هنر

بُن‌مایه‌ی ماهی‌های درهَم در قالی ایرانی

برگرفته از فصل‌نامه فروزش، شماره چهارم (پاییز 1388)، رویه 98 تا 101

صدرالدّین طاهری
دانش‌جوی دکترای پژوهش هنر

ماهیان چرخان از بن‌مایه‌های بسیار ماندگار در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، هستند که بارها بر روی سفالینه‌ها و ظروف فلزی تصویر شده‌اند. از زیباترین نقش‌مایه‌های قالی ایرانی نیز طرح ماهی در هم - معروف به هراتی - است. این نوشتار می‌کوشد مفهوم نمادین این نقش را با یاری گرفتن از ادبیات اوستایی و آثار هنری آشکار سازد.

بسیاری از نقوش رایج در هنرهای ایرانی بازمانده از باورهای دینی و اسطورگانی پیش از اسلام‌اند. هنرمند ایرانی، زیر سلطه‌ی بیگانه، با تکرار این نقش‌مایه‌ها یاد مجد و شکوه اجدادش را زنده نگه داشته است. شََوندِ به‌جا ماندن برخی از این بن‌مایه‌ها تا امروز را می‌توان پیوستگی سنت‌های هنری و هم‌گونی آرزوهای ما با نیاکان‌مان دانست. نقش‌هایی که بر پایه‌ی چرخش بنا شده‌اند ـ مثل سوآستیکا (مهر گَردان یا صلیب شکسته)، و گرفت‌و‌گیر ـ از جمله‌ی آشناترین طرح‌ها در هنر ایرانی‌اند. این امر آشکارگر اهمیت نظام گردنده‌ی گیتی در اندیشه‌ی ایرانی است، و ماهیان چرخان از مهم‌ترین این نقش‌ها هستند.

معنای نمادین ماهی
بر پایه‌ی باوری باستانی، زمین بر روی شاخ‌های گاوی قرار دارد و این گاو بر پشت یک ماهی ایستاده است (دهخدا 1377: 20059). از این روی، در ادبیات ما ماهی تکیه‌گاه زندگی زمینی است:

زمین هفت کشور به شاهی تو راست
سر ماه تا پشت ماهی تو راست
(فردوسی)
گاو ز ماهی فرو جهد گه رزمت
گر تو زمین را ز نوک نیزه بخاری
(فرخی)
چو بر شیرین مقرر گشت شاهی
فروغ ملک بر مه شد ز ماهی
(نظامی)

نزد صوفیه ماهی عبارت است از «عارف کامل» و این معنی به حسب استغراقی که کاملان را در بحر معرفت است مناسبت تمام دارد (سجادی 1346: 83).
بر روی بسیاری از آثار هنری همه‌ی دوران‌های تاریخ ایران تصویر انتزاعی و کوتاه‌شده‌ی دو یا چند ماهی در برابر یکدیگر دیده می‌شود. این نشان یکی از تصویرهای منطقه‌البروج نیز هست.
ابوریحان بیرونی در التفهیم می‌نویسد: «که دوازدهم صورت سمکه، هم‌چون دو ماهی، یکی دنبال دیگری آویخته به رشته‌ی دراز» (فره‌وشی 1364: 64).
این مفهوم در گفتار بسیاری از شاعران ایرانی آشکار است:

ز ماهی به جام اندرون تا بره
نگاریده پیکر بدو یک‌سره
(فردوسی)
چو سر بر کرد ماه از برج ماهی
مه پیروز شد در برج شاهی
(نظامی)
ز گاو و کژدم و خرچنگ و ماهی
نیاید کار کردن زین نکوتر
(ناصرخسرو)

