جشن‌ها و گردهمایی‌ها

سخنی کوتاه دربارۀ تقویم پیشین و کنونی و اختلاف آن ها

•  چاپ 
• پست الکترونیک

امتیاز کاربران

لطفا رای دهید رای 1 رای 2 رای 3 رای 4 رای 5  

جستار

زیر مجموعه: جشن‌ها و گردهمایی‌ها

چهارشنبه, 29 آبان 1392 08:33

آخرین به روز رسانی در چهارشنبه, 29 آبان 1392 09:34

نمایش از چهارشنبه, 29 آبان 1392 08:33

بازدید: 6105

برگرفته از تارنمای پایگاه پژوهشی آریابوم

بهزاد فرهانیه

شاید شما هم در تارنگارها تارنماهای گوناگون و اغلب سطح پایین، به اشاره ای درباره ی تقویم پیشین ایرانیان ! و تقویم کنونی و اختلاف چند روزه ی بین آن ها برخورد کرده باشید و برایتان این پرسش مطرح شده باشد که «چگونه است آن؟»
در این نوع نوشتارها - که البته بیشتر آن ها رونوشت برداری از روی هم هستند - گاه نویسنده همت کرده و توضیحی درباره ی تقویم پیشین و کنونی نیز ارائه می کند که کم و بیش شبیه این جمله است:

«از آن جایی که روزهای ماه در تقویم ایران باستان 30 روز بوده و اکنون 31 روز است برای پیدا کردن زمان درست مناسبت ها باید آن ها را چند روز به عقب کشید و ...»

نخستین پرسشی که مطرح می شود این است که «تقویم پیشین» یا «تقویم ایران باستان» یا «تقویم باستانی» که از آن نام برده شده، کدام تقویم است؟
محاسبات و مشخصه هایی که بر اساس آن یک تقویم شکل می گیرد و می توان تقویم را تقویم نام نهاد چگونه انجام می شود؟ محاسبات و مشخصه هایی چون طول سال تعریف شده، نظام کبیسه گیری، روز نوروز، لحظه ی آغاز سال و مبدا سالشماری.
آیا همه تقلیدی کورکورانه از تقویمی ساختگی و غیر علمی - که چند سالی است روانه ی بازار شده – نیست ؟ تقویمی که صاحبان آن بارها توسط اهل فن به مناظره دعوت شده اند و پاسخی نداده اند (یا بهتر است بگویم نداشته اند) [1]

دامنه ی این اشتباهات و سردرگمی ها هم همین چندسال اخیر رو به فزونی نهاد و آن هم به خاطر انتشار آن تقویم جعلی به نام «سالنمای دینی زرتشتیان» بود که صاحبان آن همچون بسیاری از به ظاهر فرهنگ دوستان، همیشه از احساسات جوانان علاقه مند نهایت سوء استفاده را می کنند. جوانانی که در دوره ی ترویج بی سوادی، همچون آبراهه هایی کوچک در دل سنگلاخ در جستجوی پیدا کردن راهی برای پیوستن به رود اصلی و رهسپاری به سوی دریا هستند و البته که سد ِراه آنان شدن بسی راحت تر و بهتر است تا مناظره با رود و مواجهه با دریا.

ضمنا این را هم باید اشاره کرد که زرتشتیان هند و دیگر نقاط جهان و از جمله عموم زرتشتیان ایران از گاهشماری یزدگردی استفاده می کنند و این تقویم را به رسمیت نمی شناسند.(برای آگاهی بیشتر به سایت اوستا بروید)

البته برخی از طرفداران این نوع حساب و کتاب (نمی توان آن را تقویم نامید) از منتشر کنندگان آن شجاع تر هستند و گه گاه حرکت هایی برای دفاع از آن انجام می دهند. مثلا هر از چندگاهی نامه هایی با نام های مستعار اساطیری و تاریخی به نشانی تارنما فرستاده می شود که در آن ها با تکرار همان جمله که در بالا اشاره کردم متذکر می شوند که تاریخ های کاربردی ما در تارنما غلط است. یا در بحث هایی که در برخی از نشست ها پیش می آمد (حتی بعضی وقت ها به صورت گپ اینترنتی) برای دفاع، دلیل هایی می آوردند که البته نشان از عدم آگاهی ابتدایی شان از گاهشماری و تقویم بود.
به قول استاد سخن سعدی :

تا مرد سخن نگفته باشد        عیب و هنرش نهفته باشد

بنابر این بهتر است پس از این همه گله؛ خیلی کوتاه وارد بحث گاهشماری شویم و تعریفی گذرا از تقویم و سامان آن را با هم مرور کنیم تا آشنایی اندکی بدست بیاوریم:

برای اینکه بتوانیم پژوهشی درست درباره ی رویدادی تاریخی داشته باشیم، نیاز به بررسی منابع، سندها و گزارش های معتبر تاریخی داریم و نمی توانیم از برابر قرار دادن آن ها و فرآوری نتیجه ای درست چشم بپوشیم. وقتی هم با محاسبات ریاضی سر و کار داریم باید دقیقا با دستورها و فرمول های مربوط به آن، راه را هموار کنیم. درباره ی تقویم و گاهشماری که هم موضوعی تاریخی است و هم دارای محاسبات ریاضی، دست ما تنگ تر می شود زیرا که در کنار بررسی گزارش های تاریخی، باید از قواعد ریاضی نیز پیروی کنیم. حال باید در نظر گرفت که گاهشماری رابطه ی مستقیمی با ستاره شناسی (نجوم) هم دارد و «تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!»

