کتاب‌

گزارش مهر از متن و حاشیه یک پژوهش؛ «تاریخ جامع ایران» / در جستجوی زمان از دست رفته

بیش از یک ماه از رونمایی مجموعه بیست جلدی «تاریخ جامع ایران» می‌گذرد و در همین مدت این پژوهش تاریخی موافقان و البته منتقدانی در میان تاریخ‌پژوهان پیدا کرده‌است.

خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: همه‌چیز از شیرین‌زبانی یک راننده تاکسی آغاز شد! راننده‌ای که شاید وقتی در پاسخ به اعتراض مسافری که گفته بود «آقا شما انگار جغرافیا را گم کرده‌اید.» گفت «ما تاریخمان را هم گم کرده‌ایم!»، خود نیز نمی‌دانست که همین حاضرجوابی‌اش زمینه‌ساز کلید خوردن پروژه‌ای جدی در حوزه تاریخ‌نگاری خواهد شد.

مسافر آن روز آن تاکسی دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی بود که اتفاقاً به جلسه‌ای در مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی می‌رفت و وقتی با تأخیر رسید با نقل همین گفتگوی ساده بذر شکل‌گیری مجموعه‌ای را در آن جمع کاشت که حالا در قالب مجموعه «تاریخ جامع ایران» به بار نشسته است.

تا همین‌جا «تاریخ جامع ایران» به‌عنوان جدی‌ترین پروژه مطالعاتی و پژوهشی در راستای تدوین و عرضه مرجعی جامع برای آگاهی از آنچه بر ایران‌زمین طی سال‌ها و قرن‌های گذشته، محسوب می‌شود و از همین منظر لزوم بازخوانی نقادانه و تحلیل دستاوردها و نقاط ضعف و قوت آن اهمیتی دوچندان به نسبت نمونه‌های مشابه پیدا کرده است.

درباره متولی تدوین و انتشار «تاریخ جامع ایران»

«تاریخ جامع ایران» به همت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تدوین و به مرحله انتشار رسیده است. مرکزی که در قامت یک موسسه «علمی- پژوهشی» در اسفندماه ۱۳۶۲ متولد شد و بر اساس آیین‌نامه تدوین و انتشار دانشنامه‌ها عمومی تخصصی و کتب مرجع را در دستور کار قرار داد. در میان موضوعات مختلف هم «فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی» در اولویت طرح‌های پژوهشی این مرکز بوده است.

طراح و بنیان‌گذار مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی سید کاظم موسوی بجنوردی است که از همان سال‌های نخست فعالیت مرکز با دعوت از دانشمندان و محققان ایرانی در حوزه‌های مختلف اقدام به سامان‌دهی فعالیت‌های پژوهشی در حوزه تاریخ و تمدن ایران کرد.

هسته اولیه مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه نگاری، به تبیین راه‌های وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به‌عنوان نخستین گام تألیف دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد که اجرای آن عملاً از اواسط سال ۱۳۶۳ کلید خورد.

گردآوری منابع به‌موازات طراحی طراح‌های مطالعاتی و پژوهشی آرام‌آرام مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی را به یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های تخصصی کشور بدل کرده است که در حال حاضر و بنا بر اعلام تارنماي رسمی این مرکز بیش از هفت‌صد هزار جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیۀ زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه مرکزی آن گردآمده است.

تدوین و انتشار «تاریخ جامع ایران» یکی از جدی‌ترین پروژه‌های پژوهشی این مرکز است که از ۱۵ سال پیش کلید خورده بود و حالا در قالب مجموعه‌ای بیست‌جلدی رونمایی و روانه بازار نشر شده است.

محتوای «تاریخ جامع ایران» چیست؟

عنوان «تاریخ جامع ایران» به همان میزآن‌که در ظاهر مصداقی معین و مشخص را نمایندگی می‌کند اما به دلیل جامعیت و گستردگی در معنا می‌تواند واجد ابهام هم باشد! بااین‌همه اما چارچوب کلی طراحی‌شده برای تدوین و نگارش این مجموعه ۲۰ جلدی بر اسلوب مشخص و مرسوم روایت‌های تاریخی از دوره‌های مختلف تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه بنا نهاده شده است.

نکته قابل‌توجه درباره این مجموعه هم تأکید بر این رویکرد است که «مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است و از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بی‌شک از اهمیت خاص برخوردار خواهد بود.»

