوذ اين داستان در افکار و آثار شيخ عطار حداقل در ديوان غزلياتش نيز به وضوح ديده مىشود.
شارح سودى در شرح غزل «دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما» و «بلبلىبرگ گلى خوش رنگ در منقار داشت» توجه کافى به موضوع تأثر خواجه شيراز از داستان شيخ صنعان کرده و شيخ صنعان را عبدالرزاق يمنى دانسته است.
دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما
سودى گويد:
«از دوش زمان سابق و از مسجد مکه مراد است و مفهوم حقيقى دوش و مکه مراد نيست زيرا سه بيت اول اين غزل تلميح است به داستان شيخ صنعان يعنى عبدالرزاق يمنى که به ترکى کتابى درباره قصه او نوشته شده و به فارسى حضرت شيخ عطار رحمةاللَّه عليه در منطقالطير حکايت مفصلى براى بيان احوال او آورده است که آن کتاب را حکايتى مفصلتر ازآن نيست، اولش اينست: شيخ صنعان بود پيرمحترم با مريد چارصد اندر حرم. خواجه را جز اين غزل در چند غزل ديگر تلميحاتى بدين قصه است که انشاءاللَّه تعالى خواهد آمد پس ماهايى که در اين غزل در سه بيت نخست رديف واقع شده از جانب مريدان شيخ مذکور است. محصول بيت از قول مريدان اينست که ديشب پير ما از مکه به شهر قيصرى آمد وکافر شد و مراد از ميخانه اينست... بعضىها به علت عدم اطلاع از اين تلميح (تلميح داستان شيخ صنعان) عجايبى در اين باره نوشتهاند که قابل تعبير نيست.) ح1 ص 41
گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت
ايضاً سودى گويد:
«شيخ صنعان عبدالرزاق يمنى است که در غزل دوش از مسجد سوى ميخانه آمدپير ما تفصيلش گذشت... محصول بيت... مصراع ثانى در حکم تعليل است تقديرکلام: زيرا شيخ صنعان در حالى که مرشدى چنان عظيمالشأن بود در شهر قيصريه بهکفر گرويد و عاشق دخترى کافر شد و خوکچرانى پيشه کرد و با دختر شراب خورد و هيچ فکر بدنامى نکرد. حاصلش اينکه دختر از شيخ طلب خمر کرد و شيخ که از فقيرترين مردم بود و از مال دنيا پشيزى نداشت ناچار خرقه را پيش خمار براى چند جرعه شراب رهن کرد و شراب را آورد و با دختر نوشيد. پس خواجه را مقصود ازخرقه رهن خانه خمار کرد تلميح به داستان شيخ صنعان مذکور است چنانکه اصفىگويد بيت:
ز صنعان خرقهپوشى در خرابات مغان آمد
ندانست اين که خواهد ساخت ترسازاده عورش
ج1 ص 195.
در تفسير بيت بعدى يعنى »وقت آن شيرين قلندر خوش که در اطوار سير ذکر تسبيح ملک در حلقه زنار داشت« در همان صفحه گويد:
«وقت و حال آن شيرين قلندر يعنى حضرت شيخ صنعان خوش است که ... يعنى در صورت کفر شرايط اسلام را رعايت کرد. براى اطلاع بر تفصيل اين حکايت بهکتابى که آن را عبدالرزاق يمنى گويند و نيز حکايت مفصلى که در منطقالطير است مراجعه شود».