تعریف تقویم

برای ساده بیان کردن تعریف تقویم می توان گفت که: «تقویم یکی از شیوه های اندازه گیری زمان است که در آن شمارش پیاپی و روشمند شبانه روزها از ابتدای یک شبانه روز معین آغاز می شود.»

بنا به تعریف بالا این شبانه روزها به عنوان یک واحد اندازه گیری، باید مشخصه هایی نیز داشته باشند :

نخست آنکه، شمارش این شبانه روزها باید پیاپی باشد و در میان آن ها شبانه روزی حذف یا اضافه نشود.
دوم آنکه، شمارش شبانه روزها باید روشمند و دارای اصول خاصی باشد.
برای آغاز شبانه روز، چهارگاه مناسب را می توان در نظر گرفت:

1- طلوع آفتاب
2- غروب آفتاب
3- نیم روز (وقتی که خورشید به بالاترین نقطه ی خود در آسمان می رسد)
4- نیمه شب (نقطه ی مقابل نیم روز)

سوم آنکه، شمارش پیاپی شبانه روزها باید از مبدا مشخصی آغاز شود.
و باید توجه داشت که برای روشمند بودن شمارش پیاپی روزها باید شبانه روزها همه از یک نوع باشند.

دسته بندی شبانه روزها

ماه

برای دسته بندی تعداد شبانه روزها به عددی واقع گرایانه که بتوان آن ها را شمرد، با نگاهی به تغییرات ماه در آسمان و نگاهی دیگر بر زمان پایداری دیده شدن مجموعه های مختلف ستارگان، حدود 30 روز، یک «ماه» قرارداد شد (ماه خورشیدی یا برج) که البته در جوامع گوناگون در زمان های مختلف و در نظام های گاهشماری گوناگون، این «ماه» از 28 شبانه روز تا 32 شبانه روز متغیر است.

سال

همانطور که می دانیم مدار گردشی زمین بر دور خورشید به شکل بیضی است. همچنین محور کره ی زمین نسبت به محور خورشید انحرافی در حدود 23.5 درجه است (24 درجه در 4000 سال پیش) و همین دو علت عامل پیدایش وضعیت های گوناگون آب وهوا و گرم و سرد شدن آن و بلند و کوتاه شدن روزها و شب ها است.
برای همینٰ درازای زمانی یک بار گردش زمین به دور خورشید به عنوان واحدی بزرگ تر از ماه، «سال» نامیده شد.

فصل

همانطور که گفته شد در درازای گردش زمین به دور خورشید، چگونگی آب وهوا و دما در جاهای مختلف زمین تغییر می کند، از اعتدال به گرما می رود و از گرما به اعتدال و بعد به سرما تغییر می یابد و دیگرباره به اعتدال می رسد.
همینطور طول روز و شب نیز بر یکدیگر فزونی یافته و مساوی می شوند.

هفته [2]

سال خورشیدی تقویمی

زمین به طور متوسط در مدت 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه، یک بار دور خورشید می گردد که این زمان به نام «سال حقیقی» شناخته می شود.
پیداست که مدت یک سال خورشیدی حقیقی از 365 شبانه روز بیشتر و از 366 شبانه روز کمتر است، و چون کوچک ترین واحد تقویمی ما شبانه روز است (به عبارت دیگر تقویم را به تعداد شبانه روزها بیان می کنیم)، بنابراین اگر مدت سال خورشیدی تقویمی را 365 شبانه روز بگیریم، مدت سال اختیار شده کوتاه تر از مدت سال خورشیدی حقیقی می شود و اگر 366 روز بگیریم بلندتر از سال خورشیدی حقیقی خواهد شد.
با این حال هر تقویمی را که بر اساس گردش زمین به گرد خورشید سامان یابد - چه طول آن بلندتر از سال خورشیدی حقیقی باشد چه کوتاه تر - تقویم خورشیدی نامیده می شود.

