بقعه سید علاءالدین حسین در شیراز معروف به «آستانه» است و در خیابانی با همین نام قرار دارد. سید علاءالدین حسین برادر شاهچراغ است. در آثار عجم فرصت‌الدوله مطالبی در این مورد نوشته شده. چکیده آن از این قرار است که سید علاءالدین در باغ "قتلغ" شهید شده است. پس از آن باغ تخریب و سال‌ها به صورت تلی از خاک باقی مانده است تا این‌که در روزگار صفوی نقطه‌ای که سید علاءالدین به شهادت رسیده را یافته‌اند و «میرزا علی» نامی که از شهروندان مدینه بوده و به شیراز سفر کرده، ساختمانی بر روی مزار سید علاءالدین ساخته است. لازم به یادآوری است که برای نخستین بار در روزگار سلجوقیان بود که بر مزار رهبران مذهبی گنبد می‌ساخته‌اند و آنجا را زیارتگاه و محل نیایش می‌کرده‌اند ولی این کار با سراسری شدن تشیع در ایران روزگار صفوی بیشتر از پیش ادامه پیدا کرد. 

به هر روی سلطان خلیل که از سوی شاه اسماعیل اول صفوی حاکم شیراز بوده بقعه سید علاءالدین را از نو می‌سازد و گسترش می‌دهد و بر سردر آن این شعر را بر روی کاشی نوشته اند: « این بنا کز دولت سلطان خلیل آمد پدید / سال تاریخش بجو از خیر باقی والسلام. ۹۲۳ ه . ق »^۳

 از برجستگی‌ها در هنر معماری ساختمان سید علاءالدین، ازاره، سنگ‌های بی‌نظیر مرمر، کاشی‌کاری، آیینه‌کاری، دو جفت در منبت کاری شده، آهوپا کاری (مقرنس کاری) و معرق‌کاری است. هنر معرق‌های لعاب صدفی‌دار احتمالا از شهرهای اصفهان و یزد به شیراز وارد شده چرا که ساختن  کاشی‌های معرق و یا مغرق  در قرن‌های ۹ و ۱۰ هجری برابر با ۱۵ و ۱۶ میلادی به اوج ترقی خود رسید. در آن روزگار شهرهای اصفهان،  کاشان، یزد، هرات، سمرقند و تبریز مراکز مهم معرق‌سازی بوده‌اند. احتمالا استادان چیره‌دستی برای تولید معرق‌های لعاب صدفی‌دار به شیراز فرستاده شده و این فن در روزگار صفویان، در شیراز نیز به اوج ترقی رسیده است.^۴

گنبد بقعه سید علاءالدین پس از گذشت سال‌ها با زمین‌لرزه، ترک‌های بزرگ برمی‌دارد و «میرزا حسن‌ خان» معروف به «مشیرالملک» آن را از نو بازسازی می‌کند.

پس از آن، «محمد رضاخان» معروف به «قوام الملک» دست به آیینه‌کاری‌های بقعه سید علاءالدین می‌زند و اشعار «شوریده» را با خط زیبای نستعلیق در گرداگرد ضریح در زیر شیشه نصب می‌کند. چنین پیداست که بعدها با شکستگی گنبد بزرگ ساختمان، مهندسان اداره کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران، گنبد را از جا کنده و با اسکلت فلزی و به کارگیری کاشی‌های گل و بوته‌دار معرق و رنگی آن را دوباره‌سازی کرده‌اند. البته پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ نیز آیینه‌کاری‌های وسیعی در شبستان‌های جدیدی که به ساختمان اضافه شده انجام داده‌اند. این کار نسبت به آیینه‌کاری‌های قبلی هر دو سردر ورودی که پیش از انقلاب و در سال ۱۳۳۸ خورشیدی انجام گرفته بود بسیار مجلل و گران‌بهاتر از پیش ساخته شده است. آیینه‌کاری بقعه سید علاءالدین پس از انقلاب 57 تا سال‌ها ادامه پیدا کرده است.

