نام‌آوران ایرانی
آشنایی با دکتر بدرالزمان قریب - استاد زبان سُغدی
- بزرگان
- نمایش از جمعه, 03 تیر 1390 10:59
- بازدید: 6660
برگرفته از روزنامه اطلاعات
زهره رزشناس
فرهیختگان را باید بزرگ داشت که جامعه علمی و فرهنگی مدیون خدمات آنان است و خدمات علمی آنان را باید شناخت که عمر گرانمایه را به پای کتاب و دفتر نثار کرده‌اند. سرکار خانم دکتر بدرالزمان قریب، استاد بازنشسته گروه فرهنگ و زبانهای باستانی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و عضو پیوسته و نیرومند فرهنگستان زبان و ادب فارسی فرزانه‌ای است که زندگی خود را در خدمت به فرهنگ و زبانهای ایران باستان، به ویژه زبان سغدی، و گسترش زبان فارسی گذرانیده و آثار پژوهشی متعدد و یگانه‌ای تالیف کرده است1؛ دانشجویان بسیاری پرورده و اکنون نیز پژوهش را استوار و پرتوان ادامه می‌دهد.شادکامی و دیرزیوی از آنِ ایشان باد.
زندگینامه
استاد دکتر بدرالزمان قریب در سال 1308 ش در تهران در خانواده‌ای فرهنگی چشم به جهان گشود. تحصیلات دبستانی و بخشی از دوران دبیرستانش را در مدرسه منوچهری (ژاندارک سابق) گذراند. وی با عنوان شاگرد اول، از مدرسه نوربخش دیپلم طبیعی گرفت. به علت بیماری چشم موقتاً چند سال تحصیل را رها کرد، و با علاقه‌ای که به ادبیات فارسی داشت، پس از بهبودی، دیپلم ادبی گرفت. سپس در سال 1332 با پذیرش در رشته زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه تهران شد. در دانشکده ادبیات از محضر استادانی همچون دکتر محمد معین، دکتر ذبیح‌الله صفا، دکتر ناتل خانلری، دکتر حسین خطیبی، استاد جلال همایی، دکتر صورتگر، استاد پورداوود و دکتر صادق کیا بهره برد.
دکتر قریب در سال 1336 با کسب رتبه اول، لیسانس زبان و ادبیات فارسی گرفت و چون در آن زمان مقطع فوق لیسانس نبود، بلافاصله وارد دوره دکتری شد. استاد، پس از یکسال گذراندن دوره دکتری، با علاقه‌ای که به ادبیات ایران پیش از اسلام داشت، تصمیم به ادامه تحصیل در این رشته را در دانشگاه پنسلوانیا گرفت. وی موفق شد از دانشگاه پنسیلوانیا بورس تحصیلی بگیرد و نزد پرفسور کنت فارسی باستان بخواند، اما پیش از آنکه به آمریکا برسد
(1338/1959)، پرفسورکنت درگذشت و مارک درسدن از اروپا به‌جای او برای دروس زبانهای ایرانی برگزیده شد.
مارک درسدن ختنی‌شناس بود و چون ختنی با سغدی (هر دو از زبانهای ایرانی میانة شرقی) قرابت دارد، به پیشنهاد درسدن، دکتر قریب وارد دنیای زبان سغدی شد. ایشان علاوه بر آموختن دیگر زبانهای ایرانی باستان و میانه، آواشناسی را نیز فراگرفت، همچنین نزد پرفسور نورمَن براون سنسکریت و نزد دکتر هونیگزوالدز زبان‌شناسی هند و اروپایی را آموخت و در سال (1339/1960) فوق‌‌لیسانس گرفت. سپس به میشیگان رفت و در آنجا به مدت یکسال (61-1960) آواشناسی، ساخت واژه و زبان‌شناسی هند و اروپایی خواند و از محضر ایلام‌شناس بزرگ و متخصص فارسی باستان پرفسور جرج کامرون بهره برد. در سال (1340/1961) با استفاده از بورس شاگرد اولی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران از دانشگاه برکلی پذیرش گرفت و تا سال (1342/1963)، (با ورود والترهنینگ از لندن به دانشگاه برکلی) نزد پرفسور هنینگ سغدی، پارتی، فارسی میانة تورفانی و دیگر مباحث زبان‌شناسی ایرانی خواند. با بازگشت مارک درسدن از هند به پنسیلوانیا در سال (1342/1963)، دکتر قریب نزد ایشان رفت و کار روی رساله‌اش را ادامه داد. ایشان با راهنمایی مارک درسدن از رسالة ph.D با عنوان «تحلیل