کبیسه

اگر طول سال های تقویمی کوتاه تر از سال های حقیقی باشد (365 شبانه روز) ابتدای سال تقویمی به سال حقیقی پیشی می گیرد و اگر بلندتر باشد (366 شبانه روز) ابتدای سال تقویمی از سال حقیقی عقب خواهد ماند.
برای آنکه ابتدای سال تقویمی را با ابتدای سال حقیقی تقریبا در یک میزان نگه دارند، معمولا پس از گذشت چند سال که تفاوت ابتدای سال حقیقی و تقویمی به یک شبانه روز می رسد، برای جبران کمبود سال تقویمی نسبت به طول سال حقیقی، یک شبانه روز به شبانه روزهای سال تقویمی می افزایند.
مثلا در تقویم خورشیدی هجری که سال های آن 365 شبانه روزی است، تفاوت ابتدای سال خورشیدی هجری و حقیقی در مدت 128 سال، معادل 31 شبانه روز می شود و برای میزان نگه داشتن ابتدای سال تقویمی و حقیقی، در یک دوره ی 128 ساله، هر 4 سال، یک شبانه روز (جمعا 31 شبانه روز در 128 سال) به شبانه روزهای سال خورشیدی هجری اضافه می کنند که در آن سال ها سال خورشیدی 366 روز می شود.
همچنین اگر طول سال تقویمی بلندتر از طول سال حقیقی باشد و ابتدای سال تقویمی از سال حقیقی عقب بماند، لازم است تا یک یا چند شبانه روز از شبانه روزهای سال تقویمی کاسته (نقصان) شود.
به آن تعداد از شبانه روزها که به یک سال تقویمی افزوده می شود یا از آن کم می شود «کبیسه» گفته می شود و آن سال را «سال کبیسه» یا «سال مکبوس» می نامند.

تقویم کهن ساسانی [3]

ساسانیان برای امور آیینی و سیاسی خود سه نوع تقویم ابداع کردند:

اُشمُردیگ

این تقویم 365 شبانه روز بود بدون هیچ کسری و 12 ماه 30 روزه و یک پنجه ی 5 شبانه روزی داشت. ماه های آن از «فروردین» آغاز می شد تا «سپندارمذ» و برای روزهای ماه نیز همانند زمان اشکانیان نام هایی داشتند که از «هرمزد» آغاز می شد و به «انیران» پایان می یافت.
این تقویم بیشتر در امور آیینی و مراسم سنتی کاربرد داشت و پیداست که چنین تقویمی به خاطر کوتاه بودن طول سال آن نسبت به طول سال اعتدالی، از سال های اعتدالی پیشی می گرفت. برای اینکه در ترتیب انجام مراسم و دعاها و نیایش ها خللی ایجاد نشود و فقط به خاطر تشخیص میزان پیشرفت تقویم اشمردیگ به سال اعتدالی، در پایان هر 120 سال، پنجه را از ماهی که در پایان آن قرار داشت به پایان ماه بعدی انتقال می دادند. با این کار هم میزان تقریبی پیشرفت سال اشمردیگ نسبت به سال اعتدالی را تشخیص می دادند و هم ترتیب روزهای ماه ها و نمازها و دعاها و نیایش های روزهای هر ماه، بدون تغییر باقی می ماند.

از سال 1 تا پایان سال 120 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان سپندارمذماه قرار داشت.
از سال 121 تا پایان سال 240 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان فروردین ماه قرار داشت.
از سال 241 تا پایان 360 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان اردیبهشت ماه قرار داشت.
از سال 361 تا پایان 480 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان خردادماه قرار داشت.
از سال 481 تا پایان 600 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان تیرماه قرار داشت.
از سال 601 تا پایان 720 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان امردادماه قرار داشت.
از سال 721 تا پایان 840 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان شهریورماه قرار داشت.
از سال 841 تا پایان 960 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه در پایان مهرماه قرار داشت.
در سال 961 از مبدا تقویم اشمردیگ، پنجه به پایان آبان ماه منتقل شد و دیگر تغییر نیافت.

وَهیگــَگیگ

از نام این تقویم (منسوب به وَهیگ، کبش، بره، حَمَل) پیداست که سال آن به طور نسبی اعتدالی بهاری بوده است که برای مطابقت دادن (هرچند نسبی) موقعی از سال وهیگگیگ آن را کبیسه می کردند.
سال تقویم وهیگگیگ 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقیقه بود و یک دوره ی 120 ساله داشت که در این دوره 29 شبانه روز (در نوبت های 4 ساله و 5 ساله) کبیسه می شد.

سال های مکبوس در تقویم وهیگگیگ در یک دوره ی 120 ساله طبق جدول شماره 1بود.
 

نام ماه ها و روزهای تقویم وهیگگیگ نیز همچون تقویم اشمردیگ بود.

ماه سردیگ

در زمان ساسانیان یک تقویم ماهی (قمری) نیز رایج بود که آن را ماه سردیگ یعنی سالی که به ماه منسوب است می نامیدند.

تقویم هجری خورشیدی

چنانچه مدت زمان گردش زمین به گرد خورشید را طی مدتی نسبتا طولانی (که قدما حداقل آن را 30 سال گفته اند) رصد کنیم، متوجه می شویم که یک بار گردش زمین به گرد خورشید از تقریبا 365 شبانه روز 5 ساعت و 59 دقیقه تا تقریبا 365 شبانه روز و 5 ساعت و 39 دقیقه تغییر می کند و مهم اینکه این تغییر طول سال اعتدالی، از سالی به سال دیگر تابع هیچ نظم و قاعده ای نیست.

