ایران‌بوم

موضوع تابع مهمل، علاوه بر اینکه در ادبیات ایران مطرح است، موضوعى است که در زبان محاوره، همه با آن سر و کار دارند. اما متأسفانه کمتر بدان توجه شده است. همه اَشکال آن شناسایى و معرفى نشده و قواعد آن با همه سادگى تدوین نیافته است و از همه مهم‏تر به دلیل این بى‏توجهى و همچنین به سبب مطالعه اندک در زمینه لغات عامیانه و واژه‏هاى محلى، بسیارى از ترکیباتى که در فرهنگ عامیانه به‌کار مى‏رود و از نوع تابع مهمل نیست، تابع مهمل پنداشته شده و در لغت‏نامه‏ها به همین شکل ضبط شده است. این نوشتار نخست به شناساندن تابع مهمل وسپس به تدوین مقدماتى قواعد آن و سرانجام به بررسى اشتباهاتى که درین زمینه در فرهنگ‏ها صورت گرفته است مى‏پردازد.

تابع مهمل چیست؟

تابع لفظى است که در پى لفظى دیگر مى‏آید تا بر معنى لفظ اول تأکید کند. مانند واژه "پوى" به معنى رفتن و دویدن که به دنبال واژه "تک" به همین معنى قرار مى‏گیرد و عبارت "تک و پوى" را مى‏سازد. "تک" واژه موضوع یا اصلى و "پوى" تابع آن است. مهمل واژه‏اى است که به تنهایى داراى معنى نیست، اما هنگامى که با واژه‏اى دیگر همراه شود معنى آن واژه را مى‏پذیرد. بنا برین تابع مهمل واژه‏اى است که به تنهایى بى‏معنى است اما چون به‌صورت تابع لفظى دیگر به‌کار رفته معنى آن لفظ را به‌خود مى‏گیرد. مانند واژه "ماغذ" در عبارت "کاغذ ماغذ".

کاربرد تابع مهمل

تابع مهمل، هر چند در ادبیات فارسى به‌خصوص در شعر به‌کار رفته اما در محاوره و سخن عامیانه کاربرد گسترده‏ترى یافته است. از همین روى، درین جا به بحث مختصرى در باره چگونگى کاربرد تابع مهمل و تأثیر آن در سخن عامیانه و تدوین مقدماتى قواعد آن مى‏پردازیم. مطابق آنچه گفته شد عبارت "کاغذ ماغذ" که در آن لفظ کاغذ موضوع و ماغذ تابع مهمل آن است داراى مفهومى کمى بیشتر و وسیع‏تر از مفهوم کاغذ - مثلاً انواع کاغذ یا کاغذ و مشابه آن - را مى‏رساند. بنا برین مى‏توان گفت که تابع مهمل گرچه سخن عامیانه را ظاهراً طولانى‏تر مى‏کند اما به سبب اینکه معنى آن را گسترش مى‏دهد در واقع باعث کوتاه‏تر شدن محاوره مى‏شود.

قواعد به‌کارگیرى تابع مهمل

براى تدوین قواعد ساختن و به‌کار بردن تابع مهمل راهى جز مطالعه در اتباع مهمل به‌کار رفته در ادبیات و همچنین جست و جو در فرهنگ عامه وجود ندارد. مؤلف فرهنگ نظام (1351 هجرى قمرى) که احتمالاً نخستین کسى است که قاعده ساختن تابع مهمل را در زبان فارسى مطرح کرده است، مى‏گوید: در زبان فارسى هر کلمه‏اى که در اولش میم نیست در مهملش حرف اول کلمه را انداخته جاى آن میم مى‏گذارند مثل اسب مسب [و] خواب ماب و اگر در اول کلمه میم است بجاى حرف اول [در کلمه] مهمل پ مى‏گذارند مثل مرد پرد [و] مرغ پرغ. شادروان علامه دهخدا در لغت‏نامه این قاعده را کلى ندانسته و شعر حافظ را که در آن "رخت و پخت" به کار رفته شاهد آورده است. سنجش مجموعه‏اى از انواع اتباع مهمل نتایج زیر را به دست مى‏دهد.
1- اغلب واژه‏هاى مهمل همان واژه موضوع است که تنها حرف اول آن تغییر یافته است. حرف میم و پ حرف اول بیشتر واژه‏هاى مهمل است. مانند ماک که مهمل خاک است، در شعر زیر از رودکى:

تا به‌خاک اندرت نگرداند
خاک و ماک از تو برندارد کار

و پُک که مهمل لُک (به معنى درشت و نتراشیده) است، در شعر زیر از پوربهاى جامى:

اى شور بخت مدبر معلول شوم پى
وى ترش‏روى ناخوش مکروه لک و پک

2- یک واژه موضوع ممکن است چند تابع مهمل داشته باشد. مانند واژه موضوع "پول" که داراى دو تابع مهمل یکى "پله" و دیگرى "مول" است و به‌صورت‏هاى "پول و پله" و "پول و مول" به‌کار مى‏رود.
3- هر واژه تنها با یک مهمل به‌کار مى‏رود. نه در متون ادبى و نه در گفت و گوى مردم خلاف این قاعده دیده و شنیده نشده است. به عبارت دیگر با آنکه ممکن است یک واژه بیش از یک تابع داشته باشد، اما هر بار فقط با یکى همراه مى‏شود.
4- کلمه اصلى و مهمل آن گاهى با حرف ربط "و" (با تلفظ اُ ) و گاهى بدون آن به‌هم مرتبط مى‏شود. مانند"کتاب متاب" در گفت و گوهاى عامیانه و "رخت و پخت" در شعر زیر از حافظ:

وقت است کز فراق تو وز سوز اندرون
آتش در افکنم به همه رخت و پخت خویش

5- تابع مهمل بر خلاف نامش همیشه بعد از واژه اصلى واقع نمى‏شود بلکه گاهى ممکن است پیش از آن قرارگیرد، مانند "پَت و پهن" و "کَت و کلفت" که در آن‏ها نخست واژه مهمل و به‌دنبال آن واژه اصلى آمده است.
6- همیشه واژه اصلى و مهمل آن در پى هم نمى‏آیند. گاهى به ضرورت میان آن دو فاصله مى‏افتد. در دو بیت زیر از مولوى واژه کژ و تابع مهمل آن مژ به‌کار رفته است. در اولى هر دو در پى هم آمده‏اند و در دومى میان آن‏ها فاصله افتاده است.
(1) نقش کژ مژ دیدم اندر آب و گل
چون ملایک اعتراضى کرد دل.
(2) چون کشتى بى‏لنگر کژ مى‏شد و مژ مى‏شد
وز حسرت او مرده صد عاقل و دیوانه.
7- واژه اصلى و مهمل آن اغلب (اما نه همیشه) هموزن هستند و این خود شاید به زیبایى سخن محاوره‏اى بیفزاید مانند "چرند و پرند" ، "خرت و پرت" و "کار و بار".

اشتباه نشود!

بسیارى از اسامى و صفات مرکب در ظاهر شبیه به ترکیب یک اسم یا صفت موضوع و یک تابع مهمل هستند. مانند "لات و لوت". اما در حقیقت چنین نیست. هر دو کلمه‏اى که با هم ترکیب شده‏اند داراى معنى مستقل ولى کاملاً مرتبط با هم هستند و عوام با دقت تمام جفت واژه‏هاى مناسب را انتخاب و با هم ترکیب کرده‏اند. بنا براین این‏ها اغلب ترکیب عطفى هستند نه از اتباع - آنچنان که در بعضى فرهنگ‏ها ضبط شده‏ است. براى نمونه درین جا به چند مورد از این ترکیبات اشاره مى‏شود.
مثال 1- جارو - پارو: به‌سادگى دیده مى‏شود که واژه "پارو" نه مهمل است نه بى‏معنى، بلکه خود به تنهایى نام ابزارى است که از بسیارى جهات با جارو شباهت و نزدیکى دارد و در لفظ نیز هموزن جارو است.
مثال 2- گود و گور: واژه گور که تابع واژه گود است داراى معنى است و خود در واقع نوعى گود است. این دوواژه هر چند هموزن نیستند، لیکن حداقل با یک حرف شروع شده‏اند.
مثال 3- پِنجیر - کُنجیر: این ترکیب که در فرهنگ عامیانه مردم زرقان فارس (1) رواج دارد از دو واژه هموزن وهم شکل درست شده و هر دو به معنى نیشگون است.
مثال 4- سوراخ - سُمبه: درین ترکیب نیز سمبه مهمل نیست. در گویش مازندرانى (2) "سوما" به معنى قنات یا نقبى است که آب را از یک طرف به طرف دیگر شهر مى‏رساند. همچنین در گویش لرى بویراحمد (3) "سومه"به معنى سوراخ است. درین ترکیب هر دو واژه با یک حرف شروع شده‏اند.
مثال 5- چَک و چُنه (چونه): چُنه (در لفظ مردم شیراز) و چونه (در لفظ مردم تهران) به معنى چانه است. واژه "چَک" در زبان پهلوى (4) به معنى انتهاى چانه است. از همین نکته معلوم مى‏شود که اولاً "چَک" واژه‏اى مهمل نیست و ثانیا این ترکیب‏ها از زمان‏هاى بسیار دور ساخته و پرداخته شده‏اند. درین ترکیب هر دو اسم با یک حرف شروع شده‏ است.
مثال 6- لات و لوت: لات به معنى آدم تهى‏دست و بى‏چیز و لوت که تابع آن است به معنى آدم لخت است. بنا برین هر دو واژه داراى معنى و معنى آن‏ها کاملاً مرتبط با هم است. علاوه برین گرچه هر دو واژه هموزن نیستند ولى با یک حرف شروع و با یک حرف تمام شده‏اند.
مثال 7- دار و درخت: دار که پیش از واژه درخت آمده به معنى درخت است و هر دو واژه با یک حرف شروع شده‏ است.
مثال 8- گَت و گُنده: درینجا "گت" مهمل واژه "گنده" پنداشته شده است. در زبان پهلوى (4) گَت به معنى گرز و در گویش مازندرانى به معنى بزرگ است. در گویش مردم زرقان فارس (1) نیز "گُت" به معنى بزرگ یا گنده است. بنا برین گَت مهمل نیست و داراى معنى است. هر دو واژه این ترکیب داراى معانى نزدیک به‌هم است و با یک حرف شروع شده‏ است.
مثال 9- چاه - چُمبال: این ترکیب در زرقان فارس (1) به معنى چاه، چاله و گودال به‌کار مى‏رود. در گویش لرى منطقه کهمره فارس (5) "چُمبه" به معنى چاله و چمبال جمع لرى آن است. ناگفته پیداست که چاه و چاله به لحاظ معنى حکایت از فرورفتگى‏هاى مشابه در زمین مى‏کند. هر دو اسم با یک حرف شروع شده‏ است.
مثال 10- چَک و چیل: این ترکیب نیز در زرقان فارس (1) به‌کار مى‏رود. همانطور که پیش ازین گفته شد چک در زبان پهلوى (4) به معنى انتهاى چانه است. چیل نیز در گویش مردم زرقان فارس (1) به معنى دهان به‌کار مى‏رود. در نتیجه هر دو اسم به‌کار رفته درین ترکیب داراى معنى است و معنى آن‏ها به‌هم مرتبط و هر دو با یک حرف شروع شده است.