ساختاری نظام فعل در زبان سغدی» دفاع کرد و در سال (1344/1965) از دانشگاه پنسیلوانیا فارغ‌التحصیل شد. دکتر قریب در همان سال به ایران بازگشت و با رتبة استادیاری در دانشگاه شیراز استخدام شد. ایشان به مدت چهار سال و نیم در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز فارسی باستان، پهلوی و تاریخ زبان فارسی تدریس کرد، سپس با دریافت فرصت مطالعاتی به آمریکا رفت و در آنجا مدتی را به عنوان استاد مدعو در دانشگاه یوتا زبان فارسی درس داد و یک ترم نیز به عنوان محقق در دانشگاه هاروارد پژوهش کرد و به دانشگاه شیراز بازگشت. پس از تأسیس گروه زبان‌شناسی همگانی و فرهنگ و زبانهای باستانی در سال 1350 در دانشگاه تهران، دکتر قریب به آنجا منتقل شد. او در سال 1377 عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی، در سال 1378 مدیر گروه گویش‌شناسی و در سال 1381 به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار این مرز و بوم برگزیده شد و در سال 1383 مدیر گروه زبانهای ایرانی شد. این زندگینامه برگزیده‌ای از آثار زیر است: «زندگینامه علمی دکتر بدرالزمان قریب»، فصلنامه پازند، پیش‌شماره، (زمستان 1382)، ص37-34؛ دکتر بدرالزمان قریب، روایتی از تولد بودا. متن سغدی وسنتره جاتکه، تهران، نشر اسطوره، (1384)، ص 140-135؛ «جست‌وجو در سنت ادبی ایران باستان، گفتگو با بدرالزمان قریب»، کتاب ماه: ادبیات و فلسفه، س5، ش8، (خرداد 1382)، ص 8ـ5؛ دکتر بدرالزمان قریب، مطالعات سغدی، مجموعه مقالات، به کوشش محمد شکری فومشی، تهران، انتشارات طهوری، (1386)، ص16-9.
آثار دکتر قریب به شرح زیر است:
1ـ «کتیبه‌ای به خط پهلوی در چین»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشـــگاه تهران، س14، ش1، (46-1345)، ص 76-70.
2ـ «کتیبة جدید خشایارشا»، نشریة انجمن فرهنگ ایران باستان، س5، ش1، (1346)، ص 31-14.
3ـ «کتیبة تازه یافتة خط میخی منسوب به خشایارشا»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س16، ش2-1، (1347)، ص28-1.
4ـ «طلسم باران از یک متن سغدی»، نشریة انجمن فرهنگ ایران باستان، س7، ش1، (1348)، ص109ـ97.
5ـ «قانون هم‌وزنی مصوت‌ها در زبان سغدی»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س23، ش4، (1355)، ص 130-120.
6ـ «رستم در روایات سغدی»، شاهنامه‌شناسی(1)، تهران، (1357)، ص 53-44.
7ـ زبانهای خاموش، یوهانس فریدریش، ترجمة دکتر بدرالزمان قریب ـ دکتر یدالله شکری فومشی، (1386)، تهران، انتشارات طهوری.
8ـ «ماهیار نوابی و سنگ نبشتة بغستان (بیستون)»، پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه، مجموعه مقالات، به کوشش محمد شکری فومشی، (1386)، تهران، انتشارات طهوری.
فهرست سخنرانی‌های دکتر بدرالزمان قریب که بعد از 1990 ارائه شده چنین است:
1ـ سی‌وسومین کنگرة بین‌المللی مطالعات آسیایی و شمال آفریقا (ICANAS)، تورنتو (کانادا)، 1990، با مقاله، «آیا واژة فارسی کشاورز دخیل از سغدی است؟» که به زبان فرانسه در مجله مطالعات ایرانی studia Iranica (1994، جلد 23، 131-133) و ترجمة فارسی آن به قلم دکتر زهره زرشناس در نامة فرهنگستان 16 (1377) منتشر شد.
2ـ سومین کنفرانس بین‌المللی مطالعات ایرانی اروپا، کمبریج (انگلستان)، 1995، با مقالة «معرفی فرهنگ سغدی (سغدی ـ فارسی ـ انگلیسی)».
3ـ کنگره بین‌المللی نقش فرهنگ ایرانی در جادة ابریشم، اصفهان (ایران)، 1996/1375، با مقالة «سغدی‌ها و جادة ابریشم»، منتشر شده در ایران شناخت 5 (1376).