نقش ماهی درهم (هراتی) بر روی قالی
طرح ماهیان چرخان بر روی قالی ایران را نقش ماهی درهم می‌گویند. این نگاره در هر منطقه‌ای دست‌خوش دگرگونی‌هایی شده است که نشان‌گر روح خلاق بافنده‌ی ایرانی است (نگاره‌‌های 14ـ1). مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی درهم فراهان، ماهی زنبوری، ماهی درهم سنه (سنندج) و ریزه‌ماهی (خرده‌ماهی). طرح ماهی درهم به صورت واگیره‌ای است که در طول و عرض فرش تکرار می‌شود (ژوله 1381: 42).
خاستگاه ماهی درهم را شهر هرات می‌دانند و این نقش در جهان به نام هراتی شناخته می‌شود1 (حصوری 1375: 12). حاشیه‌ی فرش‌های ماهی درهم (نگاره‌ی 15) ویژه بوده، علاوه بر داشتن برگ کنگره‌‌دار و گل سیب از دو قاب نصفه در دو طرف یک واگیره بهره‌‌مند است که به چایدانی (سماوری/ توسباغا/ لاک‌پشتی) شهرت دارد (www.tandismag.ir).
طرح ماهی درهم نقشه‌ای ایلی و بومی و ذهنی‌بافت است و از جمله‌ی ظریف‌ترین و زیباترین طرح‌های ریزنقش و مکرر. ماهی‌های ریز یا در سراسر متن و یا به دور نگاره‌های هندسی نقش شده‌اند. این نگاره‌ها یا ترنج هندسی هستند (هراتی‌های ترنج‌دار به طور معمول لچک ندارند)، یا گلی مانند الماس که ماهی‌هایی به صورت برگ و گل در هر سوی آن نقش شده‌اند (حشمتی 1384: 32). بافت آن مانند سایر طرح‌های هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نیامده (یساولی 1370 ب: 18). انحنای مختصر برگ‌چه و گردش انتهایی نوک آن، و استفاده از رنگ‌های روشن‌تر در لبه‌های داخلی برگ‌چه، حرکت آرام و دل‌پذیر ماهی کوچکی را در ذهن تداعی می‌کند که در حال جست‌وخیز است و تلألو نور در زیر شکمش به آن حالتی واقعی بخشیده (یساولی 1370 الف: 131).
این نقش در قالی‌بافی قشقایی نیز رایج است و شاید زمانی که قشقایی‌ها کوچ اجباری به مناطق خراسان داشته‌اند این نقش را از مردمان آن منطقه‌ برداشت کرده‌اند. ماهی درهم شهری‌ترین نقش قالی قشقایی است که حوزه‌ی بافت آن به طایفه‌های کشکولی منحصر می‌شود. این طرح که سنجیدگی طراحی و نظم هندسی و توازن ریاضی را به کمال دارد به لحاظ همین انتظام نقش‌پردازی و طراحی منضبط نگاره‌های سربه‌سر و مکرر است که رنگ‌آمیزی‌ای مقیّد و محدود دارد (پرهام 1375: 9 ـ 198).

1. قالی ماهی درهم خراسان (ژوله، 91)

2. قالی ماهی درهم آذربایجان (ژوله، 49)

3. قالی ماهی درهم تبریز (ژوله، 70)

4. قالی ماهی درهم کشکولی (موزه‌ی ملی فرش ایران)

5. قالی ماهی درهم فراهان (ژوله، 67)

6. قالی ماهی درهم سلطان آباد (ژوله، 90)

7. قالی ماهی درهم کرمان (ژوله، 58)

8. قالی ماهی درهم سنه (یساولی، 131)

9. طرح‌های حاشیه‌ی قالی هراتی (حصوری، 12)

