چهارشنبه, 05ام دی

شما اینجا هستید: رویه نخست کتاب‌شناخت کتاب‌ حزب کمونیست یا دولت در تبعید؟ (بازخوانی کتاب «فرقه عدالت ایران»)

کتاب‌

حزب کمونیست یا دولت در تبعید؟ (بازخوانی کتاب «فرقه عدالت ایران»)

برگرفته از تارنمای ایرانچهر

 

عقاب علی احمدی


فرقه عدالت ایران

( از جنوب قفقاز تا شمال خراسان ۱۹۱۷ – ۱۹۲۰ )

نوشته : محمدحسن خسروپناه و  اولیور باست

چاپ اول : ۱۳۸۸   

۱۹۶ ص – ۳۵۰۰  تومان

ناشر : انتشارات پردیس دانش با همکاری شیرازه کتاب –  تلفن : ۲۲۲۰۶۱۳۳   

تا پیش از انتشار  کتاب  « فرقه عدالت ایران » ، آگاهی ما از  سازمان سیاسی  « فرقه  عدالت ایران » بیشتر از راه مطالبی به دست آمده بود که در مجلدهای  کتاب « اسناد تاریخی جنبش های کارگری ، سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران » ( ۱ )، و به ویژه جلد چهارم این کتاب – که ویژه معرفی چهره برجسته و نظریه پرداز این حزب ، آوتیس سلطانزاده و آثار او بود  – گرد آمده است . دو کتاب نیز در زمینه تاریخ این سازمان سیاسی در دهه های پیش منتشر شده است که آگاهی هایی در باره اعضا و  چگونگی سازمان آن ، در آنها گرد آمده است . (۲ )

     تاریخ حزب عدالت ایران و آگاهی های قابل استناد در باره آن ، به سبب بی تجربگی اعضای نخستین در نگاهداری سندهای سیاسی آن و دشواری هایی که حزب های در تبعید با آن روبرویند ، با کوشش جدی و سعی  بلیغ جریان روس گراس مسلط بر جریان چپ ایران که در قالب تشکل موسوم  به « حزب توده ایران » فعالیت می کرد، تا به امروز در پرده ابهام و تاریکی باقی مانده است . بر اساس یکی از سیاست های اساسی لنینیست ها و استالینیست های  قرن بیستم ، که پاک کردن نام و کارنامه ی اعضای عناصر متمرد از صفحات تاریخ حزب کمونیست  و در واقع ، « سانسور تاریخ » بود ، به طور معمول ،  نام و پیشینه این افراد ، از دید و دسترس نسل های بعدی دور نگاه داشته می شد . در دهه های بعد ، این سیاست در حزب های کمونیست هوادار اتحاد جماهیر شوروی نیز پی گرفته شد و این تشکل های دست نشانده کوشیدند ، نام و کارنامه و نقش هسته های آغازین و بیشتر « مستقل » چپ را سانسور کنند . آنچه در خاطرات سیاسی رهبران و اعضای برچسته حزب توده و سازمان های چپ  پیرو آن در باره حزب عدالت ایران می توان یافت ، اشاره هایی گذراست  برای خالی نبودن عریضه و از سر ناگزیری . اعطای لقب « نخستین حزب کمونیست ایرانی » به حزب توده  ، بر بستر این سانسور و بی خبری حاصل از آن میسر شد  . و این در شرایطی است که وظیفه تعریف شده از سوی اداره اطلاعات ارتش شوروی برای این « به اصطلاح  » حزب ، این بود که حزبی  « بورژوا دموکرات »  باشد  و سخنی از کمونیسم نگوید .( ۳ ) در زمینه تدوین پیشینه حرکت های اجتماعی چپ ، کوشش های  پیگیر و ارزنده  خسرو شاکری ، پژوهشگر برجسته که در طول چند دهه ، سندهای بسیاری از فعالیت این گروه ها را تدوین کرده و به چاپ رسانیده است ، ستودنی است .

   کتاب « فرقه عدالت ایران » که موضوع آن تاریخچه شکل گیری  و فعالیت این تشکل سیاسی از سال  ۱۹۱۷تا ۱۹۲۰   ، در پهنه ای از قفقاز تا ترکستان است ، دارای سه بخش است :بخش نخست با عنوان « فرقه عدالت ایران »  دربرگیرنده پژوهش محمدحسین خسروپناه و بخش دوم پژوهشی است با عنوان « تاشکند در برابر باکو ؛ سلطانزاده ، شورای تبلیغات بین الملل و تاسیس حزب کمونیست ایران » از اولیور باست . در بخش سوم که « اسناد ضمیمه » نام دارد ، چند سند مربوط به حزب عدالت و فعالیت های آن و وزارت امور خارجه ایران در باره دوره فعالیت این حزب  آمده است .