نگارنده تصور نمىکند نظر سودى را درباره تطبيق «شيخ صنعان» بر «عبدالرزاق يمنى» بتوان مفيد فايده تحقيقى دانست. شايد سودى از کتابى که با استفاده از داستان شيخ صنعان (مندرج در منطقالطير) به ترکى نوشته شده و قهرمان داستان به مناسبتى «عبدالرزاق يمنى» نام يافته اين استنباط را کرده است. اصولاً شارح فاضل سودى در اخذ تصميم راجع به مسائل مبهم تحقيقى و ادبى دلير است و درباره نظرها و ادعاهاى خود مدرکى نشان نمىدهد چنانکه مسئله «پير حافظ» را که حتماً و يقيناً يکى از مسائل حل ناشده سرنوشت و زندگى خواجه حافظ است به سهولت حل کرده و«شيخ محمود عطار شيرازى» را پير ارشاد و بيعت حافظ دانسته است (رک شرح سودى تفسير بيت «پير گلرنگ من اندر حق ارزقپوشان... حکايتها بود»).
آنچه در کتابهاى ديگر راجع به شيخ صنعان نوشته شده همه تصور و استنباطىست از داستان شيخ صنعان مندرج در منطقالطير چنانکه صاحب غياثاللغات گويد:
«صنعان بالفتح نام بزرگى که هفت صد مريد داشت و شيخ فريدالدين عطار هم ازمريدان اوست گويند که از بد دعاى حضرت غوثالاعظم بر دختر ترسا عاشق شده ازاسلام درگذشت مگر به آخر هدايت غيبى دست او گرفت از مؤيد و کشف و مدار» غياث ص 265.
3. ارسطو در رساله فن شعر خود (Aristotele Poetica) در فصل نهم در بيان رجحان شعر بر تاريخ مىگويد:
«وظيفه شاعر حکايت کردن از امورى که بالفعل واقع شده نيست، ولى از آنچهتواند دست دهد، يعنى حسب احتمال يا لزوميت ممکن است واقع شود. زيرا فرقميان مورخ و شاعر در سخن موزون گفتن نيست (چنانکه آثار هرودوتوس را مىتوانبه وزن در آورد، و باز از يک نوع تاريخ هيچ کمتر نخواهد بود. به وزن باشد يا بدونوزن) ولى تفاوت در اين است، که يکى از امور واقع گويد، و ديگرى از آنچه تواند دررسد. از اينرو عر از تاريخ فلسفىتر و مقصودى جدىتر دارد، چه شعر از چيزهاىکلى سخن گويد، و تاريخ از فردى».
رک «نامه ارسطوطاليس درباره هنر شعر» با متن يونانى و ترجمه. چاپ لندن، ص 108 و 109.
4. Kath وsis اصطلاحىست يونانى که در فصل ششم از رساله فن شعر ارسطو آمده و درباره مفهوم واقعى آن در اين رساله بين مفسرين رساله ارسطو اختلاف وجود دارد ولى در هر صورت يقين است که اين واژه در مفهوم «پاک نمودن و پاکسازى» فارسى و (Purifying) انگليسى و(Purification) فرانسوى به کار رفته و ابوبشر متى آن را «تطهير» ترجمه کرده است. براى تفصيل اين موضوع رک «نامه ارسطوطاليس درباره هنر شعر» يا(Aristotele Poetica di Augusto Rostagni) متن و ترجمه ص 102 و گزارشنامه رساله ص 172 تا 176.
5. از هدفها و نتايج بالا نتايج مذکور در بندههاى »ب - ج - ه - و - ز« هدفها و نتايج اصلى هستند و بهروشنى و وضوح کامل هدف اساسى داستان محسوب مىشوند و نتايج «الف - د - ح - ط - ى» درضمن حکايت مندرج است و نتايج درجه دوم به شمار مىرود و شايد دو نتيجه کلى «د» و «ط» بهاستنباط و استنتاج شخصى نگارنده باشد.