به منظور نظم امور جامعه و نیز سهولت در ثبت وقایع در امور مدنی متوسط حداکثر و حداقل تغییر طول سال اعتدالی را که 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه است اختیار شده است.
از سویی - همانطور که در بالا و زیر عنوان کبیسه اشاره شد - چون کوچک ترین یکان شمارش در گاهشماری شبانه روز است و هر شبانه روز 24 ساعت و هر ساعت 60 دقیقه و هر دقیقه 60 ثانیه قرارداد شده است، کسر کوچک تر از شبانه روز سال اعتدالی طبق محاسبات این نتایج را خواهد داد که تقریبا :

در هر 4 سال، جمع کسر شبانه روزهای سال اعتدالی، معادل 1 شبانه روز می شود.
در هر 29 سال، جمع کسر شبانه روزهای سال اعتدالی، معادل 7 شبانه روز می شود.
در هر 33 سال، جمع کسر شبانه روزهای سال اعتدالی، معادل 8 شبانه روز می شود.
در هر 128 سال، جمع کسر شبانه روزهای سال اعتدالی، معادل 31 شبانه روز می شود.
در هر 673 سال، جمع کسر شبانه روزهای سال اعتدالی، معادل 163 شبانه روز می شود.

از سویی جمع کسر متوسط شبانه روزهای 4 سال اعتدالی، اندکی کمتر از یک شبانه روز و جمع کسر متوسط شبانه روزهای 5 سال اعتدالی اندکی بیشتر از یک شبانه روز می شود. بنابر این برای آنکه پیشرفت هنگام اعتدال از یک شبانه روز بیشتر نشود، لازم است که در هر 4 سال، برای جبران کمبود گاهی هر 5 سال یک شبانه روز به شبانه روزهای سال اعتدالی اضافه شود.

سال تقویمی اعتدالی 12 ماه دارد نام و تعداد شبانه روزهای هر ماه بسته به اینکه کدامیک از تقسیمات سه گانه ی شبانه روزهای سال به ماه ها (بُرجی، اندرگاهی، قانونی) مورد نظر باشد متفاوت است:

ماه های برجی

از دیرباز مجموعه ای از ستارگان را که به چشم غیر مسلح دیده می شوند به شکل و صورت برخی از جانوارن و اشیاء تصور کرده اند و مجموعه ی آن ها را صور فلکی خوانده اند. دوازده تا از این صورت های فلکی را که در نوار دایره ای به پهنای 17 درجه قرار دارند «بروج» و هریک از آن ها را «برج» و نوار دایره ای را «منطقة البروج» و دایره ای را که حرکت خورشید در منطقة البروج در امتداد آن به نظر می رسد «دایرةالبروج» نامیده می شود.
مدت زمان سیر ظاهری خورشید در هریک از بروج را نیز یک «برج» نامیده اند که نام و ترتیب و متوسط سیر ظاهری خورشید در هریک از بروج دوازده گانه در جدول شماره 2 آمده است.

ماه های اندرگاهی

تقویم مشهور به «جلالی» یا «ملکی» یا «سلطانی» یک تقویم اعتدالی است.[4]
نام ماه های این تقویم نیز همانند نام های ماه های تقویم یزدگردی است، شش ماه نخست تقویم جلالی 31 روزه و پنج ماه بعدی 30 روزه و ماه اسفند 29 روزه (در سال های کبیسه 30 روزه) بوده است.

ماه های قانونی

به موجب قانونی که روز سه شنبه 11 فروردین ماه سال 1304 خورشیدی هجری، به تصویب مجلس شورای ملی رسید، ترتیب، نام و تعداد شبانه روزهای هرماه، به صورت شش ماه نخست سال 31 روز و پنج ماه پسین 30 روز و ماه آخر سال (اسفندماه) 29 روز تعیین شد، و قرار شد در سال های مکبوس یک شبانه روز به پایان اسفندماه افزوده شود.

تقویم یزدگردی

تقویم یزدگردی یک تقویم خورشیدی اصطلاحی است.[5] می توان واژه ی «یزدگردی» را به معنای امروزی چیزی مانند «الهی» دانست.[6]
شاید با توجه به این نام «یزدگردی»، «الهی»، «دینی»، «شرعی»؛ بتوان گفت که تقویم یزدگردی، دنباله ی تقویم آیینی مزدیسنان دوره ی ساسانی باشد.[7]
تقویم یزدگردی را در منابع کهن، بیشتر «فرس»، «قدیم»، «شمسیه» و «دری» خوانده اند.

سال یزدگردی 365 شبانه روز است. بدون هیچ کسری و به تبع تمام بودن شبانه روزهای سال، کبیسه نمی شود. این تقویم 12 ماه 30 روزه و یک 5 شبانه روزی به نام «مختاره»(اندرگاه، پنجه، پنجه ی دزدیده، پنجه ی مسترقه، خمسه ی مسترقه، خمسه ی دزدیده) دارد که میان ماه هشتم (آبان ماه) و ماه نهم (آذرماه) قرار می گیرد.