4ـ چهارمین کنگرة بین‌المللی مطالعات مانوی، برلین (آلمان)، 1997، با مقالة پرتوی
نو بر دو واژه در نسخة سغدی «بهشت روشنایی یا اقلیم روشنایی»، ترجمه فارسی به قلم ابوالحسن تهامی در زبانهای ایرانی1(1384).
5ـ کنگرة بین‌المللی مطالعات آسیایی و شمال آفریقا، بوداپست (مجارستان)، 1997، با مقالة «پژوهشی دربارة واژه‌های دخیل سغدی در زبان فارسی».
6ـ چهارمین کنفرانس بین‌المللی انجمن ایران‌شناسان اروپایی، پاریس (فرانسه)، 1999، با مقالة «هفتة سیاره‌ای در متون ایرانی».
7ـ سی و پنجمین کنگرة بین‌المللی مطالعات آسیایی و شمال آفریقا، مونترال (کانادا)، 2000، با مقالة «اهمیت اعداد در اسطورة مانوی»، به انگلیسی منتشر شده در نامة ایران باستان 2/1 (1380).
8ـ کنفرانس بین‌المللی «بازدید از تورفان»، برلین (آلمان)، 2002، با مقالة «خرد در دین زرتشتی و مانوی».
9ـ پنجمین کنفرانس بین‌المللی انجمن ایران‌شناسان اروپا، راونا (ایتالیا)، 2003، با مقالة «گذشته نقلی و بعید متعددی در سغدی و شباهت آنها با برخی از گویش‌های ایرانی نو» ترجمة فارسی به قلم میترا فریدی در گویش‌شناسی 1/2 (1383).
10ـ افزون بر این، شرکت در دو همایش بنیاد ایران‌شناسی در 1381 و 1383 با ارائه دو سخنرانی «قرن بیستم: تولد دوباره زبانهای ایرانی میانه شرقی و تحول پژوهش در زبانهای ایرانی میانه غربی» (1381) و «مستندسازی از پیام داریوش در بیستون و بررسی متن فارسی باستان»، با مشارکت دکتر محمود ذوالفقاری (1383) ـ تحلیل متن فارسی باستان از روی آخرین تصویرهای فتوگرامتری تهیه شده توسط این دانشمند نقشه‌شناس ـ و یک سخنرانی در همایش «لوح تا لوح» با عنوان «تکوین خط میخی فارسی باستان» (1384) و در همایش فارسی‌شناسی شیراز با مقالة «پیام داریوش در کتیبة آرامگاه DNb»، اردیبهشت 1384.
دکتر قریب عضو چند مجمع علمی داخلی و خارجی (بوده) است، از جمله:
1ـ انجمن آسیایی (SociétéAsiatique)، پاریس، از سال 1969 تا 1979.
2ـ انجمن بین‌المللی دستنوشته‌ها و کتیبه‌های ایرانی (Corpus Inscriptionum Iranicarum)، لندن، از سال 1996 تاکنون.
3ـ انجمن ایران‌شناسان اروپا (Societas Iranologica Europeas)، از سال 1996 تاکنون.
4ـ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (عضویت پیوسته)، تهران، از سال 1377 تاکنون.
5ـ شورای عالی علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، از سال 1384 تاکنون.
دکتر قریب تاکنون به مدت 40سال با سمت‌ها و عناوین زیر به فرهنگ ایران باستان خدمت کرده است.
1ـ استادیار و دانشیار در دانشگاه پهلوی شیراز (1380 ـ 1344)؛ و دانشیار و سپس آنگاه استاد در دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (1382 ـ 1350).
2ـ محقق در بنیاد فرهنگ ایران (1357 ـ 1351).
3ـ پژوهشگر و استاد مدعو در دانشگاه یوتا و هاروارد آمریکا (70 – 1969/49 – 1348).
4ـ مدیر گروه گویش شناسی (از سال 1381 ـ 1378) و مدیر گروه زبانهای ایرانی (از سال 1383 تاکنون) فرهنگستان ادب و زبان فارسی.
5ـ مدیر و سرپرست پروژة فرهنگ واژگان فارسی باستان، اجرا در فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
6ـ عضو افتخاری انجمن ایران‌شناسان اروپا، 2007.
مجموعه مقالات دکتر بدرالزمان قریب با تجدیدنظر استاد و ویرایش جدید به کوشش آقای محمدشکری فومشی و با همکاری انتشارات طهوری در دو جلد با عنوان مطالعات سغدی، و پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه به چاپ رسیده و اکنون پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به مطالعات زبانهای ایرانی می‌توانند این گنجینة غنی را یکجا در دسترس داشته باشند.