تفسیر بن‌نگاره‌ی ماهیان چرخان
دو تفسیر رایج در مورد مفهوم نمادین بن‌نگاره‌ی ماهیان چرخان وجود دارد:
نخست ارتباطی است که میان این نقش با آیین مهر فرض می‌شود. حصوری معتقد است، نقش ماهیان درهم برگرفته از اندیشه‌ی مهری است (حصوری 1375: 12). ژوله نیز می‌نویسد: «نقش هراتی به آیین مهر رهنمون می‌شود که در آن برخی از روایت‌ها و مناسک و آثار با آب ارتباط دارد. مهر از مادرش که از آب دریاچه‌ی هامون بار برداشته بود در آب دریا متولد می‌شود و مادرش او را بر روی گل نیلوفر می‌نهد، پس ماهی‌ای مهر را به خشکی می‌رساند» (ژوله 1381: 58). از آن‌جایی که زادن مهر در سده‌ی دوم پیش از میلاد رخ داده است (بنگرید به: معین، 1326) رواج اندیشه‌های میترایی را می‌بایست پس از این هنگام پی گرفت. اما هنرمند ایرانی نقش ماهیان چرخان را در دورانی بس کهن‌تر به کار می‌برده است. نمونه‌هایی از این ماهیان بر روی سفالینه‌های هزاره‌ی چهارم پ.م. از تَلِ باکون (نگاره‌ی 16) و هزاره‌ی سوم پ.م. از تپه حصار (نگاره‌‌های 17 و 18) در موزه‌ی ملی ایران نگه‌داری می‌شوند. برخی از ظر‌ف‌های به دست آمده از شهر سوخته متعلق به هزاره‌ی سوم پ.م. در موزه‌ی زاهدان (نگاره‌‌های 22ـ19) نیز با این بن‌مایه آذین گشته‌اند (Seyedsajjadi 2003: 52). از این‌رو، این نماد می‌بایست وابسته به باورهای مردمان پیشاتاریخ ساکن فلات ایران باشد که به ادبیات اوستایی راه یافته است.

در آیین زرتشت این باور وجود دارد که اهریمن در برابر هر آفریده‌ی نیکوی اهورایی دست به ایجاد عاملی مخرب می‌زند تا مبارزه‌ی دایمی نور و ظلمت ادامه یابد. هنگامی که اهورا درخت گوکَرَن را در دریای فراخکرت می‌آفریند، اهریمن چلپاسه‌ای گسیل می‌دارد تا ریشه‌ی درخت را بجود و حیات را بر روی زمین نابود کند. اما پیرامون ریشه‌ی درخت در اعماق فراخکرت دو «کَرماهی» خانه دارند که پیوسته به دور ریشه می‌چرخند و چنان که در «مینوی خرد» آمده وزغ و دیگر جانوران موذی اهریمن‌زاده را از آن دور نگاه می‌دارند (تفضلی 1354: 81). این دو ماهی همه‌ی جهات را با چشم باز محافظت می‌کنند و نیروی دید آن‌ها در اوستا بسیار ستوده شده است (یشت‌ها، ذیل دین‌یشت). کَر به معنای قوت و توان است (دهخدا 1377: 18224) و دریانوردان خلیج فارس هنوز نوعی از ماهیان این دریا را که گاه تا 15 متر طول دارد کَرماهی می‌نامند (اقتداری 2536: 78).

از درخت گوکرن در تفسیرهای پهلوی به هومِ سپید یاد شده است (بهار 1375: 116). در بُن‌دَهِش آمده که هومِ ایزد اندر گوکرن است و در فرشکرد از آن خوراکی به نام «انوش» آرایند و همه‌ی مردم را دهند و همگان جاودانه‌ی بی‌مرگ شوند (Anklesaria 1908: 226).

