یادمان

انحراف مناره ضلع غربی مسجد دو مناره سقز

برگرفته از پایگاه خبری هنر

نگاهی جامع به مسجد تاریخی دومناره سقز؛
انحراف مناره ضلع غربی مسجد دو مناره سقز
 
 
اگر میراث فرهنگی عملیات آنی در خصوص مرمت و پیشگیری از روند منحرف شدن بیشتر مناره مسجد دومناره سقز انجام ندهد ،در آینده شاهد افتادن کامل این مناره و تخریب آن خواهیم بود .

به گزارش هنرنیوز ، مسجد دومناره سقز واقع در محله ای میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر یعنی نارین قلعه ،در واقع در بافت قدیم شهر در خیابان امام خمینی و در پشت حسینیه سقز قرار دارد. این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده و از هر چهار طرف باز است. از طرف شمال به یک کوچه ی سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخاته راه دارد.در جهت غرب به یک گذرگاه چهار متری و از طرف شرق نیز به یک کوچه یک متری محدود است این مسجد در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبتی ۲۶۰۰ جزو آثار ملی کشور به ثبت رسید.

ارزش تاریخی مسجد
بنای مسجد طبق روایات محلی به زمان شیخ حسن مولان آباد از عرفای حکیم و ریاضیدان مشهور عصر افشاریه بر می گردد. هنگام عزیمت نادر شاه افشار به بغداد وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز نادر شاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد .در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد ،مسجد شیخ حسن مولان آباد می گویند.از نشانه ها و دلایل صحت این مدعا این است که در این سفر نادر شاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می دهد .این وسایل در حال حاضر در قریه مولان آباد که آرامگاه این عارف عالی مرتبه در آن قرار دارد،نگهداری می شود . همچنین یک جلد کلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن نگه داری می شود که هدیه ی یکی از روحانیون زمان شیخ حسن است و تاریخ آن به اواخر دوره ی افشاریه باز می گردد. همچنین با توجه به کاشی کاری های این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دو دوران را دارد ،می توان به طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره ی افشاریه است و در دوران های بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته است.