    در بخش نخست ، مولف با بررسی تاریخ اجتماعی دوره تشکیل این  تشکل – در آن زمان که « فرقه عدالت ایران » نام داشت – اوضاع و احوالی را که در آن ، این حزب در چشم انداز زندگی سیاسی ایرانیان پدیدار شد ، ترسیم می کند : فقر و تنگدستی کارگران و دهقانان مهاجر ایرانی در قفقاز ؛ بی پناهی ایرانیان مهاجر در برابر اجحاف های کارفرمایان قفقازی ؛ بی توجهی سفارت ایران در باکو و کنسولگری های آن به وضعیت فلاکت بار ایرانیان ؛ لگدکوب شدن آرمان های انقلاب مشروطه از سوی انگلستان و روسیه تزاری ، تصویرهایی است که مولف از دوران تاسیس فرقه عدالت ایران به دست می دهد . دیدگاه های رهبران و اعضای این حزب که در روزنامه « بیرق عدالت » بازتاب یافته است ، مشی عدالت خواهانه  و آزادی خواهانه آن را نشان می دهد .در روزنامه « بیرق عدالت » در جایی خطاب به کارگران و دهقانان ایرانی چنین آمده است : « ای کسانی که کار کشاورزی را ترک کرده  و کارگر شده اید ]   ، بدانید  که[  دیگران به واسطه زحمات شما زندگی می کنند . آنان هر چه چاق تر می شوند شماها لاغرتر می شوید . اگر ما با هم  متحد نشویم و در میدان کار و زندگی دست برادری به هم ندهیم ، حتما مغلوب می شویم . تنها عامل اتحاد ما سیاست و اقتصاد است . اگر مسلک  و هدفی نداشته باشیم آینده ما تیره و تار خواهد بود ... عجالتا کارگران معدن و کارخانه ها در گوشه و کنار گرد هم  آمده ، جمعی را تشکیل دهند و ناطقان را دعوت کنند و از آنها معلومات جدید یاد بگیرند . بعدا هم به صورت منظم مرام ]  فرقه [ را پیگیر کنند  تا در داخل ]  کشور [  برای اصلاحات اقدام کرده و اولاد واقعی وطن بودن  خود را به جهانیان  ثابت کنیم .» ( ۴ )

    آنچه در ادامه می آید ، گزارش و بررسی تحلیل گرایانه دوره های گوناگون فعالیت و زندگی  این حزب است  که با وجود نوپابودن ، نشانه هایی از پدیدارشدن یک حزب سیاسی راستین را به نمایش می گذارد : اگر این حزب در دوره ای با سازمان کمونیست های قفقاز ( همت) و حزب بلشویک باکو در مبارزه با نیروهای دولت تزاری متحد می شود ، هنگامی که می بیند دولت موقت  روسیه به اشغال و جنگ با ایران ادامه می دهد ، از دولت روسیه انتقاد می کند ، حزب های ایرانی  را با اتحاد فرامی خواند و در برابر گرایش حزب بلشویک روسیه به ادغام همه نیروهای چپ در حزب بلشویک مقاومت می کند و بر خویشکاری و تشخص ملی خود پای می فشرد . پژوهشگر مولف در کنار گزارش نقطه های  برجسته فعالت این حزب ، نشان می دهد که این حزب نیز از آسیب هایی چون تمامیت خواهی و تاثیرپذیری از نگرش های لنینیستی برکنار نبود ؛ تا آنجا که در دوره استقرار در ترکستان ، خودسرانه فرمان انحلال  همه انجمن ها و تشکل های ایرانیان مهاجر ایرانی در ترکستان را صادر کرد و آنان را به عضویت در « فرقه عدالت ایران » فراخواند . پیش از این ، خسرو شاکری در پژوهش خود سندهایی از پیشنهاد کمونیستی کردن  مغولستان از سوی آوتیس سلطانزاده  به  لنین ، به دست داده بود .  پس از « توجیه شدن » روح الله آخوندی ( نماینده  فرقه عدالت ایران ) و میکویان ( نماینده سازمان همت ) در مذاکره با رهبران حزب بلشویک روسیه و ادغام نیروهای فرقه عدالت و سازمان همت در حزب بلشویک باکو ،  سلطانزاده و جند تن از رهران فرقه عدالت که برای همکاری با « شورای تبلیغات بین المللی » به تاشکند فرستاده شده بودند ، کوشیدند تا گستره فعالیت فرقه عدالت را به ترکستان و پس از آن به ایران بکشانند .