از ساختمان‌های دیگر صفویان در شیراز مدرسه‌ خان در محله اسحاق بیگ خیابان زند است که در روزگار فرمانروایی شاه عباس اول ساخته شده است. انگیزه ساختن مدرسه‌ خان و دیگر مدارس در سطح کشور دگرگونی اوضاع کشور بود که بهتر است برای شفافیت مطلب به چکیده‌ای از فراز و نشیب‌های آن روزگار اشاره شود، چرا که وقتی شاه عباس زمام امور ایران را در دست گرفت و اصفهان پایتخت کشور شد، ساختن کاخ‌ها،  مدرسه‌ها، حمام‌ها، کاروان‌سراها، آب انبارها و پل‌ها گسترش پیدا کرد و اوج معماری آن روزگار فرا رسید.

 به آن دلیل که شاه عباس برنامه‌های عمرانی  و ساختمان‌سازی بسیاری در سر داشت برای آسان کردن کار، لازم دید سر و سامانی به راه‌های کشور دهد و در این کار موفق شد. راه مازندران یکی از راه‌های پر دردسر بود. شاه عباس راه بسیار زیبایی از ابتدای سوادکوه ساخت و پل‌های خوبی بر روی رودخانه‌ها زد. مصالح ساختمانی به‌ویژه آجر در آن روزگار بسیار مرغوب و به آجر شاه عباسی شهرت داشت. در اوج دگرگونی و مدرنیزه کردن ایران سعی در ساختن مدارس، از جمله مدرسه خان شیراز شد چرا که داشتن دفترداران خوش سلیقه و با سواد می‌توانست چهره غبار گرفته سیستم ملوک الطوایفی را در کشور دگرگون کند و برخی از سران قبیله‌ای قزلباش که پر توقع بودند و چوب لای چرخ حرکت‌های عمرانی جامعه می‌کردند را سر جای خود بنشاند.

شاه عباس اول پس از فارغ شدن از دست سران گردن‌کش قزلباش در درون کشور و رهایی از جنگ با دو دشمن سنتی ازبک‌ها و عثمانی‌ها، با راه انداختن کشور در مسیر سازندگی و سر و صورت دادن به کارهای ساختمانی مدارس، نخبگان را به کار گمارد و عذر متملقان و چاپلوسان را خواست. هر چند به چنان وسواسی رسید که بر فرزندان خود هم رحم نکرد و از آن درد تا آخر عمر رنج برد، ولی با پس زدن تدریجی قزلباشانی که بعد از جنگ چالدران در روزگار شاه اسماعیل و تا زمان روی کار آمدن شاه عباس، خود را طلبکار ملت می دانستند، به گروه‌های سواد آموخته مجال رشد داد و در کارهای کلیدی از آن ها استفاده کرد.

سیستم دست و پا گیر ملوک الطوایفی را به شدت دگرگون کرد و از گروه‌های ارمنی که از جلفای آذربایجان به اصفهان، مرکز کشور، کوچ داده بود و همچنین از اسرای جنگی که دارای فرزند بوده و در ایران ماندگار شدند استفاده کرد و در راه شکوفایی و تحکیم پایه‌های سازندگی افزود.

 ارتباط با دنیا بیشتر از پیش بود و کالاهای ایران از جمله ابریشم و قالی و شراب شیراز به خارج صادر می‌شد و بازرگانان خارجی نیز برای داد و ستد به ایران می‌آمدند. با رونق بسیار خوب اقتصاد بر دانش ملی افزوده بود و با زنجیره‌ای از انسان‌های کارآمد، همه گونه اطلاعات مربوط به کشور به دربار می‌رسید. تاورنیه می‌گوید: «در مجمعی رسمی حساب کردم به سیزده زبان اصلی تکلم می شد: لاتینی، فرانسه، آلمانی، هلاندی، ایتالیایی، پرتقالی، فارسی، ارمنی، ترکی، عربی، هندی، شامی و مالایی»^۵

