ایران‌بوم

در میان کتاب‌های نوشته شده به زبان پهلوی و یادگار دوران ساسانیان و بازمانده از یورش تازیان می‌توان به اندرزنامه‌ها اشاره کرد. اندرزنامه‌ها آثاری بودند با جنبه‌های اخلاقی و یا حکمت عملی و لبریز از مواعظ و ادب و آداب و حکم ایرانی.

«مینوی خرد» یا به صورت دقیق‌تر «دادِستان مینوی خرد» به معنای «حکم‌ها و آراء مینوی خرد» یکی از نمونه‌های بارز از اندرزنامه‌های پهلوی‌ست، گرچه این اثر در ردهٔ اندرزنامه‌هاست اما نه به صورت صرف اندرزنامه، بلکه در آن از آفرینش، حیات یا عدم حیات جسم و روان پس از مرگ (معاد)، اساطیر ایرانی، آیین‌های ایرانی و آداب و رسوم ایرانی و غیره نیز به وفور سخن رفته است.

مینوی خرد نیز همچون دیگر بحثهای کلامی و فلسفی کهن (همچون آثار افلاطن و گفتگوهایش با مردم وشاگردانش) به شکل پرسش و پاسخ می‌باشد، شخصیتی خیالی به نام «دانا» پرسش‌هایی را از «مینوی خرد» می‌پرسد و «مینوی خرد» بدان‌ها پاسخ می‌دهد و ساختار کتاب بر اساس این پرسش و پاسخ‌ها شکل گرفته است.

شادروان احمد تفضلی «مینوی خرد» را به شکل واژگانی ِعربی ِ «روح عقل» آورده است که شاید بتوان «خرد ناب» نیز دانست.

لازم به ذکر است اگرچه مکتوبات ایرانیان تا دو سه سده پس از اسلام به زبان پهلوی نوشته می‌شد اما به احتمال قریب به یقین مینوی خرد به پیش از اسلام بازمی‌گردد و یادگار بازمانده از دوران ساسانیان است زیرا در آن هیچ ذکری از دین اسلام و یا حمله اعراب به ایران نشده است.

ذکر این نکته نیز ضروریست که نویسنده‌ی این کتاب نیز مانند بیشتر کتب پهلوی ناشناخته است اما با بررسی مطالب اساطیری این کتاب با دیگر کتب که در حوزه اساطیر است می‌توان پی برد که نویسنده از اطلاعات دقیقی در رابطه اساطیر ایرانی برخوردار است همین نگاه را می‌توان به موارد دیگری مانند آفرینش یا آداب و رسوم و ... نیز دید و تعمیم داد.

این کتاب در یک مقدمه و 62 بخش تدوین شده است، در این 62 بخش دانا پرسش‌هایی را از مینوی خرد می‌پرسد و پاسخ‌هایی که گاه همراه با اندرزهایی هستند را می‌شنود.

خواننده می‌تواند نکاتی را از آفرینش زمین و آسمان و مخلوقات دیگر تا دوزخ و بهشت و سرنوشت تن و روان آدمی پس از مرگ را دریابد و از شخصیتهای اساطیری چون ایرج و آرش و فریدون و ضحاک و اسفندیار و ... سخن‌ها بمیان آمده است.

و از آداب و رسومی همچون نحوه نان خوردن یا ادرار کردن و یا ارجحیت ازدواج با خویشاوندان و بستگان نزدیک نسبت به خویشاوندان دور مباحثی مطرح گردید.

از برسم و هوم و بهرام ورجاوند و سروش و ایزدان گیتی و ایزدان مینو و دیگر اصطلاحات پیش از اسلام ایرانیان به کرات مطالبی ذکر شده است.

و در مواردی به مقایسات و گاه روابط دقیق و پیچیده‌ی کلید واژگانی همچون «توانگری- درویشی- قدرت» یا «هنر- خرد» «نیکی - بدی» «درویش توانگر-توانگر درویش» «کوشش - تقدیر»«خرد - تقدیر» «دروغ - راستی» و... پرداخته شده است.

احمد تفضلی معتقد است :« مقدمه‌ی این کتاب با آنچه در باب برزویه طبیب در کلیله و دمنه و آنچه در مقدمه شکندگمانیک وزار و شعری در توصیف خرد [در متون پهلوی جاماسب آسانا] آمده است، شباهت دارد» شاید بتوان گفت تنها شباهت میان «مقدمهٔ مینوی خرد» با «مقدمهٔ کلیله و دمنه در باب برزویه طبیب»، در آن است که در هر دو، این مهم طرح گردیده است که «مردمان دارای کیش‌ها و اندیشه‌های گوناگون و گاه متناقض یا متضاد با یکدیگرند».

و ابوالفضل خطیبی شاهنامه پژوه نیز با مطابقت این کتاب با شاهنامه فردوسی، شباهت‌هایی را میان «دانا و مینوی خرد» با «انوشیروان دادگر و وزیرش بزرگمهر حکیم» دریافت.