   در این زمان دولت نوپای بلشویک های روسیه جمهوری های مستقل کرانه های شمالی دریای مازندران را ، یکی پس از دیگری ، با کودتاهای کمونیستی می بلعید و به قلمرو روسیه می افزود . حزب عدالت در عین اینکه در چارچوب « وحدت کمونیستی » با بلشویک ها علیه تجاوز به قلمرو روسیه همکاری می کرد ، می کوشید تا  در  گستره هایی تازه و با بهره گیری از فرصت های به دست آمده ، کار پیشبرد اهداف سیاسی خود به عنوان یک حزب ایرانی را هم  پی بگیرد . چنین بود که رهبران و اعضای فرقه عدالت  در  ترکستان  که هنوز روسیه بر آن  حاکمیت استواری نداشت ، در یک کنفرانس منطقه ای   « حزب عدالت  ایران » را تاسیس کردند. در متن های سیاسی نام این حزب به گونه های «حزب مسلمانان کمونیست ( عدالت ) » و « فرقه کمونیست ایران » هم  آمده است . پس از آن ، و در شرایطی که مدت ها از آغاز فعالیت « حزب عدالت ایران »  در استان های شمالی ایران می گذشت ، گروهی از رهبران  و اعضای آن  به خاک ایران پای نهادند . تصویری که پژوهشگر از این ورود به دست می دهد ، گذشته از اینکه  به گونه ای نمادین پایان یک دوره مهم از زندگی این حزب و آغاز دوره ای دیگر را به نمایش می گذارد ، گویای بسیاری نکته هاست : « کشتی بخار در حالی  که یک دسته موزیک بر عرشه آن را همراهی می کرد ، در ساحل  پهلو گرفت  و رفیق بهرام آقایوف از همان عرشه کشتی خطاب به جمعیتی ]  که در ساحل جمع شده بودند [ شروع به سخنرانی کرد و گفت : پایان دوره ملاکان و زمینداران فرا رسیده است و به زودی کمونیست ها در ایران مبارزه علیه طبقه بورژوازی را که سزاوار کشته شدن و نابودی هستند ، شروع می کنند . » ( ۵ )

چنان که روشن است  ، رهبران این حزب در عرصه  تام روایی از پیشوای عقیدتی خود ، لنین  نه تنها چیزی کم نداشتند  که سادگی ذاتی آنها که برآمده از پایگاه طبقاتی آنها (طبقه کارگر ) بود ، آنان را که به شدت زیر تاثیر آموزه های کمونیسم روسی   بودند ، در هدف خود که همانا دستیابی به قدرت بود ، در انجام هر کاری آزاد می گذاشت  و کار را به مراتب برای فعالیت آنها در عرصه سیاست ایران دشوار می کرد. نکته ای که به درستی مولف به آن اشاره می کند ، این که تغییرنام « فرقه عدالت  ایران » به  « حزب عدالت ایران » تنها یک تغییر نام نبود  و نشان از آغاز دوره ای تازه در جنبش چپ ایران ، یعنی غلبه کمونیسم بر سوسیال دموکراسی داشت .

در بخش دوم کتاب ، از دوره دوم فعالیت « حزب عدات ایران » در ترکستان و نقشی که نهادی به نام « شورای تبلیغات بین الملل » در شکل گیری  آن بازی کرد ، آگاهی هایی به دست می آید . چنان که گفته شد ، در این دوره پس از آنکه شعبه قفقازی فرقه عدالت به دستور روسیه در حزب بلشویک اران ( جمهوری آذربایجان ) ادغام شد ، رهبران حزب عدالت کوشیدند در ترکستان سازمان  سیاسی خود را گسترش دهند و دامنه فعالیت خود را به ایران بکشانند . در این بخش نشانه هایی از این واقعیت که « حزب عدالت ایران »  در عین « وحدت عملی » با چپ جهانی ، خود را از حزب های سیاسی روسیه مستقل می دانست ، می توان نشانه هایی مهم یافت : ارتباط سلطانزاده با مقامات رده بالای حزب کمونیست روسیه ؛ کوشش برای گسترش حوزه فعالیت به خاک ایران و تاسیس شعبه ها و حوزه های این حزب در ایران ؛ برگزاری کنفرانس منطقه ای در تاشکند و تبدیل « فرقه عدالت ایران » به حزب عدالت ایران »، و اصرار  بر استقلال از حزب کمونیست اران ( جمهوری آذربایجان) .