بر روی ظرف‌های زرین و سیمینِ بازمانده از دوران ساسانی هر گاه طرحی از درخت زندگی دیده می‌شود ماهیان محافظ نیز در کنار ریشه‌های آن تصویر شده‌اند (نگاره‌‌های 25ـ23). این نماد در دوران اسلامی نیز بارها به کار رفته است. برای نمونه: بر روی سفالینه‌ای از نیشابور متعلق به دوران سامانی (نگاره‌ی 26)، کاشی‌های اختر تخت‌سلیمان (نگاره‌‌های 27 و 28)، بشقاب‌های سده‌ی هفتم ه.ق. از کاشان (نگاره‌‌های 29 و30) و خراسان (نگاره‌ی 31) و سفالینه‌هایی از دوران ایلخانی (نگاره‌‌های 34ـ32)، سده‌ی هشتم ه.ق. از سلطان‌آباد (نگاره‌ی 35) و خراسان (نگاره‌ی 36)، سده‌ی دهم ه.ق. از شمال ایران (نگاره‌ی 37) و سده‌ی یازدهم ه.ق. از خراسان (نگاره‌ی 38). این ماهیان هنوز در سنت سفال‌گری شهرضا به کار می‌روند (نگاره‌‌های 41ـ39).
ریپلی این نقش را بر روی قالی‌های هراتی چنین توصیف می‌کند: «یک سرو نگارین و دو نیم سرو منقش که بر زمینه‌ی بی پایان ماهیان درهم روییده است» (پرهام 1375: 186) که بسیار نزدیک به نماد ماهی چرخان بر روی سفال است و نشان می‌دهد هنرمند قالی‌باف نیز شاید هنگام بافتن طرح ماهیان درهم به درخت زندگی و ماهیان نگاه‌بان آن می‌اندیشیده است.
دومین تفسیر درباره‌ی ساختار این طرح صورت گرفته است. بیش‌تر پژوهش‌گران قالی ایرانی واگیره‌ی ماهی درهم را متشکل از یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ یا ماهی در اطراف آن می‌دانند (ادواردز 1358: 46؛ یساولی 1370 الف: 131؛ ژوله 1381: 42). این تصور نیز بر اندیشه‌ی بستگی ماهیان با میتراییسم استوار است و حوض را یادآور دریاچه‌ای می‌داند که مهر در آن زاده شده. اما از آن‌جایی که چهار ماهی پشت به لوزی دارند و به دور آن نمی‌چرخند (نگاره‌ی 42) نمی‌توان این ساختار را واگیره در نظر گرفت. چرخش ماهی‌ها به دور گُلی است که در میانه‌ی طرح روییده و گسترش آن قالی را پُر می‌کند (نگاره‌ی 43)، و می‌توان آن را وابسته به اندیشه‌ی کهن ایرانی «درخت زندگی» دانست.

10. سفالینه‌ی هزاره‌ی چهارم پ.م.، تل باکون (موزه‌ی ملی ایران)

11. قدح‌های سفالی هزاره‌ی سوم پ.م.، تپه‌حصار (موزه‌ی ملی ایران)

12. قدح‌های سفالی هزاره‌ی سوم پ.م.، تپه‌حصار (موزه‌ی ملی ایران)

13

کاسه‌های سفالی هزاره‌ی سوم پ.م.، شهر سوخته (Seyedsajjadi, 52)

17. نقش ماهیان محافظ بر روی ظرف‌های ساسانی، موزه‌ی آرمیتاژ لنینگراد (تارنمای موزه)

18. نیشابور، سده‌ی 4 ه.ق. (موزه‌ی ملی ایران)

19 و 20. نقش ماهیان محافظ بر روی کاشی‌های تخت‌سلیمان، ایلخانی (قوچانی، ص 40)

نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد ماهیان چرخان نشان‌دهنده‌ی نگاه‌بانی ابدی نیروی اهورایی از زندگی مینویی باشند که تصویرگری آن به هنرمند ایرانی آرامش می‌بخشیده است. ماهیان چرخان به سبب همین کارکردی که در حفظ زندگی مینوی از گزند اهریمن دارند از دوران پیش از تاریخ تا امروز همواره جایگاهی استوار بر روی آثار هنری ایرانیان داشته‌اند. به نظر می‌رسد استمرار به کارگیری این نقش‌مایه نشانگر اعتماد ایرانیان به نگاه‌بانی ابدی نیروی اهورایی از زندگی زمینی است و تداوم آن تا امروز بر روی سفال شهرضا ـ با آن‌که عملاً سفال‌گر از مفهوم نمادین آن آگاه نیست ـ ماندگاری این آرزو را در سنت‌های موروثی حرفه‌ای و حافظه‌ی تاریخی وی آشکار می‌سازد.