در پی آن دگرگونی‌ها و هدایت درست کشتی کشور از میان توفان‌های سهمگین تاریخ، مسئولان کشوری و لشکری از یک سو و  ثروتمندان نیز از سوی دیگر به ساختن ساختمان‌های موثر عمومی از جمله مدارس می‌پرداختند و این به یک سنت تبدیل شد. هریک با ساختن مدرسه، حمام، پل، آب انبار و کاروان‌سرا از خود نامی نیک بر جا می‌گذاشت.

«الله‌وردی خان» استاندار فارس و شخصیت با نفوذ در روزگار شاه عباس که خود یک گرجی مسلمان شده بود، در اصفهان «سی و سه پل» یا همان «پل الله وردی خان» را ساخت. او بنیان‌گذار مدرسه خان شیراز بود و پس از آن فرزندش سرلشکر امام‌قلی خان که امروز مجسمه‌اش زینت بخش جزیره قشم در خلیج فارس است، در سال ۱۶۱۵ میلادی برابر با ۱۰۲۴ هجری قمری کار ساختمان مدرسه را به پایان رساند. پیرامون این مدرسه چند باغ پر از میوه قرار داشت و بوی گل و بهار نارنج در حیاط آن می‌پیچید. ملاصدرا که در روزگار کنونی، در شیراز خیابانی به نام اوست در همین مدرسه خان تدریس می کرد.^۶

حیاط مدرسه خان ۵۱ متر طول و ۴۵ متر عرض دارد. از قسمت‌های با شکوه این مدرسه دروازه ورودی آن به سبک دروازه عالی‌قاپوی اصفهان و خانه سوکیاسیان، بلند و از تزیینات آهوپاکاری و کاشی‌های زیبا برخوردار است.

 از دیدگاه هنر معماری، انسان پس از ورود به مدرسه خان شیراز، با پا گذاشتن به درون دروازه و حیاط مدرسه احساس آرامش و امنیت می‌کند. بر دیوار از درون حیاط، نقش و نگار فیروزه‌ای و رنگ‌های متناوب گل و بلبل به نجوا نشسته کاشی‌ها، همراه با خط‌هایی خوش، چشم بیننده را به خود جذب می‌کنند.

در دالان با به کارگیری ردیف‌های دوگانه پنجره‌های چشمه چشمه، نورگیری به سبکی بسیار ماهرانه انجام پذیرفته است. به دلیل زیبایی سبک معماری آن، در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار دروازه مرمت شده که مرمت‌گران بر فراز سردر، کتیبه‌ای با خط ثلث نصب کرده‌اند. هرچند به اصالت ساختمان لطمه‌ای نمی‌زند ولی قاجاری‌ها با مرمت ساختمان‌های پیش از روزگار خود، سعی بر جای پا و یادگار گذاشتن از خود می‌نمودند.

 ساختمان این مدرسه دو اشکوبه دارای اتاق‌های بسیاری برای کلاس درس است. در توصیفات و گزارشاتی که در مورد ساختمان مدرسه خان دیده می‌شود، گویی در گذشته دارای صد اتاق بوده و بعدها به هفتاد اتاق تقلیل پیدا کرده است که احتمالا این رقم مبالغه‌آمیز است و اگر بپذیریم که با برداشتن دیوارهای بین برخی از اتاق‌ها این تعداد کم و زیاد شده، باز هم سند معتبری در دست نیست. اما حدس بر این است که احتمالا این تغییر و تحول در روزگار قاجار صورت پذیرفته است. به هر روی با گنجایش وسیع این مدرسه اتاق‌های زیادی در آن ساخته شده است.

