عثمانی تا پیش از ظهور پان ترکیسم
برگرفته از نشریه وطن یولی شماره دوازدهم
امپراطوری عثمانی پس از سلاجقه روم و بیش از آن پایه شکل گیری هویت تاریخی کشور جدید ترکیه است که برای قوم گرایان ترک نیز الهام بخش و به نوعی الگو بوده است؛ پان ترکیسم نیز یکی از مولودهای چالش هویت دوران فروپاشی این امپراطوری است امپراطوری که با ادعاهای اسلامی آغاز شد و با رویایی نژادپرستانه در جنگ جهانی اول فروپاشید. امپراطوری عثمانی گنجینه ای بزرگ از فرهنگ و تاریخ را از خود به یادگار گذشت که بی شک با تاریخ و فرهنگ ایران نیز پیوندها و ارتباطات عمیقی دارد. استناد به این میراث فرهنگی می بایست بهترین پاسخ برای قوم گرایان باشد که با تکیه بر بافته ها و توهمات بی پایه درصدد تحریف و جعل تاریخ هستند؛ شوربختانه این عده در عموم نوشته ها و گفتارهای خود در مقابل استناد بر مدارک و منابع متقن تاریخی که مربوط به قرن ها پیش است تمامی آنها را تحریف شده و جعلی معرفی می کنند تا سخنان بی پایه خود را به جای واقعیت بر کرسی بنشانند. یکی از جعلیات مهم که سنگ بنای جعل های دیگر آنان قرار گرفته است نام گذاری سرزمین تاریخی اران و شروان به جمهوری آذربایجان است که برپایه مطامع امپراطوری روبه زوال عثمانی شکل گرفت و ادامه یافت. امروزه دولت جمهوری آذربایجان با تکیه بر این جعل خود را میراث دار حکومت چندهزارساله ترکان (ترکانی که چندصدسال از ورود آنان به این منطقه میگذرد) در منطقه آذربایجان می داند و دولت صفوی را نیز احیاکننده استقلال آذربایجان بزرگ به شمار می آورد و در این میان نامی از ایران نیست! برپایه تبلیغات رسمی این کشور آذربایجان همواره کشوری مستقل بوده است که در دوران معاصر توسط استعمار روس و ایران تجزیه شده است!
پذیرش هویت ایرانی ارّان در اسناد عثمانی
یکی از نقشه های بسیار با ارزش از آن دوره که می تواند مورد استناد قرار گیرد نقشه ای است که با عنوان ممالک ایران در نیمه ی اول قرن دوازدهم تهیه شده و هم اکنون با شماره HRT 0103 در مقاله یT.C.BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ DAİRE BAŞKANLIĞIدر آرشیو عثمانی نخست وزیری ترکیه نگهداری می شود.
آنچه در این نقشه در نگاه اول قابل اهمیت است، حدود و ثغور ایران اواخر دوره صفوی و نواحی مختلفی که بعدها از ایران جدا گردیده اند: مانند افغانستان و قفقاز است و نام خلیج فارس که در این نقشه بحر فارس ثبت شده است. ضمن این که این نقشه بسیار نفیس گواه بسیار مهم و روشنی از پذیرش واژه ایران در دوره صفوی است که توسط مبلغین پان ترکیسم انکار می شود گواه و شاهد خوبی برای نشان دادن آذربایجان و ارّان است. این نقشه بی نظیر به سال 1172 هجری قمری به دست ”ابراهیم“ نامی از نقشه کشان دربار عثمانی ترسیم شده است. برخی قسمت های این نقشه به دلیل پوسیدگی ترمیم شده است. در پایین این نقشه توضیحی جالب به ترکی عثمانی نوشته شده که ترجمه ی تحت اللفظی آن چنین است:
ممالک ایران
پنهان نباشد رودجیحون که از جبال بدخشان سرچشمه گرفته و با جریان به غرب و شمال در حدود خوارزم به بحر خزر می ریزد جانب شرق و شمال جیحون ممالک عدیده ایی واقع است که توران نامیده شده در غرب و جنوب رودخانه مزبور سرزمین هایی مشخصی که واقع است ایران نامیده می شود بدین ترتیب در این نقشه هدف از رسم و تصویر بال ذات حدود قلمرو زمین ایران و در بهم پیوستگی اش ممالکی که در گرداگردش واقع شده است یکی یکی قطعه برای تبیین مرز ها و وسیع کردن نقشه اضافه شده است و اقلیم را اهالی اسلام که کثژهم ائه تعالی یوم القیام دو قسم گفته اند حقیقی و عرفی، اقلیم حقیقی بر اساس ضابطه و مشخصه خاص معین گردیده است بدین صورت زمین ایران به چند چند اقلیم تقسیم شده و اقلیم عرفی هم به یک مرز محدود نشده تنها یک مقدار نواحی و اراضی و بلاد و قریه هایی شامل بعضی ولایات امت که با مناسبت عرفی اقلیم نام گرفته اند. آنچه شاهان صفویه از سرزمین ایران و توابع آن شمرده در قبضه تصرف وحاکمیت خود درآورده اند این نواحی است: عراق عجم، خوزستان، لرستان، فارسستان کرمان، مکران، سجستان قندهار، زابلستان، خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان، روان، شروان، داغستان، گرجستان، جزیره بحرین، سرزمین ایران و در مرز شرقی از اقلیم هند، صورت، و تته و کابل و حد شمالی اش طخارستان و بلخ و نهر جیحون و بحر خزر و از داغستان بعضی وقت ها کوه البرز است، مرز غربی اش بحر فارس و ازعراق عرب بصره و بغداد و بعد از آن شهر زول در کردستان، و تا وان ارزالرّوم، قارص و بعضی اوقات تا گرجستان امتداد یافته امت، سالک و مسافت ها، مقیاس با آگاهی های معلوم شده است نقشه هم طبع و تمثیلی و مبادی مباشرت برای اینکه در فن جغرافیا نمونه بشود آنچه در رسم سایر نقشه متداول امت چشم پوشی گردیده امت از اصحاب گرام تمنای عفو و اغماض خطاها و لغزشها را داریم.
من ترجمه الحقیرالفقیر، ابراهیم عن متفرقکان/درگاه عالی سنه اثنی اربعین ومایه و الف 1142 ه)
نقشه و ترجمه متن برگرفته از: منیژه صدری و رحیم نیکبخت، نقشه ای مهم از ایران عصرصفوی موجوددرآرشیو عثمانی، پیام بهارستان، شماره4، تابستان 88