بر اساس همین رویکرد هم مجموعه بیست‌جلدی «تاریخ جامع ایران» در هر مجلد به موضوعات زیر پرداخته است؛

جلد اول: سابقهٔ انسان‌کهن در فلات ایران و تمدن‌های پیش از آریایی‌ها؛ ورود آریائی به ایران، عصر مادها و قسمتی از تاریخ سیاسی هخامنشیان.

جلد دوم: دنبالهٔ تاریخ هخامنشیان به روزگار سلوکیان، دولت‌های پراکنده یا ملوک‌الطوایف، عصر ساسانیان و سرانجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد موردبررسی قرارگرفته است.

جلد سوم: تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دورهٔ ساسانی؛ تشکیلات اداری و نظامی در ایران؛ و سرانجام باستان‌شناسی و هنر ایران در دوره‌های فرمانروایی مادها و هخامنشیان.

جلد چهارم: تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام؛ ادیان و آموزش‌وپرورش در ایران.

جلد پنجم: تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخ‌نگاری، جغرافی‌نویسی، فلسفه و دانش‌های دیگر.

جلد ششم: تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولت‌های نیمه‌مستقل و مستقل؛ مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی؛ ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت

عباسی؛ وزارت و دیوانسالاری ایرانی و قسمتی از حکومت‌های شرقی و غربی ایران عصر اسلامی.

جلد هفتم: تاریخ دولت‌های ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان و تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی آن‌ها.

جلد هشتم: دنبالهٔ آل‌بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان و برخی سلسله‌های کوچک‌تر در غرب ایران، مانند بنی سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ.

جلد نهم: تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان؛ در این بخش دورهٔ سلسله‌های موسوم به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان؛ زمینه‌های هجوم مغول؛ جانشینان چنگیز، برپایی دولت ایلخانان و سازمان‌های سیاسی-اداری این ادوار.

جلد دهم: دنبالهٔ ایلخانان تا ظهور صفویان؛ علاوه بر دورهٔ دوم ایلخانان به عصر ترکمانان و دورهٔ مهم تیموریان و قسمتی از صفویان.

جلد یازدهم: دنبالهٔ عصر صفویان، ادوار حکومت افشاریان و زندیان.

جلد دوازدهم: عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دول قدرتمند اروپایی، زمینه‌های قیام و انقلاب مشروطه، نقش‌های طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران.

جلد سیزده و چهارده: تاریخ علم و ادب؛ حاوی مباحثی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمهٔ آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانش‌های فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستان‌ها، دانش‌های دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخ‌نگاری و چند مبحث دیگر.

جلدهای پانزدهم تا هفدهم: تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار؛ در این مجلد ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، برحسب ادوار ادبی موردبحث قرار می‌گیرد. دورهٔ بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه‌نگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش‌وپرورش و بسیاری ازجمله دیگر ابواب این مجلدات است.

جلدهای هجدهم و نوزدهم: تاریخ هنر و معماری ایران شامل هنرهای دستی و تزئینی و نمایشی و آئینی، موسیقی و معماری.

جلد بیستم: مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه.

«تاریخ جامع ایران» با شرحی که رفت حالا به زیور طبع آراسته‌شده و بیش از یک ماه است که این مجموعه بیست‌جلدی در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ ایران است. این مجموعه در همین بازه زمانی از نگاه دو گروه مورد ارزیابی قرارگرفته است؛ موافقان و منتقدان.

پاسخی جامع به یک نیاز

فصل مشترک دیدگاه موافقان و تحسین‌کنندگان مجموعه «تاریخ جامع ایران» تلاش گردآورندگان این مجموعه در ارائه پاسخی درخور به یک نیاز تاریخی است. نیازی که گردآورندگان و مؤلفان این مجموعه نیز بارها بر آن تأکید کرده‌اند.

