نام‌آوران ایرانی
پور سینا و علم مو سیقی
- بزرگان
- نمایش از شنبه, 19 شهریور 1390 06:16
- بازدید: 4099
برگرفته از فر ایران
پور سینا دانشمند، فیلسوف و پزشک بزرگ قرن چهار و پنجم هجری از موسیقیدان بزرگ زمان خود نیز بوده است. او مباحث اصلی موسیقی را با نهایت دقت تشریح نموده و در این مباحث پیرو فارابی میباشد. گرچه ابنسینا، عقاید او را تشریح میکند اما در بسیاری موارد، دارای ابداعات و ابتکار است.
ابن سینا در تالیفات موسیقی خود در مباحث گوناگون وارد شده و آنها را مختصر، مفید و با دلا یل منطقی بیان کرده که نه تنها به اصول فیزیکی و ریاضی تکیه میکند بلکه دامنه بحث را به فلسفه و علم النفس نیز میکشاند.
تالیفات موسیقی ابن سینا:
ابن سینا سه کتاب موسیقی ( دو کتاب به زبان عربی و یکی به زبان فارسی) دارد که از همه گستردهتر و مهم تر، بیست هزار واژه لمه از فصل دوازدهم از بخش ریاضی کتاب الشفا و دیگری، سه هزار کلمه در کتاب النجات است که خلاصه ای از همان کتاب شفا میباشد و سومی به فارسی، در کتاب دانش نامه قراردارد که خلاصه ای از کتاب النجات است.
از کتاب دانشنامه دو نسخه خطی در موزه بریتانیا است و از «شفا» هفده نسخه خطی موجود است: یک نسخه در کتابخانه سپهسالار، دو نسخه در کتابخانه مجلس، یک نسخه در کتابخانه حاج سید نصر الله تقوی، دو نسخه در کتابخانه مشکوه، یک نسخه در کتابخانه استان رضوی، دو نسخه در کتابخانه «بودلیان» اکسفورد، یک نسخه در مکتب هندی لندن، یک نسخه دیگر در جامعه «لید» در هند، یک نسخه در کتابخانه «جون رایلندز» در منچستر، دو نسخه در کتابخانه مصری در قاهره، یک نسخه در کتابخانه «جمعیه الملکیه السیویه» در لندن و سرانجام یکی هم در کتابخانه «اوبسالا» در سوئد.
موسیقی شفای ابن سینا:
این کتاب شامل شش بخش که بخش نخست آن، دارای 5 فصل است: 1ـ مقدمه درباره روش تحقیق و تعریف صدا، 2ـ تعریف موسیقی و علل ایجاد صوت و زیر و بمی وعلل آن، 3ـ شناسایی ابعاد موسیقی ، 4ـ ابعاد ملایم مرتبه اول، 5ـ ابعاد ملایم مرتبه دوم
بخش دوم، دارای 2 فصل است: 1ـ جمع و تفریق اعداد، 2ـ مضاعف و نصف کردن ابعاد
بخش سوم، 3 فصل دارد: 1ـ راجع به اجناس، 2ـ شماره اجناس، 3ـ اجناس قوی
بخش چهارم، دارای 2 فصل است: 1ـ جمع یا دستگاه، 2ـ ایجاد آهنگ از نتهای موسیقی
بخش پنجم، 5 فصل به این ترتیب: 1ـ نتهای موسیقی، 2ـ علم اوزان، 3ـ وزن خوانی، 4ـ اوزان چهار تایی و پنج تایی و شش تایی و اوزان معمولی، 5ـ شعر و اوزان شعری
بخش ششم، دارای 2 فصل است: 1ـ ترکیب یا تالیف آهنگ، 2ـ اسباب های موسیقی
تعریف موسیقی: « موسیقی یکی از علوم ریاضی است که منظور آن مطالعه صدا های موسیقی و بحث در ملایمت و عدم ملایمت و همچنین کشش آنها و قواعد ساختن قطعات آن است. از این رو، دانش موسیقی شامل دو بخش است : علم ترکیب نغمات مربوط به صدا های موسیقی و علم اوزان مربوط به زمانهایی که صدا های یک نغمه را از یکدیگر جدا مینماید . پایه این دو قسمت بر اصولی استوار است از علومی خارج از موسیقی اخذ میٌشوند که بعضی از این اصول از ریاضی و بعضی دیگر از فیزیک و علوم طبیعی و برخی از هندسه گرفته میشوند. »
تعریف صدا: « میگویم صدا یکی از پدیدههای خارجی است که حواس ما درک میکند و احساس آن ممکن است خوشایند باشد و در این مورد صفتی از صدا در نظرم است که آن را به گوش مطبوع یا نامطبوع میکند و نه اثری که در نتیجه شدت غیر عادی آن حاصل میٌشود و تنها خاصیتی از اجسام مادی است که در همه امتداد ها ظهور میکند.»