شرح بنای مسجد
مسجد دومناره ی سقز پلانی تقریبا مربع شکل د ارد . در ساخت این مسجد از مصالحی مانند :
خشت خام ،ملات گل، سنگهای لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است.
ورودی اصلی این مسجد در ضلع غربی قرار گرفته است. این در ورودی، سردر آجری با بافت گره چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد که معرف دوره ی زندیه است. بعد از ورودی یک دالان ارتباطی، حدود ۳ در 3.5متر است که از همین دالان به وسیله ی نه پله می توان به پشت بام مسجد رسید .پله های این راه ارتباطی بدین صورت ساخته شده اند که از چوبی جهت لبه ی پله استفاده نموده و برای ساخت پله های پشت این لبه چوبی را به وسیله ی سنگهای لاشه ،خشت خام و اندود کاه گل پر کرده اند .
شبستان مسجد دقیقا در ضلع ضلع شرقی این دالان قرار دارد که از طریق درگاه جداگانه می توان به آن راه یافت . ابعاد این شبستان ۱۰ در ۱۲ متر است . سقف این شبستان با ارتفاع ۲ متر و ۸۰ سانتی متر – همانند بیشتر مساجد محل- بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستونهای چوبی تکیه داده است. پشت بام این مسجد تا سال ۱۳۶۴ کاه گلی بوده که در آن سال با همت اهالی محله اندود کاه گل برداشته و پشت بنا آسفالت شد. قطر ستونهای این بنا در حدود ۳۵ سانتی متر است، که بر پایه ی ستونهای سنگی با همین قطر قرار دارند .
در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی محراب مسجد جلب توجه می کند . این محراب بافت قدیمی خود را که همان طاق هلالی باشد حفظ کرده است . البته به دلیل اینکه در سال ۱۳۷۸ همه مسجد گچ کاری مجدد شد تغییراتی در تزئینات و مشخصه های آن به وجود آمد به طوری که امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود که بر بالای آن بسم ا…الرحمن الرحیم با گچ قالب گیری شده است. در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا شکل محراب را دارند برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد تعبیه شده است . قطر دیوارهای این مسجد حدود یک متر و ۷۰ سانتی متر است که در ضلع جنوبی و داخل محراب به وضوح می توان آن را مشاهده کرد . راز استحکام و پایداری بنا در از دوره ی افشاریه تا کنون بدون تردید همین ضخانت و ستبری دیوارهای آن است . در ضلع شرقی شبستان شش تاقچه با اندازه های متفاوت قرار گرفته است که برای نگه داری مصحفها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می شود. در این ضلع همچنین یک در ارتباطی به اتاق واقع در ضلع شرقی مسجد که برای انباری از آن استفاده می سود تعبیه شده است.
در ضلع شمالی شبستان و در زمانهای قبل سکویی وجود داشت که احتمالا کاربرد آن برای این بوده که بچه هایی که در زمان یومیه شرکت میکردند بالای آن نمازشان را به جا می آوردند و اما جماعت مسجد را ببینند . این سکو در حال حاضر وجود ندارد . در این ضلع در سال ۱۳۷۹ شومینه ای ساختند که بیشتر جنبه ی تزئینی دارد و از آن استفاده ی چندانی نمی شود و در ضلع شبستان به جز این شومینه دیگر هیچ گونه عنصر تزئینی همانند تاقچه یا عناصر دیگر دیده نمی شود.
در ضلع غربی شبستان چهار تاقچه با اندازه های متفاوت ساخته شده اند که همان کاربرد تاقچه های ضلع شرقی را دارند. تاقچه هایی که از آنها نام برده شد. به دلیل متا خر بودن گچ کاری مسجد مشخصه ی بارزی ندارند که بتوان آن را برشمرد فقط تاقچه هایی اند معمولی با شکل تقریبا مستطیلی که البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یکنوتختی بیش از حد خارج کرده اند. در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد دو اتاق دیگر نیز وجود دارد که در ادوار پیشین محل درس خواندن آنان بود .در حال حاضر کاربری این دو اتاق عوض شده به طوری که یکی از اتاقها به وضوخانه تبدیل شده و اتاق دیگر نیز خالی مانده است. راه ارتباطی به این اتاقها از داخل شبستان است. از طریق اتاق اول می توان به اتاق اول راه یافت. احتمالا از ایوان جلویی مسجد به عنوان مسلای تابستانی استفاده میشد. به دلیل اینکه این مسجد همانند اغلب خانه های این منطقه بر سطحی شیب دار ایجاد شده است .معماران اولیه ی آن برای اینکه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا کنند مجبور بوده اند در جلوی مسجد سکویی از سنگهای لاشه با ارتفاع در حدود ۴ تا ۴٫۵ متر بنا نمایند و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی بنا کنند. ایوان جلوی مسجد دقیقی بر روی این سکو سنگ چین ساخته شده است . ابعاد این ایوان ۴٫۸۰ در ۱۶ متر است که با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در این سطح است. این ایوان در ضلع غربی همانند خود مسجد در مجزایی دارد.
بر بالای این در ورودی سر دری با گره چینی آجر و کاشی هست که در آن عبارت : “علی مدد” نقش شده است .علاوه بر این در ورودی میتوان از طریق محراب و درهای جانبی آن یعنی از داخل شبستان مسجد به این ایوان راه یافت . در ضلع جنوبی این ایوان ۶ ستون چوبی با سر ستونهایی دقیقا مشابه ستون و سر ستونهای داخل شبستان طیعبیه شده است که بار سنگین سقف ایوان را به دوش میکشند. کف این ایوان تقریبا ۵۰ سانتیمتر از سقف شبستان اصلی مسجد پائین تر است . به همین دلیل ستونهای آن در حدود نیم متر از ستونهای داخل شبستان بلند تر اند . نکته قابل توجه در ایتن ایوان ایپن است که برای پوشاندن سقف آن از چوب های یک پارچه ای به طول تقریبی ۵ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهای چوبی در این قسمت نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان پائین مسجد تعبیه شده است. کل این مجموعه ایوان به جلو مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است . همین بافت جلویی مسجد ؟آن را درمیان مساجد منطقه کردستان و شاید هم ایران متمایز کرده است. در ضلع شرقی ایوان مقبره یکی از امامان جماعت مسجد به نام سید حکیم قرار دارد . مردم برای تبارک و زیارت به آنجا میروند.

