ایران‌بوم

مجموعه مقالات ادبی و تاریخی و کتاب شناسی سید علی آل داود از نویسندگان و ویراستاران دایره المعارف بزرگ اسلامی و مدیر بخش حقوق دانشنامه ایران، این مجموعه مقالات در 770 صفحه در سال 1385 از سوی انتشارات امیر کبیر انتشار یافته است . درباره این کتاب خانم لیلا رضایی از نویسندگان و همکاران دایره المعارف بزرگ اسلامی مقاله ای در نشریه "گزارش میراث" نوشته که به نقل آن می پردازیم.

این اثر حاوی یکصد و پنج مقالۀ کوتاه و بلند است که بیشتر آنها در مجله‌های معتبر دو دهۀ اخیر چون نشر دانش، نامۀ فرهنگستان، معارف، نامۀ پارسی، آینه میراث، کانون وکلای دادگستری و چند نشریۀ دیگر به چاپ رسیده است. موضوع اکثر این مقاله‌ها، نقد کتاب و یا بررسی نسخ خطی است. مؤلف علاوه بر این مقالات شماری آثار، تألیفی و به‌ویژه تصحیحی دیگر نیز دارد.
چاپ و نشر این‌گونه آثار، برخی به دست خود مؤلف و برخی به دست دیگر پژوهشگران، کاری مفید است که گنجینه‌ای ارزشمند را که حاصل تحقیقات و تلاش سالیان متمادی یک مؤلف است به دست داده و خواننده را با جریان فکری و حوزه‌های پژوهشی مؤلف آشنا می‌کند و گسترۀ متنوعی از موضوعات را فرا روی وی می‌نهد و از سوی دیگر فرصتی مناسب، برای علاقه‌مندانی که موفق به مطالعۀ آنها در مجلات مختلف نشده‌اند، فراهم می‌آورد.
کتاب با پیشگفتاری از مؤلف آغاز می‌شود و سپس مجموعۀ مقالات می‌آید که در پنج بخش مختلف بدین شرح جای گرفته‌اند: بخش اول: مباحث کلی و نقد کتابهای مرجع؛ بخش دوم: تاریخ و جغرافیای تاریخی؛ بخش سوم: ادبیات؛ بخش چهارم: بررسی و معرفی چند نسخۀ خطی؛ بخش پنجم: گوناگون و کوتاه. در ذیل هر مقاله مشخصات محل چاپ پیشین آن درج شده است.
بخش نخست شانزده مقاله دارد که عبارت‌اند از: نخستین بایگانی ملی در ایران؛ کتابسازی و پخته‌خواری؛ کتابخانۀ مجلس گنجینه‌ای کم‌نظیر؛ چند سند تازه دربارۀ سیدجمال‌الدین اسدآبادی؛ نشریات ایران: از آغاز تا امروز؛ بررسی رساله‌ها و اسناد تاریخی سفینۀ تبریز؛ مأخذی اساسی در تحقیقات ایرانی، کتابنامۀ بزرگ زبان فارسی؛ عصر شکوفایی دائرةالمعارف‌نگاری؛ فرهنگ شهرها و روستاهای ایران؛ فرهنگ تألیفات زبان فارسی؛ فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان؛ گنجینه‌ای کم‌نظیر در شناسایی نسخ خطی فارسی؛ دانشوران معاصر ایران از نگاه اسناد؛ از ایران چه می‌دانم؟ یادگار پیشوای مشروطه در کتابخانۀ مجلس.
مؤلف در این بخش افزون بر معرفی برخی از منابع مرجع در زمینه‌های ادبی و تاریخی به طرح نکاتی در باب رعایت حقوق مؤلفان و مترجمان نیز می‌پردازد که یادآوری آنها در هر دوره، برای محققان امری ضروری است؛ چنانکه مؤلف در مقالۀ «کتابسازی و پخته‌خواری»، به موضوع کپی رایت و رعایت کردن حقوق مؤلف و یا مترجم پرداخته و کوشیده است با ارائۀ برخی مسائل و مشکلات و طرح پیشنهادهایی برای حل آنها، به‌ویژه در رابطه با کتاب و کتابخوانی، گامی مؤثر در احیای جامعۀ فرهنگی بردارد.