سید کاظم موسوی بجنوردی از این منظر روایت جالبی از شکل‌گیری ایده تدوین این مجموعه دارد که در‌ آغاز همین گزارش هم اشاره‌ای ضمنی به آن داشتیم. موسوی بجنوردی می‌گوید: «محرکی که باعث شد این کار به‌صورت جدی آغاز شود خاطره‌ای از دکتر ابراهیمی ‌دینانی استاد مسلم فلسفه و عرفان اسلامی بود. شبی در محل دائره‌المعارف برنامه‌ای داشتیم و استادان متعددی در اینجا حضور داشتند. آقای دکتر ابراهیمی مقداری دیر به مجلس ما آمد. از او علت را جویا شدم. گفت: راننده تاکسی مسیر را گم کرده بود. من هم به راننده تاکسی گفتم مثل‌اینکه شما جغرافیا را گم کردید، آن راننده هم به من گفت آقا ما تاریخمان را هم گم کرده‌ایم. این سخن دکتر دینانی در من اثر جدی داشت که چرا تاریخمان را گم کردیم. از آن موقع تصمیم گرفتم با کمک اصحاب فرهنگ یک دوره تاریخ اجتماعی، سیاسی، فرهنگی از ایران را برای مردم بنویسیم و آماده کنیم.»

فقدان چنین مرجع جامعی از تاریخ ایران نکته‌ای است که دیگر مؤلفان و پژوهشگران «تاریخ جامع ایران» هر یک به بیانی به آن اشاره داشته‌اند و اتفاقاً پاسخگویی به همین نیاز از نگاه موافقان، بزرگ‌ترین امتیاز این مجموعه است.

دکتر صادق سجادی به‌عنوان سر ویراستار مجموعه «تاریخ جامع ایران» پیش‌ازاین در گفتگویی تفصیلی با مهر این‌گونه به جامعیت این اثر اشاره‌کرده است: «اطلاق عنوان تاریخ جامع ایران برای این مجموعه از این باب است که فقط شامل تاریخ سیاسی نیست چراکه تاریخ در اذهان عموم بیشتر به تاریخ سیاسی اطلاق می‌شود. یعنی وقتی می‌گوییم تاریخ ایران، مراد بیشتر احوال سلسه ها، وقایع سیاسی، جنگ‌ها، روابط سیاسی و همه آن چیزهایی است که در حوزه تاریخ سیاسی می‌گنجد. اما به دیده ما و به دیده فیلسوفان تاریخ و مورخان تاریخ اعم از تاریخ سیاسی است.»

گفتگو با دکتر صادق سجادی

دیگر نکته مورد اجماع صاحب‌نظران اينست كه «تاریخ جامع ایران» همراهی گسترده اساتید و صاحب‌نظران تاریخ در نگارش این مجموعه است که موجب جامعیت واقعی آن شده است. در این زمینه دکتر سجادی می‌گوید: «تدوین چنین مجموعه‌ای طبیعتاً مستلزم جلب همکاری گروه کثیری از محققان درجه اول در زمینه‌های خودشان بوده است. بنابراین تا اینجایی که این مجموعه آماده شده و به زیر چاپ رفته و در حال صحافی است، ۱۷۰ نفر از محققان غالباً تراز اول در سطح جهان، اعم از ایرانی و غربی و شرقی، در زمینه‌های مختلف در این مجموعه مقاله نوشته‌اند. یعنی از محققان فرارور (ماوراءالنهر) بگیرید تا محققان ایرانی داخل ایران و محققان خارج از ایران یا دانشمندان ترک یا محققان فرانسوی، ایتالیایی، آمریکایی و... که در زمینه‌های مختلف تخصص‌های درجه اول در این زمینه‌ها دارند. »

محمود جعفری دهقی دیگر سر ویراستار این مجموعه هم در گفتگویی مشروح با مهر بر این نکته تأکید کرده است: «تاریخ جامع ایران اثری ملی است که حاصل ۱۴ سال تلاش حدود ۱۷۰ تن از بزرگ‌ترین پژوهشگران و تاریخ‌نگاران ایرانی و غیر ایرانی است. این مجموعه صرفاً تکرار وقایعی که در کتب کهن آمده نیست بلکه تلفیقی از دیدگاه‌های متکی به واقعیات عینی و مستند تاریخی همراه با نگرش و تحلیل و تفسیر مورخان صاحب‌نام از این واقعیت‌هاست.»

درمجموع می‌توان گفت که دو ویژگی «پاسخ به یک نیاز» و نیز «جامعیت» از دید تحسین‌کنندگان «تاریخ جامع ایران» بزرگ‌ترین امتیاز این مجموعه محسوب می‌شود. کارشناسان و صاحب‌نظران بسیاری با اتکا بر همین دو ویژگی طی یک ماه گذشته کلیت فرآیند تدوین و انتشار این مجموعه را مثبت ارزیابی کرده‌اند اما این فرآیند منتقدانی هم داشته است.

• < قبلی
• بعدی >