6. زاهد خلوتنشين دوش به ميخانه شد
از سر پيمان گذشت با سر پيمانه شد
(حافظ)
7. مغبچهاى مىگذشت راهزن دين و دل
در پى آن آشنا از همه بيگانه شد
(حافظ)
8. نماز در خم آن ابروان محرابى
کسى کند که به خون جگر طهارت کرد
(حافظ)
9. طهارت ار نه به خون جگر کند عاشق
به قول «مفتى عشق»ش درست نيست نماز
غسل در اشک زدم کاهل طريقت گويند
پاک شو اول و پس ديده بر آن پاک انداز
(حافظ)
10. توبه کردم که نبوسم لب ساقى و کنون
مىگزم لب که چرا گوش به نادان کردم
(حافظ)
11. در نمازم خم ابروى تو با ياد آمد
حالتى رفت که محراب به فرياد آمد
بر زمينى که نشان کف پاى تو بود
سالها سجده صاحبنظران خواهد بود
محراب ابروان بنما تا سحرگهى
دست دعا برآرم و در گردن آرمت
نماز در خم آن ابروان محرابى
کسى کند که به خون جگر طهارت کرد
(حافظ)
12. گفتم صنم پرست مشو با صمد نشين
گفتا بکوى عشق هم اين و هم آن کنند
(حافظ)
13. ايام خوش آن بود که با دوست بسر رفت
باقى همه بى حاصلى و بلهوسى بود
توبه کردم که نبوسم لب ساقى و کنون
مىگزم لب که چرا گوش به نادان کردم
(حافظ)
14. گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت
از ننگ چه پرسى که مرا نام ز ننگست
وز نام چه پرسى که مرا ننگ ز نامست
سجاده بيک پياله مى بفروشيم
پس شيشه نام خويش بر سنگ زنيم
(حافظ)
15. دوست گو يار شو و هر دو جهان دشمن باش
بخت گو پشت مکن روى زمين لشکر گير
هزار دشمنم ار مىکنند قصد هلاک
گرم تو دوستى از دشمنان ندارم باک
امروز بحمداللَّه فارغدلم از دشمن
کاندر دل تنگ من جز دوست نمىگنجد
(حافظ)
16. آنکه جز کعبه مقامش نَبُد از ياد لبت
بر در ميکده ديدم که مقيم افتادست
در عشق، خانقاه و خرابات شرط نيست
هر جا که هست پرتو روى حبيب هست
آنجا که کار صومعه را جلوه مىدهند
ناقوس دير راهب و نام صليب هست
همه کس طالب يارند چه هشيار و چه مست
همه جا خانه عشقست چه مسجد چه کنشت
تو خانقاه و خرابات در ميانه مبين
خدا گواست که هر جا که هست با اويم
(حافظ)
17.از دل تنگ گنهکار بر آرم آهى
کاتش اندر گنه آدم و حوا فکنم
زين آتش نهفته که در سينه منست
خورشيد شعلهاى است که بر آسمان گرفت
18. گداى کوى تو از هشت خلد مستغنى است
اسير عشق تو از هر دو عالم آزاد است
اى قصه بهشت ز کويت حکايتى
شرح جمال حور ز رويت روايتى
(حافظ)
19. قسمت حوالتم بخرابات مىکند
هر چند کايچنين شدم و آنچنان شدم
مگر گشايش حافظ در اين خرابى بود
که بخشش ازلش در مى مغان انداخت
(حافظ)
20. مرا به رندى و عشق آن فضول عيب کند
که اعتراض بر اسرار علم غيب کند
(حافظ)
من نخواهم کرد ترک لعل يار و جام مى
زاهدان معذور داريدم که اينم مذهبست
کنون به آب مىِ لعل خرقه مىشويم
نصيبه ازل از خود نمىتوان انداخت
در کوى نيکنامى ما را گذر نداند
گر تو نمىپسندى تغيير کن قضا را
نصحيتگوى رندان را که با حکم خدا جنگ است
دلش بس تنگ مىبينم مگر ساغر نمىگيرد
مرا مهر سيه چشمان ز سر بيرون نخواهد شد
قضاى آسمانست اين و ديگرگون نخواهد شد
مرا روز ازل کارى بجز رندى نفرمودند
هر آن قسمت که آنجا شد کم و افزون نخواهد شد
پاسخهاى شيخ صنعان به گفتههاى مريدان شباهت زيادى به سبک و لحن رندانه حافظ دارد و مىتوان پايهها و اصول مکتب رندىو قلندرى را از همين جوابهاى رندانه استنباط و استخراج کرد.