نام های ماه ها و نام روزهای هر ماه مانند تقویم اشمردیگ است و نام روزهای پنجه نیز این هاست : اهونَوَد، اُشتَوَد، سِپَنتمَد، وُهوخشتَر، وَهیشتوایشت که به ترتیب روزهای 241 تا 245 سال هستند.
تقویم یزدگردی اکنون کاربردی را که در گذشته داشته، ندارد و به عنوان تقویمی رایج در امور مدنی محسوب نمی شود، استخراج آن تنها برای تحقیق در صحت و سقم مطابقت هایی است که در متون کهن داده می شود.

تطبیق تقویم ها

تطبیق تقویم ها به این معنی است که بدانیم فلان روز ِماه ِیک تقویم، با کدام روز ِماه ِیک تقویم دیگر برابر است. تقویمی را که دیرتر تاسیس شده تقویم موخر و تقویمی را که پیش تر تاسیس شده تقویم مقدم می نامند. بدیهی است که تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم مقدم بیشتر از تقویم موخر است :

تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم مقدم > تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم موخر

پیداست که منظور از مطابقت دو تقویم در واقع تبدیل علامت های نامساوی به علامت مساوی است.

تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم مقدم = بین التاریخین + تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم موخر
تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم مقدم - بین التاریخین = تعداد شبانه روزهای سپری شده ی تقویم موخر

تقدم و تاخر تقویم ها و نیز بین التاریخین دو تقویم نسبت به یکدیگر، در جدولی که در متون تقویمی از آن به «طیلسان» یا «منبر» یاد شده است، نمود دارد.(جدول شماره 3)

تعداد شبانه روزهای سپری شده ی هر تقویم را «حاصل بسط» آن تقویم می نامند.

برای تطبیق دو تاریخ از دو تقویم، حاصل بسط تقویم نخست را - که زمانش را می دانیم (معلوم) - تحقیق کرده، بین التاریخین مربوط به آن تقویم و تقویم دوم (مجهول) را بر حسب مورد، به حاصل بسط تقویم نخست (معلوم) اضافه می کنیم یا از آن کم می کنیم. حاصل این جمع یا تفریق، «حاصل بسط» تقویم دوم «مجهول» است.
حال اگر حاصل بسط تقویم دوم (مجهول) را - که به دست آمد - سمره کنیم، روز تقویم دوم (مجهول) با روز تقویم نخست (معلوم) برابر خواهد شد.

روش بسط روز و ماه و سال اعتدالی هجری

1. از سال داده شده عدد 1 را کم می کنیم.
2. حاصل عمل 1 را در عدد 365 ضرب می کنیم.
3. حاصل عمل 1 را با عدد 71 جمع می کنیم.
4. حاصل عمل 3 را بر عدد 128 تقسیم می کنیم.
5. باقیمانده ی عمل 4 را در جدول شماره 4 یافته و عدد مندرج در سطر سوم همان جدول را استخراج می کنیم.
 

6. خارج قسمت عمل 4 را در عدد 31 ضرب می کنیم.
7. حاصل عدد 6 را با برابر استخراج شده در عمل 5 جمع کرده و عدد 17 را از آن مجموع کم می کنیم.
8. به ازاء روز داده شده، عدد روز را از جدول شماره 5 استخراج می کنیم.
 

9. حاصل عمل های 2 و 7 و 8 را جمع می کنیم.

تحقیق در روز هفته ی روز ماه و سال مطلوب

10. حاصل عمل 9 (حاصل بسط روز و ماه و سال داده شده) را بر عدد 7 تقسیم می کنیم.
11. باقیمانده ی عمل 10 را در جدول شماره 6 یافته و از سطر دوم همان جدول، روز هفته را استخراج می کنیم.

تحقیق عادی یا مکبوس بودن سال مطلوب

12. باقیمانده ی عمل 4 را با عدد 1 جمع می کنیم.
13. حاصل عمل 12 را در سطر نخست جدول شماره 4 یافته و از سطر دوم همان جدول، عادی یا مکبوس بودن سال را استخراج می کنیم.

تشخیص سمره ی مجموع روزهای (حاصل بسط) تقویم اعتدالی هجری

1. مجموع روزهای داده شده (حاصل بسط) را با عدد 25932 جمع می کنیم.
2. حاصل عمل 1 را بر عدد 46751 تقسیم می کنیم.
نکته : اگر باقیمانده ی عمل دوم صفر شد، یک واحد از خارج قسمت عمل 2 کم کرده و عدد 46751 را به باقیمانده افزوده و عملیات را ادامه می دهیم.
3. باقیمانده ی عمل 2 را بر عدد 365 تقسیم می کنیم.
4. خارج قسمت عمل 2 را در عدد 128 ضرب می کنیم.
5. حاصل عمل 4 را با خارج قسمت عمل 3 جمع کرده و عدد 70 را از آن مجموع کم می کنیم.
6. برابر عدد خارج قسمت عمل 3 در سطر اول جدول 4 را از سطر سوم همان جدول استخراج می کنیم.
7. برابر استخراج شده در عمل 6 را از باقیمانده ی عمل 3 کم می کنیم.
نکته : اگر حاصل تفریق عمل 7، صفر یا عددی منفی بشود، در عمل 3 یک واحد از خارج قسمت عمل 3 کم کرده و عدد 365 را به باقیمانده ی همان عمل 3 می افزاییم و محاسبات را از عمل 4 به بعد (با توجه به خارج قسمت و باقیمانده ی عمل سوم جدید) ادامه می دهیم.
8. برابر عدد حاصل در عمل 7 را از جدول های 7 یا 8 یا 9 بر حسب مورد، استخراج می کنیم.
 