گلدسته های مسجد
موقعیت ۲ گل دسته ی بسیار زیبای مسجد که وجه تسمیه مسجد نیز شده اند بدین صورت است که در ضلع شرقی و غربی مسجد و دقیقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند. هر دو گل دسته به صورتی بنا شده اند که نیمی از آنها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد و نیم دیگر بیرون است. برای ساخت مناره ها در پی از سنگ استفاده شده است و برای بدنه کلا آجر و کاشی های معقلی و با نقوش زیبای هندسی تزئین شده اند. البته تزئینات کاشی کاری ۲ گل دسته متفاوت است و در کل گلدسته ضلع غربی تزئینات بیشتری دارد .برای ورود به داخل گلدسته ها از پشت بام و از طریق دریچه کوچکی که با یک فرم در هر دو مناره تعبیه شده است میتوان به داخل مناره ها راه یافت. انتهای مناره ها با ۶ ستون استوانه ای کوچک و با ارتفاع تقریبی ۱ متر به سقف مناره ها منتهی میشود.
ارتفاع گلدسته های ضلع غربی از سطح پشت بام حدود ۵ متر و ۳۰ سانتی متر است و ۲ متر و ۸۰ سانتی متر قطر دارد که با ۱۱ پله می توان به ان راه یافت . گلدسته های ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود ۵ متر ۸۰ سانتی متر و قطری حدود ۲ متر و ۶۰ سانتی متر دارد که راه ارتباطی بر بالای آن نیز از طریق ۱۲ پله ممکن می شود .گلدسته های ضلع غربی ۱۵ سانتی متر به طرف کوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین موذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه ی محله برسد . اما در حال حاضر این رسم منسوخ شده است و مناره ها این کاربرد خود را از دست داده اند .

حوض خانه مسجد
حوض خانه ی این مسجد در منتهی الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده اند می توان به ان راه یافت . این حوض خانه از نظر معماری اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد ساخته شده است پلان کلی ساختمان این حوض خانه مربعی است . طول اضلاع آن در حدود هشت متر است که اضلاع چهار گانه ی آن در انتهای دیوارها به وسیله ی چهار فیلپوش متوسط به سقفی گنبدی با قطر تقریبی ۵ متر منتهی می شود . برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد روزنه های مدوری تعبیه شده است که به راحتی روشنایی داخل حوض خانه را تا مین می کند.
در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی از سنگ و برای بدنه از آجر استفاده شده است .کف این حوض خانه سنگ فرش زیبایی دارد در چهار طرف حوض نیز چند عدد سگ خارای میان تهی برای نشستن کسانی که وضو می گیرند گذاشته شده است. شبکه ی آبرسانی حوض و آبریزگاهها در قدیم بدین صورت بود که آب کاریز به وسیله ی جوییهایی سنگی به داخل حوض سرازیر میشد.
این آب از داخل حوض نیز دوباره به وسیله ی جوییهای سنگی به ترتیب از آبریزگاهها عبور می کرد و در انتها به بیرون محوطه حوض خانه و ابریزگاهها سرازیر میشد. این شبکه در حال حاضر آبریزگاهها را شامل نمیشود . فقط حوض خانه از آب بسیار گوارا و روشن کاریز تغذیه می کند . و در آبریزگاهها از آب شهری استفاده می شود . بنا بر اظهارات معتمدان محل در کنار این حوض در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت که برای غسل کردن نمازگزاران و تطهیر اموات از استفاده میشد.این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاهها از بین رفت. در گوشه های دیوار این حوض به تناوب هر ۶ ردیف آجر , تکه های چوب دقیقا به ضخامت آجرها کار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار کند و از ترک خوردن دیوارها جلوگیری شود.

عناصر تزئینی
عناصر تزئینی بکار رفته در این مسجد همان تاقچه های گچ کاری شده, شومینه ی ضلع شمالی شبستان و سر ستونهای چوبی بکار رفته در مسجداست. دیوارهای بیرونی مسجد با استفاده از تاق نماهای آجری تزئین شده است.در هر تاق نما مقدار زیادی شمسه کلوک معقلی به طور ساده یا چهار لنگه به طور زیبایی به کار رفته است. از دیگر عناصر تزئینی سرو معقلی می باشد که همه ی این عناصر تزئینی بر روی زمینه ی آجری با بافت ساده یا حصیری نقش بسته است . کاشی های معقلی که برای تزئین بکار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفید و آبی و زرد و سیاه است.

کاربری بنا
درباره ی کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن باید ذکر کرد که از این مسجد از ابتدای ساخت به عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فریضه ی پنجگانه ی نماز جماعت استفاده می شده است . اکنو طلبه های علوم دینی نیز برای طلب علم پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را کسب می کنند. همچنین از طرف سازمان میراث فرهنگی استان کردستان پیشنهاد شده است که از این مسجد در اینده به عنوان کتاب خانه ی دینی و مذهبی نیز استفاده شود.

