ایران‌بوم

در۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، آرامگاه حماسه سرای بزرگ زبان پارسی قرار گرفته است که مورد بازدید بسیاری از گردشگران و زائران مرقد امام هشتم حضرت امام رضا (ع) است.

امروزه باغ آرامگاه حدود 6 هکتار مساحت دارد و دارای یک موزه و کتابخانه است و با وجود اینکه سالانه بیش از 27 میلیون زائر به مشهد می‌آید این آرامگاه سالانه فقط حدود یک میلیون زائر و شیفته فردوسی را می‌پذیرد.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، این آرامگاه که متعلق به حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است در میان باغی مصفا در شهر قدیمی توس واقع شده است و در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد و روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می‌شود در ۲۸ کیلومتری شرق این آرامگاه قرار دارد.

ساخت آرامگاه فردوسی نیز همچون دوران زندگی این حماسه سرای بزرگ زبان پارسی پر از فراز و نشیب بوده است و اگرچه این مرقد ازشوکت و جلال خاصی نزد عام و خاص برخوردار بوده، اما در دوران‌های مختلف فاقد بنایی مشخص بوده است و چندین هم بار تصمیم به ساخت بنایی درخور این شاعر بزرگ گرفته شده بود ولی به دلیل نبود طرح و بنایی که درخور شان این حماسه سرای بزرگ زبان پارسی باشد، این کار عملی نشد.

چنان‌که مشهور است، پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند و مقبره وی که زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می‌شد.

البته گفته نه چندان موثق درباره ساختن اولین بنا بر قبر ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت دادند که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده ‌است.

نقل شده است که صد سال پس از مرگ فردوسی در ۵۱۰ ه‍. ق نظامی عروضی قبر این شاعر حماسه سرای ایران را در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد، و ۶۰۰ سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به زیارت این آرامگاه آمد و بعدها در ۱۳۰۲ ه‍. ق که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور وی که مردی ادب‌دوست بود مقبره فردوسی با قرائن و آثار و علائمی زینت داده شد، و بنایی آجری بر روی آن ساخته شد.

اما بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح گردید و ملک‌الشعرا بهار که طوس را زیارت کرده و تنها سکویی بی سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته‌نامهٔ نوبهار خود مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت و پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد.

گفته می‌شود چون نیت این بود که آرامگاه این شاعر بزرگ ملی با هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت کنند.

در اردیبهشت سال ۱۳۰۵ کیخسرو شاهرخ که نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود، ماموریت یافت به همراه گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی از تهران به شهر توس سفر کنند.

پس از جستجو در باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه، تختگاهی یافتند که طولش 6 متر و عرضش پنج متر بود و آن همان مدفن فردوسی بود که آندره گدار، رئیس اداره باستان شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود.

طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد و اشعار کتیبه‌ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته و سپس بر سنگ‌های نما انتقال داده شد. همچنین ساختمان این بنا بعد از چندین مرحله معماری و نقشه کشی و شروع و تخریب بالاخره با اقتباس از بنای کورش کبیر در پاسارگاد و بناهای پارسه مجموعه‌ای به شکل کنونی آن و طراحی تکمیلی هوشنگ سیحون پس از 18 ماه ساخته شد و در جشن بزرگداشت هزاره فردوسی (1313 هجری شمسی) به بهره‌برداری رسید و برای تأمین کسری هزینه، ۱۶۰هزار برگ بلیت بخت‌آزمایی 10ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود.

بنای کنونی از سه قسمت تشکیل شده است که اولین بخش آن، میانی‌ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد ۱٫۵×۱ متر و حدود ۰٫۵ متر ارتفاع تشکیل شده است و در مرکز در سکوی مرمری قرار گرفته است.

بخش دوم شامل تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزئین شده است و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار موجود است و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی ایجاد شده است که ویژگی‌های پرسپولیس را بیشتر به یاد می‌آورد و سومین بخش محوطه پلکانی پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک گشته است که حسین حجار باشی زنجانی سنگتراشی سنگ‌های بنا و قبر را انجام داده است و سنگ نوشته‌های آرامگاه را که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی است از آثار طاهرزاده است و طراحی معماری آن اثر هوشنگ سیحون است.

مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند، اما از آنجا که در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، به ویژه به سبب عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال‌های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست کرد. تعمیرات و مراقبت‌های سی‌ساله هم کارگر نیفتاد و ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۳ بازسازی بنا با نظارت مهندس هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.

بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن کوچکتر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود.

بنای کنونی که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای ۹۰۰ متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است و بخش فوقانی بنا، که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد و همچنین سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد.

دیوارهای این بنا هم تماما با سنگ‌هایی از منطقه توس نماسازی شد و به طور کلی بنا آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌کند.

همچنین موزه این آرامگاه در گذشته، چایخانه سنتی و مکانی برای استراحت بازدیدکنندگان بود ولی بعدها در سال ۱۳۶۱ با کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهداء اشیای تاریخی توسط افراد مختلف به موزه مبدل شد، اما با این همه، فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شان رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آن هستند.

در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طرح‌هایی برای گسترش و بهسازی آرامگاه حکیم در دست اقدام دارد که در همین زمینه زمین‌ها و ساختمان‌های اطراف آرامگاه به تملک این سازمان درمی‌آیند و هرگونه ساخت و ساز تازه در حریم آرامگاه کلاً ممنوع می‌باشد، اما با این حال متأسفانه وزارت نیرو در سال ۱۳۸۶ با نصب دکل‌های بزرگ انتقال نیروی برق دورنمای آرامگاه فردوسی را مخدوش کرده که موجب برانگیختن اعتراض عمومی شد.

گزارش از سیدعلی منصوری، خبرنگار ایسنا