9. مجموع روزهای داده شده را بر عدد 7 تقسیم می کنیم.
10. برابر باقیمانده ی عمل 9 در سطر اول جدول شماره 6 را از سطر دوم همان جدول استخراج می کنیم.

حاصل عمل 5 ، سال مطلوب، برابر استخراجی در عمل 8 روز و ماه مطلوب، و برابر استخراجی در عمل 10 روز ِهفته ی مطلوب را حکایت می کند .

مثال1 : می خواهیم بدانیم روز 16 مهرماه سال 1355 خورشیدی اعتدالی هجری، چندمین روز از مبدا تقویم بوده است:

1. 1354 = 1 - 1355
2. 494210 = 365 * 1354
3. 1425 = 71 + 1354
4. 17 + (128 * 11) = 1425
5. 17 = (با نگاه به جدول 4) 4
6. 341 = 31 * 11
7. 328 = 17 - (4 + 341)
8. 16 مهرماه = (با نگاه به جدول 9) 202
9. 494740 = 202 + 328 + 494210

حاصل عمل 9 به این معنی است که از روز مبدا تقویم اعتدالی هجری تا روز 16 مهرماه 1355 برابر با 494740 روز گذشته است.

حال می خواهیم بدانیم که روز 16 مهرماه 1355 هجری اعتدالی، چه روزی از هفته بوده است:

10. 1 + (7 * 70677) = 494740
11. آدینه (با نگاه به جدول شماره 6) = 1

پس روز 16 مهرماه سال 1355 اعتدالی هجری «آدینه» بوده است.

حال می خوایم بدانیم که سال 1355 اعتدالی خورشیدی سالی عادی بوده است یا کبیسه:

12. 18 = 1 + 17
13. عادی (با نگاه به جدول 4) = 18

پس سال 1355 خورشیدی اعتدالی هجری سالی عادی بوده است.

بسط روز و ماه و سال یزدگردی

1. از سال داده شده عدد 1 را کم می کنیم.
2. حاصل عمل 1 را در عدد 365 ضرب می کنیم.
3. برابر روز و ماه داده شده را از محل تلاقی سطر روز و ستون ماه جدول شماره 10 استخراج می کنیم.
 

4. حاصل عمل 2 و برابر استخراج شده در عمل 3 را با هم جمع می کنیم.

تحقیق روز هفته ی روز ِماه و سال مطلوب

5. حاصل عمل 4 (حاصل بسط) ار بر عدد 7 تقسیم می کنیم.
6. باقیمانده ی عمل 5 را در سطر اول جدول شماره 11 یافته، روز هفته ی زیر آن عدد، در همان جدول را استخراج می کنیم.

تشخیص سمره ی مجموع روزهای (حاصل بسط) یزدگردی

1. روزهای داده شده را بر عدد 365 تقسیم می کنیم.
نکته : اگر باقیمانده ی عمل 1 صفر شد، یک واحد از خارج قسمت کم کرده و 365 واحد به باقیمانده می افزاییم.
2. خارج قسمت عمل 1 را با عدد 1 جمع می کنیم.
3. برابر روز و ماه عدد باقیمانده ی عمل 1 را از جدول شماره 10 پیدا می کنیم.
4. مجموع روزهای داده شده را بر عدد 7 تقسیم می کنیم.
5. برابر عدد باقیمانده ی عمل 4 در سطر اول جدول شماره 11 را از سطر دوم همان جدول پیدا می کنیم.

حاصل عمل 2 ، سال مطلوب، برابر استخراج شده در عمل 3، روز ِماه مطلوب، و برابر استخراج شده در عمل 5، روز هفته ی مطلوب را حکایت می کنند.

استخراج تقویم یزدگردی

چون تقویم یزدگردی کبیسه نمی شود، برای استخراج تقویم هر سال یزدگردی کافی است روز هفته ی روز اول سال مطلوب یزدگردی را تحقیق کنیم. سپس جدول شماره 10 را تنظیم کرده و روزهای هفته را به ترتیب از روز اول در آن درج می کنیم.

نکته : چون سال های یزدگردی کبیسه نمی شود و تعداد روزهای هر سال 365 شبانه روز است، برای تشخیص روز هفته ی روز اول ماه اول هر سال یزدگردی، می توان عدد سال مطلوب را بر عدد 7 تقسیم کرده و برابر باقیمانده ی این تقسیم در سطر اول جدول شماره 11 را از سطر دوم همان جدول پیدا کرد.