قوانین ارتعاش : « در شرح علل زیر و بم صدا، قوانین ارتعاش را در اجسام روشن میسازد، علل زیر و بم صدا عبارتند از : اتصال شدید ذرات جسم و سختی آن (معرف به قابلیت ارتجاع) و کوچکی ابعاد آن و زیادی نیروی کشش درجه زیر و بم با زیاد و کم شدن علل آن بستگی دارد و مثلا تاری با کشش ثابت با تغییر طول, صدا هایی با زیر و بم متفاوت ایجاد میکند و هر چه طویلتر باشد صدا بمتر است.»
تعیین به عدد و صدا: « این مورد با اندازهگیری مقادیر خواصی که به آن اشاره شد میسر است و همچنین مقایسه مقادیر خواص مشابه آن انجام میشود (یعنی از میان مولفه های موثر، همه به جز یکی ثابتاند) که این بیان در حقیقت راهی برای یافتن قوانین ارتعاشی سیمها در فیزیک کلاسیک است.»
شناسایی ابعاد : «هر گاه بعدی در نظر گرفته شود ممکن است اختلاف دو صدا آنچنان باشد که یکدیگر را برانند و به زحمت مجتمع شوند یا به هم بپیوندند و هم را نرانند که در این حالت بعد را ملایم و در حالت اول ناملایم گویند . لذا اختلافی که سبب ملایمت شده با اختلافی که موجب عدم ملایمت میشود فرق دارد و هر گاه بین دو صدا یک بعد شباهتی باشد، ملایمت مسلم است. »
درجه ملایمت ابعاد: ابعاد ملایم (consonant) و غیر ملایم (dissonant) را با نسبتهای مشخص معرفی میکند. ابعاد ملایم را آنهایی میداند که صداهای آن بالفعل یا بالقوه مشابه باشند آنهایی که بالفعل مشابه اند که بانسبتهایی از اکتاو معرفی شوند و آنهایی بالقوه مشابهاند که نسبتهایی به صورت یا به اصطلاح (superpariels) باشند.
جمع و تفریق ابعاد: در این مورد به پیروی از روش فارابی ضرب و تقسیم نسبتهای معرف آنها را به کار می برد و این عمل در حقیقت مبدا اختراع لگاریتم است.
ملودی و هارمونی: در تقسیم اجناس اهمیت مخصوصی به جنس قوی مرکب از دو پرده 9 تقسیم به 8 و بقیه 256 تقسیم به 234 از نیم پرده میدهد و مخصوصا گوشزد میکند که 256:234 از نیم پرده کمتر است و با وجود این که این بعد به خودی خود جز ابعاد غیر ملایم است (که آن را با عنوان مقدمهای بر فیزیک فاصلههای مطبوع و نامطبوع به طور کامل شرح دادیم) ولی وجود آن در دنباله دو بعد ملایم مطبوع است چنان که میدانیم این جنس معرف گام ماهور ایرانی و ماژور موسیقی غربی است (هر چند این دو با هم فرق دارند). همچنین بین اجناس ملایمتر آنها را از نوعی میدانند که ابعاد آن به ترتیب 10 به 9 و 9 به 8 و 16 به 15 باشد و چنان که مشهود است گام هارمونی از فواصل فوق ساخته میشود.
هارمونی: ابن سینا وجود هارمونی را به معنای امروزی میدانسته «صدا ها ممکن است با هم یا پی در پی نواخته شوند، چنان که میدانیم برای ساختن آهنگ صداهایی به کار میروند که پی در پی دنبال هم واقع شوند، وقتی چندین صدا با هم نواخته شوند در حکم یک صدا میگردند ولی چنان که اخطلاط آنها با اصول صحیح باشد، باعث تقویت ملودی میگردد.
*این مطلب را در دیدارگاه، farya.com نیز میتوان دید.
ماخذ: ابداعات ابن سینا در موسیقی ، دکتر مهدی برکشلی
