زیست بوم

به بهانه فرا رسیدن 2 اردیبهشت، روز جهانی زمین پاک

همه ساله در جهان در روز دوم اردیبهشت ماه (22 آوریل) مراسمی در گوشه و کنار جهان با نام "زمین پاک" برگزار می‌شود هدف از این مراسم‌آگاهی‌رسانی و ارزش گذاردن به زمین، این مادر هستی است، از اين‌رو سازمان ملل متحد این روز را بدین نام خوانده است و پیشینه و بنیانگذاری آن به "جان مک کانل" دانشمند و کوشنده در حوزه های علوم، مذهب و صلح به سال 1969 برمی‌گردد که نخستین هشدارها را از اثر زیانبار پلاستیک و مشتقات آن بر زمین عنوان کرد.

فلسفه برگزاری روز زمین، پاک نگهداشتن زمین از آلودگی و پاکسازی آن از آلاینده‌هاست و آنچه در این روز بر جهانیان واجب است کم کردن حتی ذره ای از آلودگی خود بر این زمین است ولی شاید ایرانیان در برابر این روز مسئولیتی بس بیشتر از سایر ملت‌ها داشته باشند و آن به سبب پیشینه و پشتوانه بزرگی به نام فرهنگ ایرانی است که در جای جای آن احترام به زمین و پدیده‌های طبیعی را مشاهده می‌کنیم، قرن‌ها پیش ایرانیان باستان نه تنها به معنی واقعی پاسداری از زمین را تجربه می‌کردند بلکه روزی را نیز به نام روز زمین جشن می‌گرفته‌اند و امروز جهانیان به این نکته رسیده‌اند که اگر می‌خواهند فرزندانشان نیز از نعمت زندگی در زمین برخوردار باشند باید اندکی با زمین مهربان تر باشند  و روزی را به نام آن کرده‌اند.
همانگونه که می‌دانیم همه دین‌ها و باورهای نیک در هر نقطه‌ای از جهان که رسالت خود را آغاز کرده‌اند همواره انسان را به پیروی از نیکی و رفتار نیکو دعوت کرده‌اند و یکی از آن رفتارهای نیکو پاسداشت و نگهداری زمین و طبیعتی است که پیرامون ماست و در آن زندگی می‌کنیم از‌اين‌رو بارها در آیین‌های مقدسی چون اسلام، مسیحیت، یهودیت، زرتشت، بودیسم، هندویسم، شینتویسم، تائویسم و ... بر آن سفارش شده‌است.