برنامه مرمت مسجد
این مسجد در ادوار مختلف مرمت شده است. کهنترین تاریخی که برای مرمت این مسجد در دست است سال ۱۳۲۹ ه-ق را نشان می دهد . این تاریخ روی یک سنگ نبشته ی کوچک در داخل مقبره ی سید حکیم ذکر شده است. این سنگ نبشته روی تاقچه ی سمت راست مقبره تعبیه شده است و در داخل آن نام سید حکیم و خادم آن موقع نیز آمده است.با توجه به این سنگ نبشته می توان گفت که احیانا در تاریخ ذکر شده سقف مسجد را برگردانده اند. چنین به نظر می رسد که پیش از تعمیر سقف این مسجد همانند سقف حوض خانه اجری بوده ا ست و در این تاریخ تیره های چوبی بر روی آن کار گذاشته شده است.از آن تاریخ تا سالهای اخیر هر ساله یا یک سال در میان مرمتها و تصرفهایی در مسجد صورت گرفته است اما انچه در اینجا قابل ذکر است برنامه مرمت از سال ۱۳۷۸ به بعد است.
در سال ۱۳۷۸ دیوارهای داخل مسجد و ایوان ضلع جنوبی ان گچ کاری شد و سقف مسجد قیر پاشی و دیوارهای ضلع غربی رفع رطوبت گردید.
در سال ۱۳۷۹ دیوارهای حوض خانه و سقف گنبد دار آن بند کشی شد . علاوه بر اینها کار های مرمتی جزئی نیز در دیوارها ی اضلاع مختلف مسجد صورت گرفته است . در سال ۱۳۸۰ برنامه ی مرمتی و جامع تری صورت گرفت به طوری که مناره ها مرمت و بند کشی شد و پله های داخل مناره ها کاشی های بکار رفته در دیوارهای مسجد و مناره ها باز سازی گردید. دیگر برنامه های مرمتی این سال عبارت بودند از : سقف کوبی داخل شبستان مسجد , مرمت ستونها و سر ستونها ی چوبی داخل مسجد , و رنگ آمیزی آنها.

مشکلاتی که مسجد دومناره را تهدید می کند:
1.انحراف حدود 30cm مناره ضلع غربی مسجد دو مناره به طرف کوچه غربی مسجد روز به روز بیشتر شده و باعث ( ترکهای بزرگی) در سقف و قوسهای دور این مناره شده و همچنین آجرها و تزیینات دور مناره خرد شده و به تدریج پایین می ریزند اگر میراث عملیات اورژانسی در خصوص مرمت و پیشگیری از روند منحرف شدن بیشتر این مناره انجام ندهد در آینده شاهد افتادن کامل این مناره و تخریب آن خواهیم بود .
2.نحوه مرمت قسمت سرویس بهداشتی حوض خانه این مسجد جای تأمل دارد اگر کسی بخواهد وارد حوض خانه شود اولین فضای که با آن برخورد می کند، قسمت سرویس بهداشتی است که با جدیدترین مصالح موجود ( آجر معمولی و سیمانی سفید ) باز سازی شده به طوری که هر بازدید کننده ای که اولین بار وارد این فضا می شود گیج و سردر گم شده و فکر می کند که راه را اشتباه آمده و بعد از عبور از فضای سرویسها وارد فضای دل نشین حوضخانه می شود .
ساخت وسازهای بی رویه اطراف مسجد نیز ( ساختمانهای با مصالح جدید) حریم منظری مسجد را تهدید می کند هم اکنون نیز ساختمانی اسکلت فلزی چسبیده به حوضخانه مسجد در حال ساخت است . این در حال است که مسجد در محیطی آزاد ساخته شده و از هر چهار طرف باز بوده.
3-ساختمانی جدید که متعلق به امام جماعت مسجد دومناره است تمامی نمای اصلی مسجد را پوشانده بطوری که مسجد فقط مناره های آن دیده می شود . بالکن مزبور به اندازه 1 متر ضربدر طول بنا به محدوده حوضخانه تجاوز نموده است.
این در حالی است که این شهرستان دومین شهرستان استان کردستان و دارای دو مجوطه شاخص و قابل بازدید استان زیویه و کرفتو است.
منابع :
۱-اشتودان ,رسول,غارکرفتو,پایان نامه ی فوق لیسانس باستان شناسی
۲-سازمان میراث فرهنگی استان کردستان,مدارک مربوط به مقاله
۳-عمر فاروقی , نظری به تاریخ و فرهنگ سقز ,۱۳۷۴
۴-کاوه ,مصطفی , مونو گرافی شهر سقز ۱۳۷۰
۵-رشید کیخسروی , دوران بی خبری
6- نصرالهی،صلاح الدین ،مقاله نگاهی جامع به مسجد تاریخی دومناره سقز

• < قبلی
• بعدی >