گردشگری
قصر خورشید - ندا حبیب‌اله
- گردشگری
- نمایش از پنج شنبه, 30 ارديبهشت 1389 07:16
- بازدید: 7868
برگرفته از فر ایران
باغ و عمارت خورشید در کلات نادری را می‌توان از جمله شاخص‌ترین باغ‌ها و کوشک‌های ایرانی به شمار آورد که در سایر نواحی ایران نظیری برای آن یافت نشده است.
این مجموعه بزرگ، در دوران پادشاهی نادرشاه افشار (1160-1148 ق [1126-1114 خ/ 1747-1735 م]) در منطقه کوهستانی و صعب‌العبور کلات واقع در 145 کیلومتری شمال شرقی مشهد ساخته شد چنین می‌نماید که جایی بسیار امن برای نگاهداری خزاین معروف نادر به حساب می‌آمد.
نادر به روزگار خویش، آثار و ابنیه بسیاری را در کلات بنا نهاد که شهره‌ترین آن‌ها عمارت خورشید و باغ پیرامون آن بود. شواهد موجود نشان می‌دهد که این ساختمان به سبب قتل ناگهانی نادر، نیمه‌کاره ماند و در نتیجه کاربری آن در هاله‌ای از ابهام باقی ماند.
در حال حاضر، عمارت خورشید نماد شهر کوچک کلات نادری است و به همین سبب سخت مورد توجه اهالی محل قرار دارد. مطالعات جدید باستان شناسی نشان می‌دهند که عمارت خورشید بر روی مقبره‌ای مربوط به دوره ایلخانی (سده‌های هفتم و هشتم هجری) ساخته شده است. بدین شکل که در زمان افشاریه قسمت تحتانی آن زیر خاک مدفون شده و قسمت فوقانی‌اش خراب گردیده، تا بنای کنونی بر شالوده‌ی ساختمان قدیمی استوار گردد. اکنون شاخص‌ترین نماد بنای موسوم به قصر خورشید، برج مدور عظیمی است که از 66 نیم ستون سنگی ساخته شده و در قسمت فوقاتی بنا قرار دارد. پاره‌ای از پژوهش‌گران به این نتیجه رسیده‌اند که این برج در واقع ساق گنبدی را شکل می‌داده که به علت نیمه‌کاره ماندن بنا، ساخت آن به انجام نرسیده است. عمارت خورشید در سه طبقه‌ی قابل ملاحظه است. طبقه زیرین که زیرزمینی است، بسیار بزرگ و متشکل از هشت فضای به‌هم پیوسته متناسب با شکل هشت‌گوش بنا، طبقه میانی شامل سرسرایی بزرگ در مرکز و فضاهایی در اطراف و طبقه فوقانی شامل برج مدور یاد شده. تزیینات داخلی بنا شبیه به تزیینات معمول دوره صفوی است. اما تزیینات خارجی آن که به صورت حجازی اجرا شده و نیمه تمام باقی مانده، گویا کار هنرمندان هندی است، زیرا میوه‌های موجود در شبه قاره، مانند موز، آناناس و انبه را به تصویر می‌کشد.
کاربری ساختمان چندان مشخص نیست. اسلوب کلی عمارت شباهت زیادی به مقبره دارد و وجود کتیبه‌ای، حاوی سوره «نبا» احتمال مقبره بودن آن را قوت می‌بخشد. این کتیبه متضمن تاریخ جمادی‌الاول سال 1160 ق [1126خ]) است. با این وجود، گمانه‌هایی نیز در خصوص کاخ بدون عمارت خورشید پیشنهاد شده است. البته جدا از کاربری اولیه، شواهد موجود نشان می‌دهد که این عمارت در اوایل دوره‌ی قاجار به وسیله خوانین محلی که بر کلات حکم می‌راندند با تغییرات مختصری به عنوان محل سکونت مورد استفاده قرار گرفته است. در بعضی جاها دیده شده که نقاشی‌های دیواری زمان افشاریه با گچ پوشانده شده و نقش‌هایی به اسلوب دوره قاجار ایجاد گردیده است.
تا چندی پیش عمارت خورشید وضعی به غایت ناهنجار داشت. علاوه بر آن‌که ساختمان بر اثر مرور زمان به شدت آسیب دیده بود، باغ پیرامونش نیز تقریباً از میان رفته و حریم آن تحت ساخت و ساز قرار گرفته بود. اما امروزه، ساختمان به نحو قابل قبول و تحسین برانگیزی مرمت شده و باغ پیرامونش به‌طور کامل احیا گردیده است هر چند که از درختان کهنسال، جز چندتایی، اثر دیگری نیست.
«یعقوب دانشدوست» که مطالعات درخوری درباره کلات نادری داشته، درباره باغ کلات می‌گوید: اندازه باغ 168 در 122 متر است. این باغ با انجام خاکبرداری‌ها و جست‌و‌جوهای بسیار کشف شده و با توجه به ضوابط طراحی باغ‌های ایرانی کامل گردید. باغ‌سازی بر محور اصلی شرقی غربی استوار است و شامل هشت حوض و جوی‌هایی است، همراه فواره‌های سنگی که حلقه‌وار، کاخ را دور می‌زنند. در محور اصلی، در سمت غربی، جویی با فواره‌های سنگی به این حلقه می‌پیوندد و در سمت شرق، آب‌نمای درازی، با 17 فواره در سطحی پایین‌تر قرار گرفته است.
این حوض با خاکبرداری از توده‌ای که از انباشته شدن رسوب سیل‌آب‌ها به وجود آمده بود، کشف شد و سبب گردید تا معلوم شود که باغ در دو سطح، با 40/1 متر اختلاف ساخته شده است. در بازپیرایی‌ها، از این فرصت استفاده شد و یک ورودی قابل استفاده برای زیر زمین طراحی و ایجاد گردید تا بتوان از فضای زیرزمین به عنوان موزه یا نمایشگاه استفاده کرد.
این موزه و نمایشگاه، اکنون در حال شکل‌گیری است و نخستین هسته‌ی آن را تصویرهای متعددی تشکیل می‌دهند که از مراحل بازپیرایی بنا و خاکبرداری تهیه شده‌اند. هم‌چنین لایه‌‌برداری‌هایی که در کف و دیواره‌ها انجام شده و برخی پایه‌های قدیمی بنایا تنبوشه‌ها را هویدا ساخته، در قاب‌های شیشه‌ای قرار داده شده تا زوایای پنهان قصر خورشید را در برابر دیدگان قرار دهد.
در کنار این اقدامات، درختان چنار در ردیف‌هایی با تکیه بر چند درخت قدیمی موجود به عنوان شاهد کاشته شده و سطح باغچه‌ها به روش باغ‌های ایرانی سامان یافته است.
دانشدوست بر این باور است که کاخ خورشید و بنای قدیمی‌تری موسوم به مسجد کبود گنبد (از دوره سلجوقی یا ایلخانی؟) بر یک محور قرار داشته‌اند. اما ساخت و سازهای بعدی در کلات این محور فرهنگی تاریخی را از میان برده است. بنابراین اقدام بعدی در احیای کامل باغ و عمارت خورشید، آزادسازی و بازپیرایی این محور خواهد بود.
اکنون مقایسه عکس‌های قدیمی عمارت و باغ خورشید با وضعیت فعلی، بیانگر تحولی است که طی آن، عمارت خورشید و باغ پیرامونش از یک خرابه به گونه‌ی باغی مصفا و کاخی باشکوه درآمده است که حتی همین حالا در زمره یکی از منحصر به فردترین جاذبه‌های گردشگری خراسان قرار دارد.
