ایران‌بوم

در فصل یازدهم قراداد معروف به مودت (7 اسفندماه 1299/26 فوریه 1921) میان دولت شاهنشاهی ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی که در شهر مسکو از سوی دو طرف دستینه شد، می‌خوانیم:
نظر به اینکه مطابق اصول بیان شده، در فصل اول این عهدنامه، عهدنامهٔ منعقده در 10 فوریه 1828 ما بین ایران و روسیه در ترکمانچای که فصل یازدهم آن حق داشتن بحریه را در بحر خزر از ایران سلب نموده بود، از درجه اعتبار ساقط است، معهذا...

بدین سان با توجه به اقرار صریح قرارداد مودت، قرارداد بسته شده در ترکمانچای (اول اسفند 1206 خورشیدی/ 21 فوریه 1828 میلادی) باطل و از درجه اعتبار همان زمان ساقط می‌باشد. در اثر قرارداد ترکمانچای، بخشهایی دیگر از سرزمین قفقاز تجزیه و تحت سیطرهٔ امپراتوری تزاری روسیه قرار گرفت. در فصل سوم قرارداد ترکمانچای می‌خوانیم:

«اعلیحضرت شاهنشاه ایران از طرف خود و اخلاف و وراث خود، خانات ایروان را که در دو طرف رود ارس واقع است و نیز خانات نخجوان را به مالکیت مطلقه به دولت روس واگذار می‌کند...»

در فصل پنجم همین قرارداد آمده است:

«اعلیحضرت شاهنشاه ایران محض اثبات دوستی خالصانه که نسبت به اعلیحضرت امپراتور کل روسیه دارند، به موجب همین فصل از طرف خود و از طرف وراث و اخلاف خود واضحا و علنا تصدیق مینماید که ممالک و جزایری که به این خط تحدیدی فصل اخیر و تیزه جبال قفقاز و دریای خزر است و همچنین اهالی بدوی و غیره این نواحی متعلق به دولت روسیه است.»

برپایهٔ فصل دوم قرارداد ترکمانچای، این قرارداد جانشین قرارداد گلستان شده است:

« چون مخاصمه طرفین معظمتین که به سعادت امروز به اختتام رسید، تعهدات عهدنامه گلستان را باطل میدارد. لهذا اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراتور کل روسیه چنین صلاح دیدند که به جای عهدنامه‌ی مزبور [گلستان] مواد و شرایط ذیل را که مبنی بر ازدیاد استحکام روابط آتیه مودت و صلح مابین روسیه و ایران است، برقرار نمایند.»
باید توجه داشت از آنجا که قرارداد ترکمانچای برپایهی فصل دوم، جانشین قرارداد گلستان شده است و از آنجا که قرارداد ترکمانچای بر پایه‌ی فصل 8 قرارداد مودت باطل اعلام شده است؛ در نتیجه قرارداد گلستان نیز باطل می‌باشد.

با توجه به این قرارداد، باید پرسید که جایگاه جمهوری آذربایجان (اران) در تاریخ و جغرافیا کجاست؟

از سوی دیگر، باید به یاد داشته باشیم که نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه بختیاری در فرجامین روزهای استعفا از مقام رییس‌الوزرایی در 14 امردادماه 1297 (26 ژوییه 1918)تصویب نامه‌ی زیر را به امضای هیات دولت رسانید:
«... نظر به اینکه معاهدات و مقاولات و امتیازاتی که از یک صد سال به این طرف دولت استبداد روس و اتباع آن از ایران گرفته‌اند تماما یا در تحت فشار و جبر و زور و یا به وسیله عوامل غیرمشروعه از قبیل تهدید و تطمیع و برخلاف صلاح و صرفه‌ی مملکت و ملت ایران شده است.

نظر بر اینکه دول معظمه دنیا از ابتدای جنگ حاضر، حفظ و رعایت مختاریت و استقلال اقتصادی و سیاسی ملل ضعیف را به وسایل متنوعه گوشزد جهانیان نموده و می‌نمایند.

نظر بر اینکه دولت جدید روسیه، آزادی و مختاریت تمام ملل را مقصد و آرزوی خود قرار داده بالخاصه الغای امتیازات و عهودی را که از ایران تحصیل کرده‌اند از مجاری رسمی و غیررسمی به دفعات اعلام کرده است.
نظر بر اینکه امتیازات و عهدنامجات و مقاولات مزبور علاوه بر اینکه تحت فشار و زور و بر علیه مصالح مملکت اخذ و آنهایی که بعد از اعلان مشروطیت ایران برخلاف نص صریح قانون اساسی مملکت تحصیل شده است یا به موقع اجرا گذارده نشده و یا به ترتیب خیلی ناقص اجرا و مخالف مواد مصروحه آنها رفتار شده نه تنها حقوق معینه دولت استیفا نگشته بلکه با نقل و انتقال و یا سوء استعمال مدلول آنها غالبا بهانه‌های مضر سیاسی و اقتصادی بر ضرر و استقلال دولت و حوائج ملت اتخاذ شده است.
و بالجمله نظر بر اینکه دولت و ملت ایران هم حق دارد مثل سایر دول و ملل عالم از منابع ثروت و آزادی طبیعی خود استفاده نماید، لهذا هیات دولت در جلسه شنبه چهارم برج اسد [امرداد] 1297 شمسی مطابق هجدهم شوال المکرم 1336 الغای کلیه عهدنامجات و مقاولات و امتیازات فوق الذکر را قطعا تصمیم و مقرر میدارد.»

پی‌نوشت:

نجف قلی خان صمصامالسلطنه بختیاری، سه بار رییس دولت گردید: بار نخست از 2 امرداد 1290 تا 7 آذر 1290 و بار دوم از 7 آذر 1290 تا 28 دی 1291 و بار سوم از 10 اردی بهشت 1297 تا 11 امرداد 1297. در این دوره، احمدشاه که از نفوذ بختیاریها سخت ترسیده بود، به صمصام‌السلطنه تلفنی گفت: «شما دیگر وزیر نیستید و استقامت شما در برابر شاه عواقب وخیم دارد.» ولی صمصام‌السلطنه به کار خود ادامه داد و در 28 خردادماه 1297 دولت خود را ترمیم کرد. اما سرانجام بر اثر حوادثی مانند خشکسالی و قحطی شدید، مخالفت جمعیـت سوسیالی رولـوسـیونری [ انقلابی]، هم صدایی بعضی علما مانند مدرس، حاج آقا جمال، امام جمعه تهران، کابینه صمصام‌السلطنه سقوط کرد و میرزاحسن‌خان وثوق الدوله مامور تشکیل دولت شد. (دولتهای عصر مشروطیت ـ به کوشش جمشید ضرغام بروجنی ـ اداره کل قوانین مجلس شورای ملی ـ اردیبهشت ماه 1350)