ایران‌بوم

سومین همایش دو سالانه انجمن مطالعات جوامع فارسی زبان ASPS در انستیتو مطالعات شرقی تفلیس، در 11 ژوئن 2007 (21 خرداد 1386) برگزار شد. محمد‎رضا سجاب رییس موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، از شرکت‎کنندگان در این همایش بود. سحاب در مقاله‏ای در این همایش، 50 نقشه کهن از ایران و گرجستان را مورد بررسی قرار داد.
روابط ایران و گرجستان پیشینه‏ای دراز در تاریخ دارد. از این رو، لحاظ نقشهٌ‏های تاریخی و کهن ایران و گرجستان، چنان با هم پیوستگی داشته که نگارنده را بر آن داشت تا به تدوین این مقاله و ارائه‏ی نقشه‏های قدیم و تاریخی این دو سرزمین آریائی بپردازد.
در این مقاله نقشه‏های جفرافیایی که توسط نقشه‏نگاران صرفاً برای گرجستان (منطقه قفقاز) و ایران ترسیم شده مورد بحث قرار گرفته و نقشه‌های قاره‏ها و مناطق جهان که ایران و گرجستان در بخشی از آن آمده است، مورد نظر نمی‏باشد. به جز برخی موارد مهم در مقاطعی از تاریخ که نقشه‏های خاص آن موجود نیست و ناگزیر از ارایه نقشه‏های دیگر می‏شویم. بطورکلی نقشه‌های تاریخی وکهن دنیای قدیم را می‌توان به چهارگروه زیر تقسیم نمود:
1ـ دوره باستان (از آغاز تا سده هشتم میلادی)
2ـ دوره اسلامی (از سده هشتم تا پانزدهم میلادی) هم زمان با قرون وسطی در اروپا
3ـ دوره رنسانس (از سده شانزدهم تا اواخر سده هجدهم میلادی)
4- دوره نوین و امروزی (از اواخر سده هجدهم تا سده بیستم میلادی).
1ـ دوره باستانٌ: قدیمی‌ترین نقشه جغرافیایی کشف شده، لوح گِلی بابلی که مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد است که درآن شهر بابِل مرکز جهان انگاشته شده و سایر نقاط به نام«نواحی دیگر» خوانده شده است. در این نقشه، بابل و آشور در احاطه خلیج فارس دیده می‌شوند و در بالای نقشه، ارمنستان مشخص شده است.
نقشه‏های دیگری نیز از دوره باستان در دست است که بیش‌تر آن‌ها متعلق به یونانیان می باشد. ایرانیان از زمان مادها و سپس هخامنشیان (550 پ.م.) به ویژه در زمان کورش کبیرکه بر شاهنشاهی بزرگ ایران فرمانروایی داشتند و تقسیمات اداری و نظام حکومتی پیشرفته‏ای را در این سرزمین پهناور اداره می‏کردند، قطعاً از نقشه‏های جغرافیایی و سایر ابزار و وسایل برای حکومت خود بهره‏مند بوده‏اند. اما به جز سنگ نبشته‏ها و حجاری‏ها، چیزی بدست ما نرسیده است. متاسفانه چنین به نظر می‏رسد که آتش زدن تخت جمشید (پرسپولیس) به دست اسکندر مقدونی و لشکرکشی‏های مکرر اقوام مختلف به ایران و کتاب سوزان برخی از آن‌ها، ما را از داشتن چنین میراث پرارزشی محروم کرده است.
از میان نقشه‌نگاران بنام این دوره که در نقشه‌های مختلف دنیای قدیم از ایران و گرجستان نام برده‌اند و فهرست آن‌ها درادامه می‌آید، فقط می‌توان از کلودیوس بطلمیوس یونانی(87-150م) نام برد. وی دراثر مشهور خود به نام اطلس بطلیموس نقشه‏هایی از ایران و قفقاز را با اطلاعات نسبتاً کامل آورده است. از اطلس بطلمیوس نسخه‏های متعددی توسط نقشه‏نگاران شرقی و غربی تهیه شده است. از آن جمله می‏توان به نسخة لاتینی مربوط به قرن پانزدهم میلادی درکتابخانه ملی ناپل و نسخة خطی ترجمه عربی با مُهر بایزید دوم درکتابخانه ایاصوفیه، استانبول اشاره نمود.
دیگر جغرافی‏دانان و نقشه‌نگاران مشهور این دوره، نقشه‏های مستقلی از ایران و گرجستان دارند، اما در آثار و نقشه‌های خود نامی از آن‌ها آورده‏‌اند، می‌توان از هکاتوس و هرودُت (سده پنجم پ.م)، اراتوستن (سده سوم پ.م)، استرابو و ‌پومپونییوس مِلا (سده اول میلادی)، ژولیوس اونوریوس و اوروزیوس(سده پنجم)، ایزیددور(سده ششم)، نقشه راونا (سده هفتم) و سن بئاتوس(سده هشتم) نام برد.
دوره‏ی اسلامی(سدهای هشتم تا شانزدهم میلادی) هم زمان با قرون وسطی در اروپا: نخستین نقشه‌های این دوره ترجمه‌های اطلس بطلیموس به عربی و همانند آن می‌باشد. اما نخستین نقشة جهان که توسط مسلمانان تهیه شده و به «صوره المأمونیه» مشهور است، به وسیله جغرافٌی‏دانان معروف و براساس اطلاعات متصرفات اسلامی و دیگر سرزمین‏ها به سرپرستی ابوموسی خوارزمی
(780 ـ 847) ریاضیدان بزرگ ایرانی کشیده شده است. از این نقشه نُسَخه‏‎های مختلفی تهیه شده که یکی از زیباترین آن‌ها در کتاب «مسالک ‌الابصار» ابن فضل الله (العُمری) (متوفی1349) در کتابخانه‏ی توکاپی سرای (اسلامبول) موجود است.
در این دوره نقشه‌های بی‏شماری از ریاضی‏دانان، جغرافی‏دانان و نقشه‌نگاران مسلمان که اکثراً ایرانی بوده‌اند باقی‏مانده و مجموعه‏ای از آن‌ها توسط کنراد‏میلر گردآوری شده است . مشهورترین آن‌ها کَنّدی (801-873 م)، ابن خرداذبه (820 -913)، الحَرّانی معروف به «البَتانی» (850-929)، مسعودی (897-964)، جیهانی (پیش از922) همگی در نقشه‌های گوناگون جهان و مناطق مختلف خود از ایران و منطقه قفقاز یاد کرده‌اند، اما نقشه‎ی وی‍ژه‌ای از این سرزمین‏ها درآثار آنان بدست ما نرسیده است.
ابوزید بلخی(850-934) صاحب مکتب نقشه ‏نگاری اسلامی، در نقشه‏های خود از مناطق مختلف ایران اطلاعات زیادی را ارایه کرده و در نقشه «ارمنیه، الران وآذربایجان» خود از شهرهای تفلیس، شمکور و بردعه و... نام برده است. نمونه‌هایی از آثار بلخی در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان موجود است. ابواسحق استخری (پیش از930-957) علاوه بر نقشه‌های جهان آن روز و مناطق مختلف، در کتب خود به نام «صُورِالاقالیم» و «المَسالِک والممالک» نقشه‌هایی ازمناطق مختلف ایران از جمله آذربایجان و قفقاز آورده و به شهرهای بزرگ گرجستان اشاره داشته است. این نقشه‌ها در نُسَخ مختلف کتب استخری به زبان‌های فارسی، عربی به دست ما رسیده و تعدادی از آن‌ها در کتابخانه ها و موزهٌ‏های جهان محفوظ مانده است.
ابن‏حوقل (پیش از931-988) درکتاب «صوره الارض» نقشه‌ای از «ارمنیه، اران وآذربایجان» دارد که از تفلیس و دیگر شهرهای گرجستان نام می‏برد. از مقدسی، ابن سعید، خواجه نصیرالدین طوسی و حمدالله مستوفی نیز در نسخ کتاب‏های المسالک و الممالک و مانند آن، شهرهای گرجستان را در نقشه‏های خود نشان می‏دهند.
2ـ از دیگر جغرافی‏دانان و نقشه‏نگاران مسلمان سده‏های بعد نیز آثاری در مورد منطقه مورد مطالعه ما موجود است، اما مهم‌ترین آن‌ها، آثار ادریسی (1100ـ1600) می‌باشد که کنراد‏میلر آن‌ها را گردآوری و به صورت یکپارچه مونتاژ و منتشرکرده و به «نقشه جهان ادریسی» معروف است. در نقشه‏های ایران و قفقاز، ادریسی اطلاعات کاملی را ارایه و شهرها ومناطق بزرگ و کوچک را مشخص می‌نماید.

متاسفانه بعلت انحطاط علمی اروپا در قرون وسطی وخصوصاً سیر قهقرایی دانش جغرافیا و فن نقشه‏نگاری در این دوره آثار ارزشمندی از آنان بر جای نمانده است. لیکن به چند نمونه از نقشه‏های آن دوره اشاره می‌‌شود.

3ـ دوره رنسانس (ازسده شانزدهم تا اواخرسده هجدهم میلادی): این دوره را میٌ‏توان تجدید شکوفایی دانش کارتوگرافی در اروپا دانست. به خصوص پس از کشف دنیای جدید و قاره آمریکا و گسترش اکتشافات، تهیه نقشه‏های جغرافیایی از سراسر جهان در برنامه کار اروپاییان که قرون وسطی را پشت سر گذاشته بودند، قرار گرفت. با مطالعه کتب و نقشه‏های جغرافی‏دانان مسلمان و هم‌چنین آثار گذشتگان خود از دوران شکوفایی تمدن یونان و روم به ابداعات بزرگی در زمینه ریاضیات و نقشه‏نگاری دست یافتند. بطور خلاصه می‏توان گفت که مسلمانان آن چه در زمینه های علوم اندوخته بودند، به اروپاییان سپردند و در دوره‏های بعد، به بهای گزاف آن‌ها را بازخریدند.