در این نوشتار برآن شده‌ایم تا اندکی از این آموزه‌های نیک را چند دین و باور کهن درباره زمین و پیرامونش بازکاویم .
در دین زرتشت  نسل آدمی و نخستین زن و مرد جهان به نام مشی و مشیانه از ریشه ی دوگانه‌ی گیاهی به نام مهرگیاه در دل زمین به وجود آمده و آفریده شده‌اند و در جهان مادی اسفند (سپندارمذ)ایزد نگهبان زمین بوده و وی را دختر اورمزد (اورمزد) نامیده‌اند، اسفند موظف است که هماره زمین را خرم، آباد، پاک و بارور نگهدارد و در واقع زمین یا اسفند مادر نسل آدمی دانسته می‌شود که جشنی نیز در اسفندروز از اسفندماه به نام اسفندگان(سپندارمذگان) برگزار می‌شود و اين روز گرامیداشت زن و زمین است.  دین زرتشت یکی از ادیانی است که در آن بیشترین سفارش‌ها جهت پاسداری از زمین و نگاهبانی از طبیعت به پیروانش شده‌است. در اوستا کتاب مقدس زرتشت که یکی از پایه های استوار فرهنگ ایرانی است بارها به آشکاری از پاسداریِ زمین سخن رفته همانگونه که در فروردین یشت بند 153 و 154 می‌خوانیم: « می‌ستاییم این زمین را، می‌ستاییم آن آسمان را، می‌ستاییم روان‌های جانوران سودمند را، می‌ستاییم روان‌های مردان پیرو راستی را، می‌ستاییم روان‌های زنان پیرو راستی را، در هر سرزمینی که زاده شده باشند...» در ستایش آفریده‌های اورمزد نخست زمین یاد شده‌است چنانکه داریوش بزرگ نیز می‌گوید: « خدای بزرگ است اهورا مزدا که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید » و همچنین زرتشت در گات ها خطاب به اورمزد می‌گوید: « این زمین شادی آفرین را تو آفریدی ». فرگرد سوم  وندیداد یکی از بخشهای مهم اوستاست که در آن قوانینی برای نگهبانی و استفاده درست از زمین و طبیعت وضع شده‌است  همانگونه که در ستایش کسانی که از زمین استفاده ای درست می کنند می‌خوانیم « کسی که دانه می‌کارد اشویی (پاکی، راستی، درستی) می‌کارد.» یا در جایی دیگر در این فرگرد با بدست دادن تصویری زیبا وپندآمیز از زمین می خوانیم: « دیو خشکسالی و تنگی و گرانی از دیدار کشتزاران سبز و درختان افسرده شده و افسوس خورده، اندوهگین می شوند و تا جایی که نشان پای گوسپندان بر زمین است فراتر خواهد گریخت» ، همچنین در این کتاب برای کسانی که زمین را آلوده به مردار یا هر آلاینده ای می‌کنند مجازات تازیانه پیش بینی شده‌است.
در دین یهود نیز بارها از كیفیت خلقت جهان، آسمان و زمین و از طبیعت و منابع طبیعی همچون آب، خاك، گیاهان، درختان، جنگل و نیز حیوانات سخن گفته شده‌است. یهودیان زمین را مادر خوانده‌اند و در سفر پیدایشِ تورات زمین در روز نخست آفریده شده‌است و در كتاب مزامیر در بخشی از سرود 104 نیز می خوانیم: « (خداوند) نباتات را برای چهارپایان می‌رویاند و سبزه را برای خدمت انسان، و نان را از زمین بیرون می‌آورد ... ای خداوند، پدیده های تو چه بسیار است. جمیع آنها را به حكمت كرده‌ای و زمین از دولت تو پر است» و همچنین در کتاب آفرینش، داستان گناه آدم و حوا آیه 23 و 24 درباره هدف آفرینش انسان می‌خوانیم: « خدا او (انسان) را از باغ عدن بیرون کرد تا کار زمینی را که از آن گرفته بود کند ».
در آئین مسیحیت نیز طبیعت و محیط زیست مورد توجه است، در کتاب اعمال رسولان که ادامه انجیل لوقا است به بشر سفارش شده كه در پدیده های طبیعی بیاندیشید و از این راه به وجود خدا پی ببرد. در قسمتی از باب چهارم این كتاب آمده است: « به شما بشارت می‌دهیم كه از این اباطیل رجوع كنید به سوی خدای حی كه آسمان‌ها و زمین و دریا و آنچه را كه در آنهاست آفرید».
زمین در نزد مصریان باستان نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌است زیرا زمین به همراه آفتاب و رود نیل سه عامل اساسی کشاورزی در مصر بوده‌اند. بنابراین رود نیل، آفتاب، زمین مثلثی را تشکیل می‌داده‌اند که بر افسانه ها‌و اساطیر کهن مصر بسیار تاثیر گذاشته‌است و همچنین مصریان در دوره‌ای خورشید را به نام خدای برین (رَع) می پرستیدند و آنرا پدر درخشنده می‌دانستند که مادر زمین را با شعاع‌های نافذ نور و حرارت خویش باردار ساخته‌است. افسانه‌های آفرینش سومری معتقد بودند که در آغاز زمین و آسمان به هم در آمیخته بوده‌اند و بعد از هم جدا می شوند و انسان بوجود می‌آید، در افسانه درخت هولوپو که یکی از این افسانه‌هاست آمده‌است: « آنگاه که آسمان از زمین کنده شده بود و زمین از آسمان دور مانده بود نام انسان ماندگار شد ».
چینیان قدیم نيز آسمان را پدر و زمین را مادر تمامی موجودات دانسته‌اند و دین آنها به‌درستی خاصیت و عامل کشاورزی را در تمدن باستانی آن قوم منعکس می‌کند به گزارش کتاب تاریخ جامع ادیان چینیان قدیم در هر روستا و دهی تپه‌ای بلند از خاک به نشانه حاصلخیزی زمین می‌ساخته‌اند و بر قله آن تپه درختی و اطراف آن درخت هم نهال‌های مقدس می‌کاشته‌اند و در تابستان زمانی که خورشید در اوج مدار تابستانی می‌رسیده شخص خاقان حضور می‌یافته و زمین‌ها را شیار می‌کرده‌است و ارواح زمین را عبادت و برای اهل آن مملکت دعا می‌کرده‌است. گویا این رسم تا چندی پیش نیز در چین مرسوم بوده‌است.