21. دوش آن صنم چه خوش گفت در مجلس مغانم
با کافران چه کارت گر بت نمىپرستى
(حافظ)
در آثار شيخ عطار نيز نظير آثار ديگر سخنوارن کهن ايران موارد اختلاط رسوم و اصطلاحات اديان ومذاهب فراوان به چشم مىخورد. چنانکه در همين داستان شيخ صنعان رسوم و اصطلاحات بسيارىاز اديان در هم آميخته است. يعنى شيخ صنعان عاشق «دختر ترسا» مىشود و «ترسايان» او را به «دير مغان» مىبرند و مىمغانه به دستش مىدهند و چون مى مىخورد و مست مىشود او را وا مىدارند کهدر پيشگاه «بت» سجده کند و «بتپرستى» آغازد و پيش «بت» مصحف بسوزد مست مست و «زنار» يعنى علامتى را که نصرانيان ذمى به امر مسلمانان و براى امتياز از آنان مجبور بودند با خود داشته باشند بر ميان بندد (به عنوان علامت و نشانه نصرانيت) و چون اين همه به جاى آورد «کافر» شود.
22.آن تلخوش که صوفى امالخبائثش خواند
اشهى لنا واحلى من قُبلة العذارا
(حافظ)
23.در راه عشق وسوسه اهرمن بسى است.
ز مشکلات طريقت عنان متاب اى دل
که مرد راه نينديشد از نشيب و فراز
به کوى عشق منه بىدليل راه قدم
که من به خويش نمودم صد اهتمام و نشد
الا يا ايهاالساقى ادر کاساً و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولى افتاد مشکلها
چو عاشق مىشدم گفتم که بردم گوهر مقصود
ندانستم که اين درياچه موج خونفشان دارد
تحصيل عشق و رندى آسان نمود اول
وآخر بسوخت جانم در کسب اين فضائل
در ره منزل ليلى که خطرهاست بجان
شرط اول قدم آنست که مجنون باشى
طريق عشق طريقى عجب خطرناکست
نعوذباللَّه اگر ره به مقصدى نبرى
طريق عشق پر آشوب و فتنه است اى دل
بيفتد آنکه درين راه با شتاب رود
(حافظ)
24. تشويش وقت پير مغان مىدهند باز
اين سالکان نگر که چه با پير مىکنند
(حافظ)
25. مقايسه کنيد با مضمون اين ابيات حافظ:
گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن
شيخ صنعان خرقه رهنخانه خمّار داشت
26. دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما
(حافظ)
27. ما مريدان روى سوى قبله چون آريم چون
روى سوى خانه خمّار دار پير ما
28. در خرابات طريقت ما به هم منزل شويم
کاينچنين رفتست در روز ازل تقدير ما
29. خامان ره نرفته چه دانند ذوق عشق
دريا دلى بجوى دليرى سر آمدى
حلاج بر سردار اين نکته خوش سرآيد
از شافعى نپرسند امثال اين مسائل
حديث عشق ز حافظ شنو نه از واعظ
اگر چه صنعت بسيار در عبارت کرد
30.دل چو از پير خرد نقل معانى مىکرد
عشق مىگفت بشرح آنچه بر او مشکل بود
حديث عشق ز حافظ شنو نه از واعظ
اگرچه صنعت بسيار در عبارت کرد
حلاج بر سر دار اين نکته خوش سرآيد
از شافعى نپرسند امثال اين مسائل
در خانقه نگنجد اسرار عشقبازى
جام مى مغانه هم با مغان توان زد
عقل مىخواست کزان شعله چراغ افروزد
برق غيرت بدرخشيد و جهان بر هم زد
31. رک مجالس سبعه مولانا، مجلس اول.