پی‌نوشت:
1. Herati در فرهنگ‌های بروکمان، زیرونف و مگز و Heroti در منابع روسی.

بُن‌نوشت‌ها:
1. ادواردز، سیسیل (1358). قالی ایران. مهین‌دخت صبا. تهران: انجمن دوستداران کتاب.
2. اقتداری، احمد (2536). خلیج فارس. تهران: فرانکلین.
3. بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
4. پرهام، سیروس (1375). شاهکارهای فرش‌بافی فارس. تهران: سروش.
5. پورداوود، ابراهیم (1309). یشت‌ها. بمبئی: انجمن زرتشتیان ایران.
6. تفضلی، احمد (1354). مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
7. حشمتی رضوی، فضل‌الله و حسن آذرپاد (1384). فرش‌نامه‌ی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
8. حصوری، علی (1375). «مضمون‌های سنتی در فرش ایران». ماهنامه‌ی تخصصی فرش. شماره‌ی اول. سال اول.
9. دهخدا، (1377). لغت‌نامه. تهران: موسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
10. ژوله، تورج (1381). پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
11. سجادی، سید جعفر (1346). فرهنگ مصطلحات عرفا و متصوفه. تهران.
12. فره‌وشی، بهرام (1364). جهان‌فروری. تهران: کاریان.
13. قوچانی، عبدالله (1371). اشعار فارسی کاشی‌های تخت‌سلیمان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
14. کریمی، فاطمه و محمدیوسف کیانی (1364). هنر سفال‌گری دوره اسلامی ایران. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران.
15. معین، محمد (1326). مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی. تهران: دانشگاه تهران.
16. یساولی، جواد (1370 الف). مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران. تهران: فرهنگسرا.
17. یساولی، جواد (1370 ب). قالی‌ها و قالیچه‌های ایران. تهران: فرهنگسرا.
18. Anklesaria, T.D., (1908). The Bundahishn, Bombay.
19. Seyedsajjadi, S.M., (2003). Excavation at Shahr-I Sukhta. Iran, Vol, XLI.
20. www.tandismag.ir ، تاریخ بازدید: 22/10/1386.
21. www.louvre.fr ، تاریخ بازدید: 10/10/1386.
22. www.metmuseum.org ، تاریخ بازدید: 18/10/1386.
23. www.hermitagemuseum.org ، تاریخ بازدید: 10/10/1386.
24. www.artgallery.sa.gov.au ، تاریخ بازدید: 3/10/1386.

21. کاشان، 607 ه.ق.، فریر گالری واشنگتن (کریمی، 215)	22. خراسان، سده‌ی 7 ه.ق. (موزه ملی ایران)

23. ایلخانی، موزه‌ی لوور (تارنمای موزه)	24. ایلخانی، موزه‌ی لوور (تارنمای موزه)
25. ایلخانی، موزه‌ی لوور (تارنمای موزه)	26. سلطان‌آباد، سده‌ی 8 ه.ق.، گالری هنر استرالیای جنوبی (تارنمای موزه)

27. شمال ایران، سده‌ی10 ه.ق. (کریمی، 247)	28. خراسان، سده‌ی11 ه.ق. (آبگینه و سفالینه)
29.	30. نقش ماهیان چرخان بر روی سفال شهرضا

31. قالی ماهی درهم اراک (راست) و قشقایی (چپ) ماهیها متعلق به این واگیره نیستند

32. قالی ماهی درهم اراک (راست) و قشقایی (چپ) ماهیها متعلق به این واگیره نیستند

• < قبلی
• بعدی >