در دین اسلام نيز خداوند در قرآن کریم برای یاد‌آوری فلسفه هستی به انسان از مظاهر بیشمار طبیعت استفاده می‌کند، در آیه 16 سوره انبیا می‌خوانیم: « و ما آسمان و زمین و آنچه بین زمین و آسمان است را به بازیچه نیافریدیم » یا در ستایش پروردگار یکتا در آیه نخست سوره انعام می‌خوانیم: « ستايش خدايى را كه آسمانها و زمين را آفريد و تاريكيها و روشنايى را پديد آورد » همچنین آیه های 3 و 4 سوره رعد، 12 تا 14 سوره نحل و آیه‌های دیگری که برای یادآوری وجود خداوند به انسان از مظاهر طبیعی یاد می‌کند. و این همان زمینی است که امام علی (ع) در خطبه 91 نهج البلاغه به تعبیری بسیار زیبا و شاعرانه از آن یاد می‌کند: « پس زمین به وسیله باغ‌های زیبا، همگان را به سرور و شادی دعوت کرده، با لباس نازک گلبرگ ها که بر خود پوشیده هر بیننده‌ای را به شگفتی وا می‌دارد...» و همینطور در وسائل الشیعه جلد سیزدهم حدیثی از امام علی (ع) برای پاسداری از زمین آمده‌است که می‌فرماید: « رسول خدا مومنین را از ریختن سم حتی در زمین مشرکین نیز نهی فرموده است » آباد کردن زمین و استفاده از آن در جهت درست در اسلام یکی از کارهای نیک شمرده شده و علاوه بر اینکه اسباب مالکیت زمین توسط فرد به حساب آمده موجب ثواب اخروی نیز می شود، در قرآن کریم سوره هود آیه 61 می‌خوانیم: « خداوند شما را از زمین خلق کرد و شما را مامور آبادانی آن نمود » در احادیث و روایات معصومین نیز به مراتب به این امر توصیه شده‌است‌، امام صادق (ع) می فرماید:« هر جماعتی که زمینی را زنده کنند و آباد نمایند حق اولویت دارند و آن زمین متعلق به ایشان است».