مثال2 : می خواهیم بدانیم روز پنجم از ماه سپندارمذ سال 100 یزدگردی چندمین روز از مبدا یزدگردی بوده است:

1. 99 = 1 - 100
2. 36135 = 365 * 99
3. 340 (با نگاه به جدول شماره 10) = 5 (سپندارمذ روز) سپندارمذماه
4. 36475 = 340 + 36135

حاصل عمل 4 بدین معنی است که روز پنجم سپندارمذماه سال 100 یزدگردی، 36475 امین روز از مبدا سال یزدگردی بوده است.

حال می خواهیم بدانیم که روز پنجم (سپندارمذ روز) از سپندارمذ ماه سال 100 یزدگردی چه روزی از هفته بوده است؟

5. 5 + (5210 * 7) = 36475
6. شنبه (با نگاه به جدول 11) = 5

پس روز پنجم (سپندارمذ روز) از سپندارمذ ماه سال 100 یزدگردی «شنبه» بوده است.

چند نکته ی ساده

1. تقویمی که هم اکنون تقویم قانونی کشور است، در همه ی جهان با نام «گاهشماری ایرانی»( Persian Calendar) شناخته می شود و دقیق ترین تقویم جهان است. یکی از نقاط قوت گاهشماری ایرانی که دلیلی بر اطلاق عنوان دقیق ترین گاهشماری جهان است، ماه های 31 روزه ی آن است که موجب شده طول فصل ها کاملا برابر با فصل های طبیعی شود.

این تقویم نهایی ترین کوشش هزاران ساله ی ایرانیان برای دستیابی به دقیق ترین و طبیعی ترین تقویم بشری بوده است. بهره گیری از تقویم های ساختگی و حتی بازگشت به تقویم های واقعی باستانی، بی قدر کردن کوشش دانشمندان ایرانی است. ضمنا عموم مردم هم هرگز آن ها را نخواهند پذیرفت. برای مثال مردم همه ی سرزمین های ایرانی آیین های شب یلدا (چله) را در شامگاه سیم آذرماه برگزار می کنند و هیچ کس با هیچ تقویمی قادر نیست آن را به 24 آذر ببرد.

2. از آنجایی که تقویم اعتدالی خورشیدی تقویم رسمی کشور است و اکنون ما برای کار و زندگی عادی خود از آن بهره می بریم، باید جشن ها و مناسبت هایمان را نیز بر اساس آن و در تاریخ های روزهای آن برگزار کنیم. پیداست که اگر کسی اکنون در ایران یا هرجای جهان، بر اساس تقویم یزدگردی زندگی می کند ! باید تاریخ های مناسبت های خویش را بر اساس آن تنظیم کند و نیازی نیست برابر آن را در تقویم دیگری بیاید (زیرا این برابری برای سال های آینده معتبر نخواهد بود). برای مثال اگر شما در 16 مهرماه در تقویم اعتدالی خورشیدی هستید، آن روز، روز جشن مهرگان شماست و اگر از تقویم یزدگردی استفاده می کنید باز هم باید در روز 16 ام تقویم خود روز مهرگان را جشن بگیرید.

3. برای تبدیل تقویم ها و پیدا کردن برابر روزی از یک تقویم در تقویم دیگر هیچگاه نمی توان از دفترچه ی تقویم استفاده کرد و انتظار داشت نتیجه ی بدست آمده همیشه و در همه ی سال ها همسان باشد. برای مثال چند سال پیش عده ای روز 29 اکتبر را روز جهانی کورش نامیدند [8] و برابر آن را با زحمت بسیار ! (با گشودن تقویم جیبی خود و ورق زدن آن) 7 آبان تعیین کردند، که امسال (1387 /  2008) با کبیسه گیری در نظام گاهشماری میلادی روز 29 اکتبر برابر با 8 آبان شد.

4. وقتی طول یک سال در یک تقویم معادل شبانه روز، ساعات یا دقایقی از طول سال در تقویم دیگر کوتاه تر یا بلندتر باشد، همواره اختلاف مبدا یا هر نقطه از این دو تقویم با گذشت سال ها بیشتر یا کم تر خواهد شد. پیداست که با تعیین نقطه ای روی تقویم نخست و پیدا کردن برابر آن در تقویم بعدی نمی توان انتظار داشت که این برابری در سال آینده نیز همان باشد. مثلا می دانیم که تقویم یزدگردی یک تقویم خورشیدی اصطلاحی است، یعنی طول سال آن از طول سال حقیقی کوتاه تر است و به طبع از طول سال خورشیدی اعتدالی نیز کوتاه تر است و هر سال بیشتر از سال اعتدالی پیشی خواهد گرفت. بنابر این اگر ما نقطه ای را روی تقویم اعتدالی برابر نقطه ای از روی تقویم یزدگردی قرار دهیم در سال آینده نقطه ی ما در روی تقویم اعتدالی عقب تر خواهد بود.(تصویر زیر)

دو نوع چوب کبریت داریم که اندازه ی چوب کبریت های قهوه ای از اندازه ی چوب کبریت های مشکی کوتاه تر است، بنابر این اگر این دو نوع چوب کبریت را پشت سر هم بچینیم هرچه تعداد چوب کبریت ها بیشتر شود میزان عقب ماندن هر نقطه روی چوب کبریت های کوتاه تر (قهوه ای) بیشتر خواهد شد. پیداست که سایه ی نقطه ی تعیین شده روی چوب کبریت قهوه ای از نقطه ای که به عنوان برابر روی چوب کبریت مشکی تعیین کرده بودیم پیشی خواهد گرفت.

