ایران‌بوم

امروز ایرانیان سفید می‌پوشند و موبدان اسپند در آتش دود می‌کنند. امروز روز نگهبان زمین است، روز زن. جشن اسفندگان روز سپندارمذ از ماه اسفند است. «سپنته آرمئی تی» عشق پاک و مقدس است و بیشتر از زنان سرچشمه می‌گیرد. این روز به زنان و مادران اختصاص دارد. به احترام ویژگی‌های فداکاری، فروتنی و مهربانی مادر جشن ویژه‌ای در روز مادر برپا می‌شود. «گاهنبار»ها جشن‌های فصلی و مربوط به زندگی کشاورزی و دامپروری هستند که در فرهنگ ایران باستان شکل گرفته‌اند و شش مرحله در سال برگزار می‌شود. ایرانیان باستان در هر مرحله گاهنبار پنج روز به داد و دهش می‌پردازند و با گردهمایی در این جشن‌ها داده‌های آفریدگار را سپاس می‌گویند.

واژه «سپنته آرمئی تی» که فرونتی و بردباری معنی می‌دهد یکی از فروزه‌های اهورایی است که انسان نیز می‌تواند آن را در خود پرورش دهد، این واژه در پارسی به سپندارمذ و اسفند تبدیل شده که نام پنجمین روز از هر ماه درگاهشماری ایرانی است بنابراین در روز اسفند ازماه اسفند از زمان‌های بسیار دور تاکنون جشن برگزار می‌شود که آن را جشن اسفندگان و روز مادر نامیده‌اند زیرا فروتنی، شکیبایی و مهربانی در سرشت زن و مادر با شکوه‌تر جلوه می‌کند.

در این روز مادران از فرزندان خود و زنان از مردان پیشکش‌هایی دریافت می‌کنند و زنان نیکوکار، پاکدامن و پرهیزگار مورد تشویق قرار می‌گیرند. در سفره این جشن جامی از شیر و تخم مرغ که نشانه ماه بهمن است قرار دارد. به جز آنها میوه‌های فصل به ویژه انار و سیب، شاخه‌های گل، شربت و شیرینی، برگ‌های خشک آویشن با دانه‌هایی از سنجد و بادام در چهار گوشه سفره قرار می‌دهند و مواد خوشبو و کندر بر روی آتش می‌گذارند و مقدار کمی از هفت گونه حبوبات و دانه‌ها که در جشن مهرگان برای سفارش کاشتن در آن فصل در سفره جشن مهرگان قرار داده‌اند می‌گذارند.

فروزه از خودگذشتگی:

آنچه از این جشن مکتوب مانده ویژگی این جشن است که به نام «سپنته آرمئی تی» یا فروزه از خودگذشتگی و فروتنی و مهر بی پایان، شناخته شده است. «سپنته آرمئی تی» یا سپندارمذ یا اسفند امروزی، نام چهارمین امشاسپند و نام پنجمین روز هر ماه است که در جهان مادی به خاطر داشتن صفت پاک و ارزشمند «سپنته آرمئی تی» نگهبان زمین نام گرفته است. در کتاب‌های آمده است: «سپنته آرمئی تی، فروزه‌ای است با ویژگی‌های زنانه و مادرانه یعنی مهر و عشق بی پایان و تواضع و فروتنی که به راستی زمین نمادی نیکو بر آن است.»
در ایران باستان، به دلیل برخی ویژگی‌های مشترک زمین با زن همچون آفرینندگی و زایندگی، این روز به نام «زن و زمین» نام گرفته است.

گفتار دکتر کوروش نیکنام:

در فرهنگ و سنت مردم ایران باستان جشن و شادامانی یکی از جلوه‌های نیک زندگی بوده و شادمان زیستن برای همگان آرزو شده است. با پژوهش در کتاب اوستا و تاریخ دینی ایران باستان و با بررسی سنت‌های ملی این سرزمین درمی‌یابیم که جشن‌های بسیاری از روزگاران دور در ایران وجود داشته است و نیاکان فرزانه ما به پیروی از سفارش اشوزرشت (پیامبر ایران زمین) همواره بر آن بودند تا جشن و شادمانی را گسترش دهند. به همین انگیزه جشن‌هایی به مناسبت‌های گوناگون تاریخی، ملی و دینی برپا داشته‌اند. برخی از آنها چون جشن نوروز، مهرگان و سده از آیین‌ها و جشن‌های ملی ایران به شمار می‌آیند. در گاهشمار (تقویم) ویژه‏ی مزدیسنا ‏هر سال 12 ماه دارد و هر ماه سی روز است که هر روز با نامی ویژه شناخته می‌شود.
از سوی دیگر نام دوازده ماه نیز در بین نام‌های سی روزه وجود دارد. بدین ترتیب نام‌های دوازده گانه ماه با دوازده نام از اسامی روزها مشترک هستند و در هر ماه برابر شدن روز و ماه را ایرانیان جشن می‌گرفتند. به عنوان مثال روز فروردین از فروردین ماه، فروردینگان جشن گرفته می‌شود. و روز تیر از تیر ماه جشن تیرگان نام دارد. در این صورت در هر سال 12 جشن ماهیانه پدید می‌آید. یکی از جشن‌های برجسته و فرخنده که نیاکان ما با شور و سروری ویژه آن را برپا داشته‌اند «جشن سپندارمذ» یا «جشن اسفندگان» است. جشن اسفندگان برای گرامیداشت فروزه پاک و ارزشمند سپنته آرمئیتی یا سپندارمذ است. سپنته آرمئی تی مظهر ایمان، فداکاری، فروتنی، بردباری، وفاداری، مهر و محبت، تواضع، جانبازی، اندیشه‏ی رسا و حامی زنان نیک و پارسا است.

