ایران‌بوم

به گزارش فارس، "محمد بن عمر بن حسین بن علی طبرستانی" معروف به فخر رازی یا امام فخر رازی بزرگترین متکلم، فیلسوف و خطیب بزرگ جهان اسلام در 25 رمضان سال 544 قمری و بنا به قولی در سال 534 قمری در شهر "ری" متولد شد.

"خلیل‌الله خلیلی" در کتاب "آثار هرات" که در سال 1309 خورشیدی در هرات منتشر شده به نقل از "ابن خلکان" آورده است: "ولادت با سعادت امام فخر در ری واقع شده و از آنجا در "خوارزم" و تمام دیار "ماوراء النهر" و خراسان رفته، به تحصیل کاملی به هرات تشریف آوردند."

نمایی از آرامگاه امام فخر رازی در شهر هرات افغانستان

فخر رازی، عالم برجسته جهان اسلام

فخر رازی از برجسته‌ترین حکما و علمای جهان اسلام، در علوم عقلی و نقلی، تاریخ، کلام، فقه و اصول، تفسیر و حکمت و علوم ادبی، و ریاضیات، سرآمد عصر خود بود.

این مفسر کبیر قرآن, نخبه‌ترین عنصر صالح در دوران خود بود که با حربه عقل و دانش در حوزه معقولات مبارزه کرده است.

خلیلی که در آثار هرات زندگی و روحیات فخر رازی را بررسی نموده تأکید کرده است : "در شیوه بیان به آن درجه سوز و تاثیر داشتند که هیچ کس نمی‌بود که خواه به مواعظی که به زبان عربی می‌فرمودند و خواه در نصیح که به لفظ فارسی بیان می‌کردند, نمی‌گریست."

خلیلی در ادامه همین مبحث نوشته است "در هرات بسیاری از اهل مذاهب به خدمتشان رسیده و از انجمن‌های علمی و ادبی‌شان استفاده کرده‌اند.

فخر رازی در زمان امرای "غور" در هرات زندگی می‌کرد و حاکمان غوری به خصوص "شهاب‌الدین" و "غیاث‌الدین غوری" همیشه ضمن این که از مقام علمی فخر رازی تجلیل می‌کردند، به او عنوان "شیخ‌السلام" را نیز اعطا کردند.

در برخی از منابع نقل شده است که پای درس فخر رازی بیش از 2 هزار تن از دانشمندان زمان، حضور داشتند.

گفته می‌شود که حتی در موقع سواری نیز فقها و شاگردان، در رکاب استاد خود حرکت می‌کردند.

مفاتیح الغیب یا "تفسیر کبیر"

در منابع مختلف آثار فراوانی از فخر رازی معرفی شده است که معروف ترین آن‌ها تفسیر مفاتیح الغیب مشهور به تفسیرکبیر است که تا هنوز مورد استفاده علمای اسلامی قرار دارد.

مفاتیح الغیب که به علت حجم زیادش به تفسیر کبیر معروف شده مهم ترین تفسیر قرآن کریم به زبان عربی است و یکی از دلایل شهرت این اثر تأثیر آن بر مفسران و تفاسیری است که بعد از فخر رازی نوشته شده است.

دیگر آثار فخر رازی

"الاربعین فی اصول الدین"، "اساس التقدیس"، "اسرار التنزیل و انوار التاویل"، "اسرارالنجوم"، "شرح قانون ابن سینا"، "شرح زمخشری"، "شرح نهج البلاغه"، "القضاء و قدر" نام برخی دیگر از آثار فخر رازی است.

در کتاب آثار هرات به نقل از ابن خلکان آمده است: "هر کتابی را که امام فخر رازی تألیف می‌کرد، در همان وقت به اقطار بلاد تقسیم شده و در معرض استفاده واقع می‌شد.

تسلط فوق‌العاده به زبان و ادبیات فارسی

فخر رازی به زبان و ادبیات فارسی فوق‌العاده مسلط بود و در کتاب "لغت‌نامه دهخدا" و برخی از کتب ادبی اشعاری از این دانشمند بزرگ اسلامی به شرح ذیل نقل شده است.

ای دل زغبار جهل اگر پاک شوی

تو روح مجردی بر افلاک شوی

عرش است نشیمن تو، شرمت ناید

کایی و مقیم توده خاک شوی

***********

اگر با تو نسازد دشمن، ای دوست!

تو می باید که با دشمن بسازی

گرت رنجی رسد مخروش و مخراش

توکل کن به لطف بی نیازی

وگر نه چند روزی صبر فرما

نه او ماند، نه تو، نه فخر رازی

***********

کنه خردم درخور اثبات تو نیست

وآرامش جان جز به مناجات تو نیست

من ذات تو را به واجبی کی دانم

داننده ذات تو بجز ذات تو نیست

***********

آن کس که بداند و بداند که بداند

اسب خرد خویش زگردون بجهاند

آن کس که نداند بداند که نداند

او لاشه خر خویش به منزل رساند

آن کس که نداند و نداند که نداند

در جهل مرکب ابدالدهر بماند

خلیلی شاعر و پژوهشگر افغان رباعی را از فخر رازی در آثار هرات نقل کرده که گویا کتیبه قبر او هم بوده است:

هر گز دل من ز علم محروم نشد

کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد

هفتاد و دو سال درس گفتم شب و روز

معلوم شد که هیج معلوم نشد

وفات و مزار فخر رازی

فخر رازی در روز دوشنبه همزمان با روز اول عید سعید فطر سال 606 هجری قمری در 63 سالگی در شهر هرات درگذشت و در همان روز در شمال‌غرب این شهر، در منطقه‌ای که در آن دوران به نام "مزدا خان" معروف بود به خاک سپرده شد.

در کتاب "جغرافیه عمومی هرات" نوشته "رسول پویان" آمده است: در زمان "سلطان حسین بایقرا" عمارتی بر مزار فخر رازی آباد شد ولی در جریان درگیریی که میان "شیبانیان" و "صفویان" رخ داد آن مقبره ویران شد.

در سال 1328خورشیدی، ایوان کوچکی توسط شخصی با نام "حاج آدم خان" احداث و لوحی بر سر مزار فخر رازی نیز نصب شد.

در سال‌های اولیه حکومت ظاهر شاه در سال 1320 خورشیدی، زمانی که "عبدالله‌خان ملکیار" والی هرات بود، ایوان بزرگی در مقابل آرامگاه فخر رازی ساخته شد که تا زمان تجاوز شوروی سابق به افغانستان، پا برجا بود.

با ادامه درگیری‌ میان مجاهدین و نیروهای متجاوز شوروی، مزار فخر رازی به تدریج در دهه 1360 خورشیدی براثر آتش جنگ ویران شد.

در کتاب جغرافیه عمومی هرات آمده است که پس از تحولات اخیر در افغانستان، در سال 1374خورشیدی مزار فخر رازی توسط یکی از تاجران هراتی از نو، آباد شده است.

در حال حاضر آرمگاه فخر رازی در شهر هرات، یکی از بناهای بزرگ تاریخی این شهر شمرده می‌شود و زیارتگاه خاص و عام مردم این دیار است.