     اما سرانجام همین اصرار بر استقلال خواهی زمینه ساز دشمنی رهبران حزب کمونیست اران ، از جمله نریمان نریمان اف و پشتیبان های او در دفتر قفقاز حزب بلشویک روسیه همچون اورژونیکیدزه ، بودو مدیوانی و استالین شد و آنان برای مقابله با سلطانزاده ، حیدر عمو اوغلی را علم کردند . آنچنان که از مطالب این بخش برمی آید  ، حیدر عمو اوغلی با اینکه به هنگام برگزاری کنفرانس تاشکند ، در تاشکند بود ، نه در شورای تبلیغات بین المللی سمتی داشت و نه در سندهای این تشکیلات نامی از او هست . او حتی به کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران که در کنگره انزلی انتخاب شد ، راه نیافت و حتی در این کنگره غایب بود . پس از حاکمیت یافتن بلشویسم بر اران ( جمهوری آذربایجان ) و اهمیت یافتن حوزه باکو  در برابر حوزه تاشکند ، شوروی سیاست رادیکالیزه کردن جنبش جنگل را در پیش گرفت . پس از شکست این راهبرد ، همان کسانی که در باکو این راهبرد را پیشنهاد کرده بودند ، تقصیر را به  گردن سلطانزاده انداختند . در نخستین  « کنگره  خلق های شرق » ، گروهی از چهره های فرمانبر به سرپرستی حیدر عمو اوغلی جای کمیته مرکزی حزب عدالت ایران  را گرفت . « اگرچه سلطانزاده با شدت تمام از مواضع خود دفاع کرد ، ولی در  نهایت مخالفانش به حذف وی از صحنه موفق شدند . کمیته مرکزی جدید زمام امور حزب را به دست گرفت و سلطانزاده در مقام یکی از اعضای کمیته اجرایی کمینترن به مسکو منتقل شد . » (۶ )  این رویداد را می توان  « نخستین کودتای  حزب کمونیست اتحاد جماهیر سوسیالیستی در  حزب های  چپ ایران » دانست . نام  خنده آور این کنگره کذایی نیز به خوبی نیت های برده دارانه  کمونیست های روسی را  نشان می دهد . این آقایان محترم  با اینکه واژه « ملت » را به کار می برند ، اما در عمل معنی  آن را درنمی یابند : در جایی « ملت » های کهن را «خلق » می نامند و در جایی دیگر، به فراخور حال ، « تیره » های یک ملت را « ملت » .  روس ها « ملت » هایی را با  عنوان « خلق » نام می برند که چندهزار سال پیش از پدیدارشدن « روس » ها در تاریخ  ، به مفهوم ملت و دولت دست یافته بودند .« خلق نامیدن » ملت های باستانی قاره آسیا و به کارگرفتن واژه  « ملت » برای جداکردن تیره های ملت ها  ، اگر  نشان از چیزی داشته باشد ، چیزی نیست مگر نگرش سرورمابانه آنان به ملت های همسایه در این منطقه  و خوارداشت  آنها .

    با انتشار کتاب « فرقه عدالت ایران » یک منبع مهم برای شناخت و آگاهی از تاریخچه فعالیت جریان چپگرای ایرانی در دسترس ایرانیان قرار گرفت . برای دریافت آگاهی های بیشتر از  تاریخ این تشکل سیاسی باید چشم به راه انتشار «  تاریخ حزب عدالت » بود . شاید آن روز بتوان برای چند پرسش ، پاسخی مناسب یافت :