نتیجه‏گیرى

واژه مهمل بر خلاف نامى که بدان داده شده چندان هم مهمل نیست وگرنه عوام که سازندگان هزار ساله آن‏ها هستند نه آن را مى‏ساختند نه به‌کارش مى‏بردند و بزرگانى چون رودکى، حافظ و مولانا در اشعار جاودانه خود آن را جاى نمى‏دادند. واژه مهمل فقط هنگامى به‌کار مى‏رود که ضرورت یابد. بنا برین یک زمان از دوستى مى‏پرسیم: کتاب متاب هم مى‏خوانى؟ و زمانى دیگر مى‏پرسیم: کتاب مرا چه کردى؟ آیا به‌راستى واژه مهمل که به‌یارى واژه موضوع مى‏آید و معنى آن را گسترش مى‏دهد و کار گوینده را آسان مى‏کند و محاوره را ضمن اینکه آهنگین مى‏کند سرعت مى‏بخشد سزاوار نام مهمل است؟ آیا بهتر نیست آن را واژه "یاور" یا "همراه" بنامیم؟ ازین گذشته بسیارى از واژه‏هاى غیر مهمل را اغلب مهمل مى‏پنداریم. این‏ها یا واژه‏هاى عامیانه و محلى هستند، یا ریشه درزبان‏هاى قدیمى مانند پهلوى دارند. بهتر است در معنى آن‏ها جست و جوى بیشترى کنیم تا در شمار واژه‏هاى مهمل قرار نگیرد. تدوین قواعد ساده براى وضع واژه‌هاى مهمل و به‌کارگیرى آن‏ها باعث مى‏شود این بخش از فرهنگ واژه‏هاى عامیانه در مسیرى تعریف شده و مشخص قرار گیرد.

منابع:

1- فرهنگ مردم زرقان، محمد جعفر ملک‏زاده، چاپ نخست، چاپخانه سپهر، تهران، 1358.
2- فرهنگ مازندرانى، اسمعیل مهجورى، انتشارات فرهنگ و هنر مازندران، سارى، 1356.
3- بررسى گویش بویراحمد، افضل مقیمى، انتشارات نوید شیراز، شیراز، 1373.
4- فرهنگ زبان پهلوى، بهرام فره‏وشى، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، شماره 1414، تهران، 1358.
5- واژه‏نامه و گویش گاو کشک، سید حسن موسوى، انتشارات نوید شیراز، شیراز، 1372.