سخن پایانی

حال با توجه به تعریف اجمالی از تقویم ها تقویم مورد بحث که 6 روز با تقویم اعتدالی اختلاف دارد کدامیک می تواند باشد؟!
با آشنایی سطحی ای که از گوشه ای از محاسبات بسیار ساده شده ی تبدیل و برابری تقویم ها بدست آوردیم، به نظر شما عدد 6 از کدام راه بدست آمده؟!
آیا می توان تعداد روزهای ماه های تقویم های جعلی و دستکاری شده را با یک شیوه ی شمارشی از یک تقویم محاسبه کرد و طول سال را از تقویمی دیگر و برای کبیسه هم باری به هرجهت باشیم و منتظر تقویم قانونی کشور بشویم؟!
بهتر و شایسته تر نیست با این شیوه ی پر هرج و مرج محاسبات، که تقویم های جعلی را است، مناسبت ها را هم از دیگر تقویم ها بگیریم که شهر فرنگی دیدنی تر درست کنیم؟ مثلا می توانیم «جشن گوجه فرنگی» اسپانیایی ها را بگیریم و چند روزی روی تقویم خودمان جلو عقب ببریم و به نام خودمان ثبت کنیم.

استیون هاوکینگ که بسیاری از صاحب نظران وی را بزرگ ترین دانشمند زنده ی جهان می دانند در یکی از کتاب های خود به اشتباه بودن نظریه ی پیشین خود درباره ی سیاه چاله ها اعتراف کرده و نوشته بود که سرعت پیشرفت و یافته های تازه به گونه ای است که همیشه باید اطلاعات دیروزمان را بازنگری و اصلاح کنیم.
ما با داشتن دقیق ترین تقویم جهان در فکر بازگشت به تقویم های از کار افتاده ی پیشین یا بدتر از آن، تقویم های ساختگی هستیم !

پانوشت ها :

1. برای آگاهی بیشتر نوشتار تقویم نوساخته موسوم به سالنمای دینی زرتشتیان را در تارنمای پژوهش های ایرانی ببینید.

2. بحث درباره ی هفته هم موضوعی شده، خیلی ها که از یافته های تازه در زمینه ی گاهشماری بی خبرند ادعا می کنند که: «در ایران باستان هفته نداشته ایم.»؛ بنابر این در حال گردآوری نوشتاری مستقل و مستند هستم درباره ی هفته در مناطق مختلف ایران، زبان های مختلف ایرانی و زمان های مختلف در ایران پیش از اسلام.

3. از آنجایی این یادداشت بیشتر به بررسی زمان درست مناسبت ها و جشن ها می پردازد و لازم است تا با تقویم های ساسانیان آشنا شویم از بررسی گاهشماری های دیگر می گذرم و در صورت لزوم در نوشتارهایی چند بخشی مفصل تر به بحث گاهشماری خواهم پرداخت که در آن با تقویم های محلی و کهن دیگر نیز آشنا خواهیم شد.

4. برای آگاهی بیشتر بنگرید به: چکیده ای در باره ی گاهشماری جلالی

5. اگر طول سال خورشیدی از معادل ساعاتی یا دقایقی از طول سال خورشیدی کمتر باشد سال خورشیدی اصطلاحی یا سال خورشیدی وضعی یا سال خورشیدی تقویمی نامیده می شود.

6. وقتی «اکبر» بزرگ ترین شاه مغولی ِهندوستان، در پایان سده ی دهم هجری، تاریخی تاسیس کرد و آن را «الهی» نامید، نظر به چنین سابقه ای از این نام داشته است.

7. کوشیار گیلی (سده ی چهار و پنج هجری) به دینی بودن تقویم یزدگردی اشاره می کند.

8. البته چنین روزی را هیچ نهاد و سازمان رسمی ای ثبت نکرده. عده ای به ظاهر ایران دوست برای بزرگداشت کورش بزرگ، روز 29 اکتبر را انتخاب کرده اند !!! بزرگداشت کورش با تقویم میلادی و لگدمال گاهشماری ایرانی !

بن نوشت ها :

1. رضا زاده ملک، رحیم : گاهشماری، تهران، انتشارات پیام نور، چاپ دوم، 1385.
2. بهروز، ذبیح : تقویم نوروزی شهریاری، تهران، نشر چشمه، چاپ دوم، 1386.
3. بهروز، ذبیح : تقویم و تاریخ در ایران (از مجموعه ی ایران کوده)، تهران، آرمان خواه، 1331.
4. بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمه ی فارسی : اکبرداناسرشت، تهران، انتشارات ابن سینا، 1352.
5. مرادی غیاث آبادی، چکیده ای در باره ی گاهشماری جلالی.

• < قبلی
• بعدی >