32. براى اشعار بالا رک به مقاله آقاى سليم در دنباله اين يادداشت.
33. براى اشعار بالا رک به مقاله آقاى سليم در دنباله اين يادداشت.
34. رک شرح سودى ج1، ص 41 تفسير غزل «دوش از مسجد سوى ميخانه آمد پير ما» و ج1 ص 195 تفسير بيت «گر مريد راه عشقى فکر بدنامى مکن».
35. شيخ فريدالدين عطار نيز در ديوان غزليات خود شيخ صنعان را به عنوان مظهر عالى عرفان عاشقانه و «سمبل» مکتب رندى و قلندرى برگزيده است و او را مکرراً »پير ما« مىنامد. چنانکه در غزلهاى زير:
پير ما از صومعه بگريخت و در ميخانه شد
در صف دردى کشان دردى کش مردانه شد
و:
بار دگر پير ما رخت به خمّار برد
خرقه بر آتش بسوخت دست به زنار برد
و:
پير ما بار دگر روى به خمّار نهاد
خط بدين بر زد و سر بر خط کفار نهاد
و:
شکن زلف چو زنار بتم پيدا شد
پير ما خرقه خود چاک زد و رسوا شد
و:
پير ما وقت سحر بيدار شد
از در مسجد بر خمار شد
و در غزل اخير به صراحت از تأثير (قصه او «پير ما» که شيخ صنعانوار قدم در راه عشق و مستى مىنهد و زنار مىبندد و حلاجوار بر سر دار مىرود») در خود و «رهبر عطار شدن» سخن مىگويد و نکته جالب اين است که در اين غزل و چند غزل ديگر، اين مظهر عالى عرفان عاشقان منصور حلاجاست که جز آخرين قسمت سرنوشتش (بر سرِ دار شدن) عيناً سرنوشت شيخ صنعان را دارد (رک به مقاله آقاى سليم در دنباله اين يادداشتها):
پير ما وقت سحر بيدار شد
از در مسجد بَرِ خمّار شد
پير در معراج خود چون جان بداد
در حقيقت محرم اسرار شد
در درون سينه و صحراى دل
قصه او رهبر عطار شد
براى اشعار بالا رک به مقاله آقاى سليم در دنباله اين يادداشتها.
36. براى تفصيل شخصيت «پير حافظ» رک مقاله »پير از نظر حافظ« در نشريه دانشکده ادبيات و کتاب جام جم از نگارنده.
37. اگرچه صريح نظر شيخ عطار در مورد مى همين است که گفته شد ولى توصيفى که از مى و ميخوارى و تأثير آن مىکند خالى از منظور اثبات مزاياى مى و مستى و شور وجوش نيست.
38. مؤيد اين استنباط روش خاص خواجه بزرگوار است که معمولاً بدون تصريح به اسم در غزلهاىخود به ديگران جواب مىدهد و نظر آنها را با لحن نيشدار و استهزاآميز خاصى که دارد رد مىکند: چنانکه در جواب شاه نعمتاللَّه ولى که گفته است:
«ما خاک را به نيم نظر کيميا کنيم
صد درد را به گوشه چشمى دوا کنيم
فرموده:
آنانکه خاک را به نظر کيميا کنند
آيا بود که گوشه چشمى به ما کنند
و در پاسخ شيخ سعدى که فرموده است:
درديست درد عشق که هيچش طبيب نيست
گر دردمند عشق بنالد غريب نيست
مىفرمايد:
عاشق که شد که يار بحالش نظر نکرد؟
اى خواجه درد نيست وگرنه طبيب هست
39. نظير مضمون اين بيت:
من ز مسجد بخرابات نه خود افتادم
اينم از روز ازل حاصل فرجام افتاد