علاوه بر تمامي اديان ذكر شده، سرخپوستان آمریکا كه همچون بومیان استرالیا فاقد مذهب ساختار یافته بوده‌اند اما اعتقادات مذهبی و بینشی آنها به خاک و زمین اهمیت زیادی می‌داده‌است و در حفظ و نگهداشت زمین و طبیعت موجود در آن می‌کوشیده‌اند به گونه‌ای که برخی سرزمین‌ها را دارای قداست خاصی‌می دانسته‌اند. در افسانه های سرخپوستان از همسریِ تیراواتوس (پدر خدای آسمان) با هورارو (مادر خدای زمین) زندگی زاده شده‌است. هنگامي كه سرخپوستان آمریکا با ورود تمدن جدید !! مجبور به واگذاری زمین‌های خود به ارتش ایالات متحده شدند، در این هنگامه سیاتله رییس قبیله سرخپوستان دُوامیش نامه‌ای  مشهور به رییس جمهور ایالات متحده آمریکا در سال 1855 در مورد واگذاری زمین سرخپوستان به دولت آمریکا و تصاحب آن از سوی ارتش ایالات متحده  می‌نویسد که در بخشی از آن می آید : « کلمات من چونان ستارگانی هستند که هرگز غروب نخواهند کرد ». در پایان این نوشتار بخش‌هایی از این کلمات و ستاره‌های بی‌غروب به صورت گزیده آورده می‌شود:
«- مُرده‌های ما این زمین را فراموش نخواهند کرد، زیرا زمین برای مردِ سرخ مادر است، و ما تمامی سهمی از او، و او تمامی سهمی از ماست.
- آنچه زمین مبتلا می‌شود، مبتلا‌می‌شوند فرزندان زمین هم.
- او خدای تمامی مردمان می‌باشد، یکسان برای سرخ و سپید، این سرزمین برای او ارزشمند است، و زخمه زدن بر زمین تحقیر خالق اوست. »
این نوشتار به یقین توانایی بیان قطره‌ای از دریای بیکران باورهای نیک و مقدس را هم نداشته‌است و فقط برآن بوده که تا اندازه‌ای به صورت گذرا و مروری بر سرخطها در دین و باورها گذر کرده و ذهن ها را به این پرسش برساند که چرا آدمی گذشته‌ی درخشان همزیستی خود با طبیعت و مهربانیش با زمین را به فراموشی سپرده و دست به تخریب و نابودی آن می‌زند ؟! و امید که باز هم شکوهِ این همزیستی را در پی بازگشت و بازنگری به باورهای نیکِ نیاکان خود تجربه نماید و پیرو بزرگان دین‌های انسان ساز پاسدار زمین و همه موجودات زنده آن باشد تا این بار امانت را همانگونه که دریافت کرده به فرزندانش بسپارد. چنین بادا

بررسی و گردآوری: محمدآقاعلیخانی
ديده‌بان يادگارهاي فرهنگي و طبيعي ايران – شاخه زيست بوم

سرچشمه:

قرآن کریم
تورات
انجیل
اوستا، کهن ترین سرودهای ایرانیان/جلیل دوستخواه/سوی انتشارات مروارید/چاپ پنجم 1379
تاریخ جامع ادیان/جان بایرناس/علی اصغر حکمت/انتشارات علمی فرهنگی/چاپ پانزدهم 1384
ادیان زنده جهان/رابرت.ا.هیوم/عبدالرهیم گواهی/دفتر نشر فرهنگ اسلامی/چاپ یازدهم 1382
جستاری در پیشینه دانش کیهان و زمین در ایران وِیج/مانوئل بِربِریان(مانوک مانوکیان)/نشر بلخ/چاپ نخست 1376
خلاصه تعالیم اسلام/علامه سید محمد حسین طباطبایی/داوود الهامی/انتشارات کعبه/چاپ دوازدهم 1362
نهج البلاغه حضرت امیرالمومین علی (ع)/محمد دشتی/نشر الهادی/چاپ سیزدهم 1379
ما همه سهمی از زمین هستیم/نامه رییس قبیله سرخپوستان دوامیش/امیر رضا خادم/چاپ اول 1379
مقاله جلوگیری از آلودگی محیط زیست /مهندس احمد كسائیان/تارنمای آفتاب/دی 84

لازم به توضیح است که این نوشتار پیشتر در روزنامه کارگزاران  5 ارديبهشت 87 شماره82  به چاپ رسیده است.

• < قبلی
• بعدی >