بخش دوم هجده مقاله دارد که عبارت‌اند از: معمای «فتح‌نامۀ نایبی»؛ نایب حسین کاشی از دیدگاه مجتهدی روشنفکر؛ شیوه‌های نو در تفسیر اسناد تاریخی؛ ناصرالدین شاه خاطره‌نویس؛ بررسی جنبش رژی از دیدگاه اقتصادی؛ پیدایش قاجارها در صحنۀ سیاسی ایران؛ جغرافیا در نخستین سده‌های هجری؛ ظفرنامه: تاریخ منظوم ایران از پیدایش اسلام تا زوال ایلخانان؛ شناخت سلسله‌های اسلامی از آغاز تا اکنون؛ تکملة الاخبار: کتابی برجسته در تاریخ عمومی؛ ساحل‌نشینان کویر؛ تحقیق یا تحریف؛ ترکمانان ایران در آستانۀ ظهور صفویه؛ اثری تازه در ظهور صفویه؛ گزارش زندگی و آثار خان ملک ساسانی؛ خوی در گذرگاه تاریخ؛ گامی تازه در راه یزدشناسی؛ خلیج‌فارس از نگاه اسناد بریتانیا؛ نقش بریتانیا در کودتای1299 و تحولات پس از آن؛ پیشه‌وری و آذربایجان در خاطرات سرتیپ درخشانی؛ سیمای بیرجند در نود سال پیش؛ روضةالصفا: بزرگ‌ترین تاریخ عمومی زبان فارسی؛ ویژگی‌های هنری اسناد تاریخی ایران؛ ماوراءالنهر؛ افغان و هند در قرن نهم هجری؛ سعادت‌نامه؛ شناخت نامۀ اردستان؛ نگاهی به دفتر تاریخ؛ اینجا تهران است: شیوۀ زندگی در تهران عصر قاجار؛ نامۀ مهم دهخدا و مدرس در پی بازگشت محمدعلی شاه به ایران؛ رأس مال الندیم اثری ناشناخته در تاریخ غزنویان؛ روش تاریخ‌نگاری حقایق‌نگار خورموجی؛ تاریخ الفی: مفصل‌ترین اثر تاریخی عصر بابریان؛ نزهت‌الاخبار: نخستین فارسنامه در دورۀ قاجار؛ شبه قاره در میان سالهای 949 تا 999ق، ایالت سند در عصر تیموریان؛ نگاهی به تاریخ جهان از دید دانشمندی مسلمان؛ نسخۀ خطی تازه‌یاب مجمل التواریخ و القصص.
در بخش سوم هجده مقاله با این عناوین آمده است: کهن‌ترین نسخۀ دیوان حافظ مورخ 803ق؛ نخستین چاپ دیوان حافظ؛ سنت‌گرایی و تجددمآبی در سال‌های نخست سدۀ حاضر؛ قصه‌های خواندنی؛ نوآوری در انتحال؛ مجموعه‌ای در عرفان و تصوف؛ شاهنامۀ فردوسی به تصحیح ملک‌الشعرای بهار؛ شعر فارسی در هند در اواخر عصر بابریان؛ دخمۀ ارغون؛ پارسی‌گویان یزد در اواخر عهد قاجار؛ سندبادنامۀ منظوم؛ شاعران قهوه‌خانه نشین، آتشکدۀ آذر؛ تاریخ ادبیات فارسی: از دوران باستان تا عصر فردوسی؛ مناظرۀ خزان و بهار؛ سفینة الفرامین؛ تاج القصص؛ منظومه‌ای نویافته از خواجه نصیرالدین طوسی.
در بخش چهارم یازده مقاله دربارۀ این کتابها آمده است: جهان دانش؛ عرفات العاشقین؛ چند سند تاریخی در دیوان ارسلان مشهدی؛ نوشته‌های تاریخی عبدی بیک شیرازی؛ تدوین اسناد تاریخی عهد قاجار؛ طوطی‌نامه؛ رسالۀ کوتاه عرفانی؛ داستانی منظوم از منتخب السادات جندقی؛ منظومۀ عرفانی جبرئیل؛ نوش‌نامه؛ فرهنگنامه دانشوران ایران.
و بالاخره بخش پنجم 24 مقاله در موضوع‌های متنوع تاریخی و ادبی دارد که بسا هریک از آنها را می‌شد ــ بنا به موضوع ــ در یکی از چهار بخش مذکور گنجاند.
آنچه از مطالعۀ هفت اقلیم بر می‌آید، نشانگر توجه مؤلف در معرفی منابع مرجع، کتابخانه‌ها، آرشیوها و بیش از همه پرداختن وی به تصحیح متون متنوع و سپس نقد و معرفی کتاب است. نشانی ارجاعات مقاله‌ها به طور کامل در پانویسها ذکر شده است.
گفتنی است، از آنجا که این مقالات مختلف در یک مجموعه گرد آمده است، بهتر بود شیوه ارجاعات پانویس‌ها یکدست می‌شد و سرانجام باید اشاره کرد که کتاب چاپ و صفحه‌آرایی خوبی دارد.

لیلا رضایی