 از نمای کنونی مدرسه و گزارشات «اداره کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران»، چنین پیداست که تعمیراتی از جمله کلاف‌کشی سردر ورودی، تعمیرات کاشی‌کاری حیاط، تعمیرات اتاق‌ها و به ویژه کف اتاق ملاصدرا، مرمت سنگ‌های ازاره و گچ‌کاری تاق‌ها، سنگ فرش کف حیاط، عایق‌کاری پشت بام و در کل مرمت و سامان‌دهی بخش درونی و بیرونی مدرسه را مهندسان اداره کل حفاظت آثار باستانی به انجام رسانده‌اند. تعمیراتی که از سوی اداره کل حفاظت آثار باستانی انجام گرفته، در سطحی بسیار علمی و ماهرانه به خوبی توانسته است عمر این مدرسه زیبا و منحصر به فرد را طولانی کند. 

دالان مدرسه در روزگار شاه عباس اول با کاشی‌های معرق به شکل هشتی ساخته شده و روش کاشی‌کاری آن همانند ساختمان‌های اصفهان به‌ویژه مسجد شیخ لطف‌الله است.

 خطاطی در مدرسه خان، بیش از هر چیز هنر آفرینی روزگار صفوی را نمایان و برجسته می‌کند.  در وسط حیاط مدرسه یک حوض هشت ضلعی زیبا هست که درختانی از جمله لیمو، نارنج، پرتقال و نخل گرداگرد آن را فرا گرفته‌اند و منظره‌ای بسیار دلپذیر ساخته شده و آواز پرندگان بر شاخه‌ها در فضای مدرسه طنین انداز و دلنشین است. نام معمار مدرسه خان در دهلیز ساختمان، «حسین شماعی» و تاریخ ساخت آن در سال ۱۶۱۵ میلادی برابر با ۱۰۲۴ هجری قمری ذکر شده است.^۷

----------------------------------------------------

پی نوشت‌ها:

۱- در مورد فرستاده شدن شاه اسماعیل و مادرش در دوران کودکی به شیراز، نگاه کنید به کتاب انتقادی «نقش شاه اسماعیل صفوی در تاریخ ایران» امیر حسین خنجی. ص ۴۶.

۲- وقایع‌نامه  فرقه کرملی در ایران، جلد اول، به زبان انگلیسی، صص ۱۰۶۱-۱۰۷۰، چاپ لندن ۱۹۳۹.

A Chronicle of the Carmelites in Persia, volume I,pp,1061-1070. Eyre & Spottiswoode,London. 1939

همچنین به فارسی نگاه کنید به کتاب «عالیقاپو» تالیف، اوژنیو گالدیری، ترجمه عبدالله جبل عاملی، ص ۵۰.

۳- نگاه کنید به تهیه و تنظیم نقشه‌های ساختمان سید علاءالدین. مهندس حمیدرضا بهمنی و غلامحسین رئوفی، دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی فارس.

۴- در مورد کاشی‌های معرق (کاشی‌های درخشش اندود) برخی از جمله دکتر محمد دبیرسیاقی، کاشی‌های مغرق هم نوشته‌اند. هر دو واژه مغرق و معرق صحیح است. مهندس سیحون گفته اند در ضمن تهیه کاشی می گذارند عرق کند. با این حال معرق نیز کاملا واژه مناسبی است.

۵- سیاست و اقتصاد عصر صفوی، باستانی پاریزی، ص ۲۳۵.  

6- برای پژوهش و پیگیری ساختمان‌های تاریخی شیراز این کتاب‌ها کمک‌های موثری به دانشجویان و پژوهندگان خواهند نمود:

۱- بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، نوشته علی نقی بهروزی.

۲- شیراز دیار سعدی و حافظ، علی سامی.

۳- تاریخ بافت قدیمی شیراز، کرامت الله افسر.

۴- اقلیم پارس، سید محمد تقی مصطفوی.

 Mahmoud Dehgani, “Domestic Architecture in Safavid Iran, 1501-1737,p 455.University of Technology, Sydney