درکتاب گات‌ها، سروده‌های جاودانه اشوزرتشت از فروزه سپنته آرمئی تی بارها یاد شده و ویژگی‌های آن برشمرده شده است:
«ای آرمئی تی، ای مظهر ایمان و محبت، آن پرتو ایزدی که پاداش زندگانی سراسرنیک منشی است به من ارزانی دار ...» (گاتها هات 43 بند1)
«... پروردگارا مرا به سوی راستی و پاکی که نهایت آرزوی من است رهبری کن تا با پیروی از آرمئی تی مظهر ایمان و محبت به رسایی نایل آیم.» (هات 43 بند 3)
«... آرمئی تی نور محبت و ایمان را در دل رادمردان روشن کرده آنان را به سوی حقیقت رهبری خواهد کرد.» (هات 43 بند 6)
آرمئی تی چون نماد مهر و محبت، عشق و پاکی، ایمان به خدا و فکر رسا است پس به هنگام تردید و دودلی با یاری از او می‌خواهیم تا نور ایمان و عشق به خدا را در دل‌های ما به وجود آورد و ما را به سوی رسایی راهنمایی کند.

در فرهنگ ایران باستان شش فروزه و صفت بین انسان و خداوند مشترک است به گونه‌ای که انسان می‌تواند با بهره‌مندی و به کارگیری هر یک از این صفت‌ها به اهورامزدا نزدیک‌تر شود. در بین این ویژگی‌ها چهارمین صفت و فروزه سپنته آرمئی تی نام دارد که در فارسی به سپندارمذ و اسفند تبدیل شده و به معنی عشق پاک و آرمان مقدس است و از آنجا که عشق، فداکاری مهر، محبت، ایثار و از خودگذشتکی همواره با نام زن و مادر همراه بوده است به همین روی در ایران باستان برابر شدن روز سپندارمذ از ماه اسفند را جشن می‌گرفتند و آن را اسفندگان می‌گفتند.

ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه آورده است: «اسفندارمذ فرشته موکل بر زمین است ... روز سپندارمذ در ماه سپندارمذ به جهت یکی شدن نام روز و ماه، عید زنان بوده است و مردان به زنان هدیه می‌دادند و هنوز این رسم در شهرهایی چون اصفهان، ری و پهله (ناحیه مرکزی و غرب ایران) باقی مانده است و به فارسی مزدگیران گویند.» چنانکه بیرونی نیز اشاره کرده است سپاس و ستایش مادران و زنان از ویژگی‌های اسفندگان است. در این روز مردان و فرزندان با برگزاری مراسم شادمان و هدیه دادن از محبت و مهر مادران سپاسگزاری می‌کنند. در این روز زنان و مادران لباس نو می‌پوشند و انجام کارهای خانه بر عهده پدران و فرزندان است. در اوستا مجموعه نوشته‌های دین و آئینی نیز بارها به زنان پارسا و نیک، درود فرستاده شده و جایگاه و مقام بلند معنوی برای آنها آرزو می‌شود.»
«... از بین زنان و مردان، کسی که برابر آئین راستی ستایشش بهتر است، مزدا اهورا از آن آگاه است. اینگونه زنان و مردان را ما می‌ستاییم ... این زمین را با زنانی که بر روی آن زندگی می‌کنند می‌ستاییم. ای اهورامزدا، می‌ستاییم زنانی را که در اثر درستکاری و راستی نیرومند شده‌اند ... ما می‌ستاییم مردان و زنان نیک‌اندیشی را که در هر کشور با وجدان نیک بر ضد بدی قیام کرده یا می‌کنند ... کدبانوی خانه را که اشو و سردار اشو هستند می‌ستاییم. زن پارسایی را می‌ستاییم که بسیار نیک‌اندیش، بسیار نیک گفتار، بسیار نیک کردار، فرهیخته و یاری رسان شوهر خود و اشو باشد. ای اهورامزدا می می‌ستاییم زنان یاری رسان را ...»
از سوی دیگر سپنته آرمئی تی در نقش مادی خود نگهبان زمین شناخته می‌شو و این به دلیل برخی ویژگی‌های مشترک زمین با زن مانند زایندگی، فروتنی، مهربانی، بردباری و مهر و محبت شایسته است که روز سپندارمذ، روز زن و زمین نامیده می‌شود. اسفندگان روز مادر، روز زن و زمین و روز گرامیداشت همه فروزگان پسندیده و نیکوی انسانی در کیش زرتشت ایت و اکنون شایسته است ما نیز چون نیاکان فرزانه خود این جشن فرخنده را برگزار کرده و از مهر و مهربانی همه مادران و بانوان ایران زمین سپاسگزاری کنیم.»

پی نوشت:

نسک نوروز تا نوروز / دکتر کوروش نیکنام
نسک جشنهای ایرانی / دکتر پرویزرجبی
روزنامه شرق