  1. چرا چپگرایان ایرانی از سابقه همکاری با کمونیست های روسی و ارانی ( جمهوری آذربایجان)  درس نگرفتند و برای دهه ها با طناب آنها به چاه رفتند ؟
  2. . اگر در سرفصل کودتاهای کمونیستی  روسیه در حزب های کمونیست کشورهای کرانه های دریای مازندران  ، قوام السلطنه در مشهد  فرماندار نبود ، آیا ماجرای  تاسیس  دولت های « روسیه ساخته » نخستین بار در خراسان روی نمی داد ؟
  3.   میرجعفر جوادزاده خلخالی (سیدجعفر پیشه‌وری بعدی) که از نخستین اعضای  کمیته مرکزی فرقه عدالت بود ، در اعتراض به  سرنوشت شوم رهبران و اعضای فرقه عدالت در کجا  به روسیه  اعتراضی کرد ؟  چگونه در سال ۱۳۲۴ پیشه وری با وعده های همان کسانی که همراهان او همچون سلطانزاده و یاران او را به نابودی کشاندند ، رو در روی ملت خود ، با حمایت ارتش سرخ و به روزگاری که ایران در اشغال نیروهای متفقین بود ، به تاسیس یک دولت پوشالی دست نشانده روسیه در ایران دست زد ؟
  4. چرا رفتار سیاسی« فرقه عدالت ایران » و پس از آن « حزب عدالت ایران » میان رفتار یک حزب تازه تاسیس و رفتار یک دولت نوسان می کرد . و آیا مهمترین دلیل  ناکامی این تشکل سیاسی این نبود که جایگاه خود را با جایگاه حزب کمونیست روسیه مقایسه می کرد و می کوشید  ، به نوعی ، رونوشت ایرانی آن حزب باشد ؟
  5.  آیا رهبران و اعضای حزب عدالت سرانجام دریافتند که سهم خود آنها در پیشبرد آرمان هایشان  در برابر آنچه آنان را  در چارچوب « وحدت کمونیستی » در مسیری « روسیه ساخته » به پیش می راند ، چه  اندازه است ؟
  6. همانندی های « انترناسیونالیسم » ادعایی روس ها با « ناسیونالیسم » روسی از کجا سرچشمه می گیرد؟

    در پایان ، بد نیست از یکی از ماجراهایی که می تواند ما را از  میزان توانایی های واقعی  رهبران و اعضای این حزب آگاه کند ، یادی شود . در ماجرای درگیری اعضای فرقه عدالت در باکو ، نریمان نریمان اف به عنوان نماینده دولت اران در جلسه ای که برای بررسی دخالت اعضای فرقه عدالت در کار کنسولگری و به دعوت کنسول ایران ، ساعدالوزاره  برگزار شد ، شرکت کرد . سخنان او در این کنفرانس این بود : « تردیدی نیست که نمایندگان سیاسی و دیپلماسی خارجی [ در اران ] باید از هر گونه تعرضی مصون باشند و هیچ کس اصولا حق ندارد به کارهای ژنرال  کنسولگری ایران مداخله بکند » اما ، « قنسولگری هم باید جلوی مامورین خود را بگیرد و  زشتکاری های آنها را خاتمه دهد و آبروی کشور خود را نزد خودی و بیگانه حفظ کند » تا چنین واکنش هایی پدید نیاید و کنسولگری از « دخالت دیگران مصون بماند .» نریمانف ضمن آنکه هر دو طرف منازعه را به تجدیدنظر در اقدامات و اعمالشان فرا می خواند خطاب به متحد استراتژیک خود ، یعنی رهبران فرقه عدالت که برخی از آنان در جلسه حاضر بودند ، متذکر شد : « نباید فقرای کاسبه ایران را با امور جزیی چون مسئله کنسول مشغول داشت » بلکه  باید آنان را با حقوق خود آشنا کنید .» ( ۷ )

یازدهم آبان ماه ۱۳۹۱

پی نوشت ها :

  1. به کوشش خسرو شاکری ، نشر علم ، ۱۳۵۷ . انتشار این مجموعه  در سال های بعد هم ادامه یافت . آنچه نگارنده  در باره این  مجموعه  می گوید ، با توجه به مطالب جلدهای اول ، سوم ، چهارم و ششم این مجموعه است .
  2. این دو کتاب به ترتیب تاریخ انتشار عبارت اند از : ۱ . جعفر پیشه وری . « تاریخچه حزب عدالت » . تهران ، انتشارات علم ، ۱۳۵۹  و ۲ .  ت . آ . ابراهیموف .« پیدایش حزب کمونیست ایران » . ترجمه : ر . رادنیا .تهران ، گونش ،۱۳۶۰ .
  3. برای آگاهی بیشتر از این ماجرا نگاه کنید به :  « اندر حکایت پایه گذاری حزب توده به دست اداره اطلاعات ارتش شوروی » ، نوشته خسرو شاکری ،  در این نشانی :http://iranchehr.com/?p=359
  4. خسروپناه ، محمدحسین و باست ، اولیور . « فرقه عدالت ایران » . تهران ، انتشارات پردیس دانش با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب ، ۱۳۸۸ ، ص ۱۷ .
  5. همان  ، ص ۱۰۸ .
  6. همان ، ص ۱۴۸ .
  7. همان ، ص ۳۵.

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید