گزارش
همایش دست‌آوردهای باستان‌شناسی تپه اشرف برگزار شد
- گزارش
- نمایش از سه شنبه, 03 اسفند 1389 07:26
- بازدید: 3419
برگرفته از تارنگار ایران نامه
نتایج دو فصل کاوش و لایه‌نگاری‌های انجام شده در تپه اشرف نشان داد که این تپه تاریخی دربرگیرنده آثاری متعلق به پنج دوره تاریخی اشکانی، ساسانی، دوره انتقالی ساسانی به اسلامی، قرن چهارم و پنج هجری، و قرن 12 هجری است. سرپرست گروه باستان‌شناسی و کاوش تپه اشرف، با بیان این مطلب در نخستین همایش دست‌آورد کاوش‌های باستان‌شناسی تپه اشرف اصفهان که توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با حضور گروهای مختلف مردم، دوستداران اصفهان و مسئولان استان برگزار شد با بیان تاریخچه مطالعات پیشین در تپه اشرف و ارائه تصاویر، نمودار، و نقشه، نتایج مطالعات انجام شده طی 2 فصل کاوش در این تپه را اعلام نمود. به گزارش ایران‌نامه، دکتر علیرضا جعفری زند با ارائه تاریخچه‌ای از وضعیت تپه اشرف و نمایش تصاویر هوایی برجای مانده از سال‌ها قبل تاکنون در بیان اهمیت مطالعات انجام شده بر تپه اشرف، آن را "تاریخ گمشده اصفهان" دانست و افزود: «متاسفانه کمتر به این بخش تاریخی شهر توجه شده است و حتی شاردن فرانسوی هم که در سفرنامه خودش توصیفات زیادی از بناهای تاریخی اصفهان ارائه می‌کند در مورد این تپه تنها یک جمله می گوید که "در کنار پل تاریخی اصفهان خرابه هایی عظیم وجود دارد". این تپه در طول تاریخ اصفهان بدون نام بوده تا زمانی که اشرف افغان تصمیم می گیرد بر روی آن کاخی بسازد».
سرپرست گروه کاوش تپه اشرف، در ادامه، گزارش خود از روند فعالیت گروه کاوش را آغاز نمود و گفت: «فصل اول کاوش از 28 تیرماه تا یکم شهریور 89 با همراهی یک تیم متشکل از 17 نفر باستان‌شناس و 4 نفر دانشجوی باستان‌شناسی آغاز شد. سپس فصل دوم کاوش از 24 مهرماه تا 16 آذر 89 آغاز شد و اکنون فصل سوم کاوش در دست انجام است. گروه باستان‌شناسی کار کاوش در تپه اشرف را با پاکسازی و نقشه‌برداری توام تپه آغاز نمود. وسعت تپه در حدود 7 هکتار و ارتفاع آن 25 متر است. ما نقاطی را بر روی تپه شناسایی کردیم و گمانه‌هایی زدیم و در نهایت چند محل را برای ترانشه‌های اصلی انتخاب کردیم».
وی افزود: «پس از نقشه‌برداری سطح تپه به طور کامل بررسی شد و سفال‌های سطحی طبقه‌بندی شد که در ابتدا نشان می‌دادند که آثار تپه متلعق به دوران ساسانی تا قرن 12 هجری است. سپس بلندترین قسمت تپه را انتخاب کردیم و یک ترانشه پلکانی برای لایه‌نگاری روی تپه ایجاد کردیم. نتیجه این لایه‌نگاری نشان داد که ما در 4 متر اولیه، خاک دست‌ریز و زباله داریم و در زیر آن 4 متر، آثار تاریخی نهفته است، از جمله بقایای یک دیوار خشتی بسیار قطور که بر اساس یافته‌ها احتمال دارد که مربوط به اواخر دوره اشکانی باشد».
جفری‌زند ادامه داد: «سپس گمانه‌های آزمایشی دیگری در نقاط مختلف تپه زده شده تا ببینیم آثار تاریخی در چه عمقی قرار گرفته و لایه‌ها چگونه هستند و در مرحله بعد برخی از آن‌ها به یک ترانشه 10 در 10 تبدیل شدند».
سرپرست گروه باستان‌شناسی تپه اشرف ضمن اشاره به حجم بالای 800 مترمکعب خاکبرداری با دست و دشواری‌های آن، افزود: «سطح تپه بسیار مضطرب است و لایه‌های رویی بیشتر آوار سطحی شامل زباله‌های بیمارستانی در عمق حدود 2 متری و نخاله‌های ساختمانی تا عمق 5/1 متری هستند و لایه باستانی نیستند؛ لذا پس از برداشتن حدود دو متر و بیست سانتی متر و خاکبرداری حجم بالای خاک، به بقایای یک دیواره عظیم رسیدیم که با بررسی آثار به دست آمده دریافتیم که این بنا در دوران مختلف مورد استفاده قرار گرفته است و در معماری آن که از سنگ و ملات بسیار مقاوم گچ استفاده شده بود و سقف آجری آن و دیوارهای بسیار قطورش به ضخامت دو متر و هفتاد سانتی متر در بعضی نقاط، نشان می داد که اینجا یک قلعه مربوط به دوره ساسانی بوده است».
جعفری‌زند در بخش دیگری از گزارش کاوش‌های تپه اشرف به جزئیات کشف یک سکه نقره دوره ساسانی در تپه اشرف پرداخت و گفت: «در ادامه فصل اول کاوش، در عمق دو متر و هفتاد سانتی متری از جرز دیوار در یکی از ترانشه‌ها، سکه نقره مربوط به دوره ساسانی شناسایی شد که مربوط به دوره دوم پادشاهی قباد یکم پدر انوشیروان است. چون می‌دانید که قباد به دلیل مزدکی شدن از سلطنت خلع شد و برادرش جاماسب جای او نشست و پس از بیرون آمدن از کیش مزدکی قباد دوباره به سلطنت رسید و این سکه که دارای دو دایره در حاشیه خود است که نشان می‌دهد، مربوط به دوره دوم پادشاهی قباد است. نکته جالب دیگر این که همه جا در تاریخ آمده است که قباد یکم اصفهان را تقسیم بندی نمود و این سکه گواه اهمیت دوران او در اصفهان است. بر روی این سکه، یک علامت هست که با مطالعه انجام شده مشخص شد که علامت محل ضرب سکه است و مشخص شد که محل ضرب سکه در جندی‌شاپور است و ما می دانیم که قباد برای توسعه جندی‌شاپور به عنوان یک مرکز علمی و دانشگاهی کوشش زیادی کرد. این یافته‌ها ممکن است ما را به سویی ببرد که بتوانیم در آینده اعلام کنیم محل تپه اشرف همان "کهن‌دژ سارویه" بوده است».
پشت و روی سکه نقره قباد یکم ساسانی، یافت شده در تپه اشرف
نویسنده کتاب " اصفهان پیش از اسلام"، در ادامه به تغییرات انجام گرفته در دوره اسلامی بر روی آثار ساسانی اشاره نمود و گفت: «دیوارهای دوره ساسانی در یک زمان ناشناخته، تعمدا کوتاه شدند و روی سطح دیوار را برای استفاده مکرر گچ کشیده بودند و یک ساختار روستایی در اینجا شکل گرفته است و تنبوشه‌های آبرسانی قرن پنجم را می‌توان دید که روی بنای دوره ساسانی ایجاد شده است و به یک چاه آب منتهی می‌شود. اثر پاشنه کفش نیز بر روی گچ‌ها شناسایی شدند که ما از این نقاط قالب گیری کردیم و دریافتیم که اینها (در حدود 14 مورد) جای کفش کسانی هستند که در اینجا کار می‌کرده‌اند و این نوع کفش در قرن پنجم هجری به کفش‌های ساغری معروف هستند، پس معلوم شد که این بنا در قرن چهارم و پنجم هجری با تغیراتی مورد استفاده قرار گرفته بود. همچنین در ضلعی از تپه که با احداث خیابان مشتاق برش خورده بود، ما به یک فضایی برخورد کردیم که با سنگ یا خرده سنگ انباشته شده بود. این محل را به عنوان یکی از کارگاه‌هایمان پاکسازی کردیم و نشان داده شد که اینجا یک محیط کاملا بسته‌ای بوده که برای نگهداری اشیاء مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ادامه کاوش، تاق‌هایی را بر روی برخی راهروها یافتیم که در قرن پنج ایجاد شده است و از همان آجرهای سقف فرو ریخته بنای ساسانی، برای زدن این تاق‌ها استفاده کرده بودند».
وی افزود: «با بررسی بقایای دیوار دوره ساسانی دریافتیم که این دیوار در قرن چهارم و پنجم تغییراتی داشته و دیوارهایی خشتی را بر همان شیب تپه اشرف در کنار آن ایجاد کرده‌اند و در لایه‌های زیر آن نیز آثار دوره اشکانی به دست آمده است».
جعفری‌زند در بخش دیگری از سخنانش به آثار یافت شده مربوط به دوره صفوی اشاره نمود و گفت: «در ادامه کاوش، یک تخته سنگ بزرگ پیدا شد که سنگ ازاره یک بناست و روی آن حجاری‌های دوره صفوی دیده می‌شود و بر اساس یافته‌های بعدی تشخیص دادیم که این تخته سنگ بزرگ باید مربوط به کاخ اشرف افغان باشد که هیچ وقت به پایان نرسیده است».
سرپرست گروه باستان‌شناسی سپس به ارائه گزارش فصل دوم کاوش پرداخت و گفت: «در فصل دوم کاوش، ترانشه‌های ما گسترده‌تر شد و قسمت‌هایی از این دیوارهای قطور مشخص شدند. ما به دیوارهایی دست یافتیم که هیچ گونه درگاهی ندارند و احتمالا برای ورود به این اتاق‌ها از سقف وارد می‌شدند، این نمونه را در معماری اشکانی و ساسانی و دوره اسلامی داریم».
یکی از بخش‌های جالب توجه گزارش جعفری‌زند، ارائه مستندات او از سفال‌های یافت شده در تپه اشرف و اهمیت باستان‌شناسی این یافته‌ها بود. سخنان وی در این بخش همراه با تصاویری گویا از سفال‌های یافت شده و نحوه کاوش و دسته بندی آن ها بود. سرپرست گروه کاوش در این مورد گفت:
«در کاوش‌های انجام شده تاکنون، 12 هزار قطعه سفال به دست آمده است که تعدادی از آن ها برای مطالعه به کمپ برده شدند و کار طبقه‌بندی و عکس‌برداری آن‌ها انجام شد. یکی از درخشان‌ترین یافته‌های ما در تپه اشرف سفال‌هایی مربوط به دوره اشکانی هستند چون تاکنون در جدول سفال‌های ایران مربوط به دوره اشکانی هیچگاه سخن از اصفهان در میان نبوده است، هرچند که در غرب و شمال و جنوب شرق ایران، سفال دوره اشکانی در مناطقی چون اردبیل و قلعه سام سیستان، غرب ایران و بین النهرین یافت شده است».
وی در ادامه به اهمیت سفال‌های اشکانی یافت شده و نقش قو بر روی یکی از آن پرداخت و گفت: «نکته قابل توجه مربوط به سفال‌های منقوش اشکانی که مربوط به اواخر قرن سوم پیش از میلاد هستند این بود که سفال‌های یافت شده هم به سبک سفال‌های شرق ایران اشکانی هستند و هم به سبک سفال‌های غرب ایران اشکانی، و با توجه به نقوشی مثل پرنده قو می‌توان حدس زد که این سفال‌ها در همین منطقه اصفهان هم ساخته شده‌اند که در نزدیکی تالاب واقع شده است و سفال‌گر بر اساس آنچه در پیرامون خود می‌دیده این نقوش را بر روی سفال ها نقش کرده است».
قطعه سفال مربوط به دوره اشکانی به همراه نقش قو، یافت شده در تپه اشرف
وی افزود: «همچنین در سفال‌های به دست آمده دوره ساسانی، نقش گل قاصدک را هم می‌بینیم که به صورت نقوش مُهری یا استامپی روی لبه ظرف ایجاد شده اند. این نقش در تپه اشرف حدود 700 سال دوام یافته است و تا قرن پنجم هجری ما این نقش را روی سفال‌های لعابی تپه اشرف داریم».
جعفری‌زند ادامه داد: «در برخی از قطعات سفال به دست آمده، نقش استامپی زیر لعاب را مشاهده می‌کنیم که به دوره عباسی مربوط است و در منطقه خوزستان یافت شده ولی تا به حال در اصفهان مثل بسیاری از مناطق ایران یافت نشده بود. اما پیدا شدن آن اکنون در اصفهان نشانه اهمیت این شهر و تداوم حیات هنر در آن است. آخرین نمونه قطعات یافت شده هم چینی بدلی آبی و سفید دوره صفوی است».
در پایان گزارش جعفری زند، گروهی از حاضران به همراه وی به محل تپه تاریخی اشرف رفتند و از نزدیک با نحوه کاوش و یافته‌های باستان شناسی آشنا شدند.
پیش از ارائه گزارش سرپرست گروه کاوش، علیرضا ذاکر اصفهانی استاندار اصفهان، اسفندیار حیدری‌پور مدیرکل میراث فرهنگی استان و احمد خوشنویس معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز در سخنانی از کار ارزشمند گروه کاوش تشکر کردند و اعلام آمادگی نمودند که با پشتوانه دو مصوبه هیات دولت در خصوص کاوش، آزادسازی حریم و تبدیل تپه اشرف به یک سایت- موزه، شرایط را برای انجام 50 فصل کاوش طی 10 سال در تپه تاریخی اشرف فراهم آورند.
گفتنی است که تپه تاریخی اشرف در کرانه شمالی زاینده‌رود و در نزدیکی پل تاریخی شهرستان واقع شده است و بخش‌هایی از تاریخ گمشده اصفهان را در دل خود پاس داشته است. اما متاسفانه در دوران معاصر به دلایل مختلف از وسعت این تپه تاریخی کاسته شده تا آنجا که اکنون تنها 7 هکتار از آن باقی مانده است و در آخرین تغییرات در سال 1370 با گشودن خیابان مشتاق، بدنه شمالی این تپه از میان رفت و سال‌ها تخلیه نخاله‌های ساختمانی، زباله‌های شهری، انجام کشاورزی بر سطح تپه، توسعه فضای سبز، احداث زمین بازی و فعالیت‌های شهرداری، حریم تپه اشرف و تپه جی و تپه جزیره را که بخش‌های جدا افتاده آن هستند به شدت مورد تجاوز قرار داده است.