تعداد نقشه‏های مورد مطالعه ما در این دوره زیاد است و نمونه‏های ارزشمندی را از آثار نقشه نگاران مورد بررسی و ارایه قرار خواهیم داد. در این جا تنها به نام چند تن از مشهورترین نقشه‏نگاران این دوره می‏پردازیم:
بخش اول مربوط به بازازی اطلس بطلمیوسی توسط نقشه‏نگاران اروپایی از جمله مارتین والدزمولر (1470-1518)، سباستیان مونستر (1489-1552)، جیاکوموگاستالدی (1500-1565)، ژرارد مرکاتور (1512-1594)، جیوانی آنتونیو ماگینی (1555-1617)، یوکودُس هوندیوس (1563-1612) ودیگران می‌باشدکه در آن نمونه‏هایی از نقشه جهان و هم‌چنین قطعه سوم و پنجم آسیا از اطلس بطلمیوس ارایه می‌گردد.
بخش دوم نقشه‏های ترسیم شده از ایران و گرجستان می‏باشد که توسط نقشه‏نگاران مشهور این دوره تهیه شده است. به ویژه از ژرارد ژوده (1501-1591)، ابراهام اورتلیوس (1527-1598)، جان اسپید (1552-1629)، نیکلا سانسون (1600-1667)، پیترفاندر آ (1659-1733)، ژان باپتیست هومان (1663-1724)، هرمان مول (1680-1732)، روبرت موردن (1675-1703)، گیوم دولیزل
(1675-1726)، جان سنکس (شکوفائی1690-1740) و بالاخره نقشه‏نگار معروف عثمانی کاتب چلپی (1609-1657) درکتاب جهان‏نما و هم‌چنین از اطلس بزرگ عثمانی ترجمه محمود رئوف و دیگران نقشه‎هایی ارایه می‌گردد.
4ـ دوره نوین و امروزی (از اواخر سده هجدهم تا سده بیستم میلادی): در این دوره با پیشرفت‏های تازه در فن نقشه‏نگاری، این علم از روش‏های سنتی خارج شده و نقشه‏هایی با اطلاعات و جزییات بیش‌تر و دقیق‏تر تهیه شد. توسعه برنامه‏های استعماری اروپاییان موجب شد تا روز به روز بر اهمیت کارتوگرافی و ارزش نقشه‏های مفصّل به ویژه از کشورها و سرزمین‏های ناشناخته افروزده شود. در قرن بیستم نیز با فن‏آوری نوین و دقت تصاویر هوایی و سپس ماهواره‏ای، کار به جایی رسید که اکنون می‏توان از طریق ماهواره به کمک کامپیوتر تصاویر بسیار ریز و دقیق، حتی از بالای ساختمانی که درآن سکونت دارید را در همان لحظه ملاحظه کنید. در این مقاله، ما کار پژوهش تاریخی خود را تا اواخر قرن نوزدهم ادامه می‏دهیم و بحث در باره امکانات تکنولوژی مدرن را به آینده و مقاله دیگری موکول می نماییم.
از این دوره نمونه‏هایی متعددی از نقشه‏های تهیه شده توسط نقشه‏نگاران مشهور از جمله روبرت دو وگوندی (1688-1766)، ژان باپتیست دانویل (1697-1782)، امانوئل باون (1720-1767)، ریگوبرت‏بُن (1727-1795) ایساک‏تریون (شکوفایی1732-1769)، ساموئل‏دون (شکوفایی 1751-1794)، جیمزویلد (1812-1887)، جان توماس (شکوفای1814-1869)، لوی دوزیو (1815-1894)، جیمز نیل (شکوفای 1826-1845) و بالاخره جان بارتولومیو (1860-1920) و دیگران ارای می‏گردد.

* دانشمند آلمانی «کنراد‏میلر» (1844 ـ‌ 1933) پژوهش گسترده‌ای را در خصوص «نقشه‌های عربی» ]؟![ به عمل آورده و در مجموعه‌ای تحت عنوان Mappae Arabicae در سال‌های 1920-1940 منتشر نموده است. ]در حالی که این نقشه‎ها، بیش‎تر کار پژوهندگان و دانشمندان ایرانی است و چون به زبان عربی نوشته شده‎اند، به «عربی»، نام‎بردار گردیده‎اند.[میلر با گردآوری تصاویر نقشه‌های جغرافیدانان مسلمان از کتابخانه‌ها و موزه‌های اروپا و مقایسة آن‌ها با یکدیگر به تعداد 275 قطعه از این نقشه‌ها دست یافته و کراچکوفسکی (1883-1951) دانشمند روسی آن را دنباله کار جغرافی‏دانان ایرانی و تقسیمات ایالتی دولت ساسانی می‌شناسد.