ایران‌بوم

تنکابُن یکی از شهرستان‌های استان مازندران به شمار می‌آیدکه از غرب به شهرستان رامسر، از شرق به شهرستان چالوس، از جنوب به رشته‌کوه‌های البرز و از شمال به دریای خزر محدود می‌شود. این شهرستان با مرکزیت شهر تنکابن چهارمین شهرستان بزرگ مازندران است که وسعت آن به۲۱۴۰ کیلومتر می‌رسد.تنکابن که لقب توریستی ترین، زیباترین و خوش آب و هواترین ناحیه شمالی رایدک می‌کشد، مرکز باغ‌های کیوی، پرتقال و چای است و بزرگترین مرکز پرورش و صدورانواع گل‌ها و گیاه‌های زیبا و زینتی به شمار می‌آید.

* پیشینه تاریخی

در مورد سکنه باستانی و بومی‌تنکابن باید گفت که آنها را منتسب به آماردها می‌دانند، در دوران بسیار کهن یعنی در زمانی که شاهنشاهان هخامنشی بر ایران فرمان می‌راندند. استخوان‌هایی که در نواحی کوهستانی این منطقه پیدا شده، حاکی از آن است که اقوامی‌از آماردها (آمردها) در این دیار سکونت داشته‌اند. پس از ورود دین مبین اسلام به ایران نیز مردم این منطقه جزو نخستین کسانی بودند که خاضعانه و آگاهانه اسلام را پذیرفتند و جزو محبان اهل بیت و شیعه شدند؛ بطوریکه نخستین حکومت‌های علوی در این منطقه شکل گرفت و مقابل دستگاه جبار سلسله عباسی به مبارزه پرداختند؛ از جمله سلسله آل بویه، نخستین حکومتی بود که خلیفه عباسی وقت را شکست داد و بغداد را تصرف کرد و جشن‌ها و اعیاد و عزاداری‌های مذهبی را مرسوم کردند. علاقه و شیفتگی مردمان این منطقه به اهل بیت به حدی بود که امروزه بیشترین بقاع متبرکه امامزادگان را در غرب مازندران می‌بینیم.

*تاریخچه شهرستان بزرگ تنکابن

نام پیشین شهرستان تنکابن قبل از انقلاب اسلامی؛ شهسوار بود. با توجه به مطالعات فراوان در حیطه نام این شهرستان، اینگونه بر می‌آید که از ابتدا هم تحت عنوان تنکابن نامیده می‌شده است (تنکابن به معنی پای یا زیر تنکا است).ظاهراً نخستین بار در اواخر قرن نهم، مرعشی در تاریخ گیلان و دیلمستان از لفظ تنکابن برای این منطقه نام برده‌است. احتمالاً این نام، از نام «قلعة تُنکا» که اولیاءاللّه آملی در سال۷۶۴ آن را در تاریخ رویان ثبت کرده گرفته شده‌است. به نوشتة رابینو، تنکابن به معنای «پایین تنکا» است.

در مورد وجه تسمیه تنکابن، نظریه دیگری نیز آمده است؛ تنکابن یا تنک آب بن یعنی جائیکه جلگه ساحلی دریای مازندران تنک می‌شود. تنک به معنی اندک و کم است. آن قسمت از ساحل دریا که اندک از بن کوه فاصله دارد، به عبارت دیگر آن قسمت از ساحل دریا که با پهنای کمی‌از بن آب ظاهر شده‌است تنک آب بن یا تنکابن نامیده شده‌است.

البته دلیل دیگری نیز برای فلسفه این نام بیان شده که به علت تابستان‌های شرجی و طاقت فرسا و همچنین زمستان تقریباً سرد منطقه و شرایط کشاورزی در این آب و هوا، از واژه تن کاه به معنی کاهنده جسم و تن برای تعبیر سختی از تن کاه بن به تنکابن درآمده‌است. تنکابن زمانی به نواحی از رودسر تا محمود آباد اطلاق می‌شد که در زمان احمدشاه این گستره منطقه‌ای از رودسر تا نوشهر را در بر می‌گرفت و با ورود به عصر پهلوی اول این منطقه که محال ثلاث تنکابن نامیده می‌شد به تدریج از وسعت‌اش کاسته شد. به طور کلی شهرستان تنکابن امروز با تنکابن قدیم تفاوت زیادی دارد.

اکنون شهرستان تنکابن دارای محدوده‌ای از پل چالکرود در غرب شیرود و در شرق شهرستان رامسر آغاز و تا پارک ملی خشکه‌داران در شرق نشتارود در مرز شهرستان تازه تاسیس عباس‌آباد، امتداد دارد که گستره وسعت این شهرستان بزرگ تا مرز شهرستان چالوس است و گستره اداری آن به عنوان معاونت کل استان از رامسر تا نوشهر است.

*اقتصاد

تنکابن ازنظر تولید محصول برنج وچای درمازندران رتبه نخست رادارد ودر تولید گندم و خرمالو نیزیکی ازمهمترین تولیدکنندگان کشور است، جو، لوبیا، انواع صیفی و علوفة دامی، نیز در آن برداشت می‌شود.مرکّبات آن، از جمله پرتقالِ مشهور است. تولید کننده 90 درصد کیوی کشور است وفندق، گلابی، سیب، آلو و آلوچه درآن به عمل می‌آیدکه بعضی از این میوه‌ها صادرمی‌شود، درضمن این شهرستان یکی ازمهمترین تولیدکنندگان گل وگیاه درسطح استان است که سالانه مقدارزیادی ازآن به کشورهای حاشیه دریای خزرصادرمی‌شود. پرورش گاو، گوسفند، بز، گاومیش، اسب، طیور و زنبور عسل، بویژه در میان بند، از مشاغل رایج تنکابن است.واحدهای صنعتی پرورش دام نیز در آنجا فعالیت دارند. شیلات در کرانه‌های آن تأسیسات ماهیگیری دارد و شغل بعضی اهالی ماهیگیری است. همچنین می‌توان ازکارگاه‌های تولیدماهی قزل آلا (رتبه دوم تولیددرمازندران) نام برد.

این شهرستان دارای اداره ویژه صنعت و معدن و تجارت است که حوزه غرب مازندران را زیر پوشش دارد. همچنین در کوه‌های نیل کلایه گلیجان و دوهزار، معادن زغال سنگ، مشاهده شده‌است. از صنایع دستی تنکابن نمدمالی، گلیم بافی، چادرشب بافی و جوراب بافی را می‌توان نام برد.

*کوه‌های تنکابن

مهمترین کوه‌های شهرستان تنکابن شامل بلندترین قله تنکابن سیالان به ارتفاع ۴۲۵۰ متر، عَلَم کوه به ارتفاع۴۸۱۱، تخت سلیمان، کوه بلور (شاه سفیدکوه)، پیت غار، نَواس کوه، نواسرکوه، سیاه کَل، اَسب چَر، سَرگُل، بِلِس کوه و توله سَر وگردنة «قلعه گردن» در جنوب روستایی به همین نام است.

*رودها و چشمه‌های تنکابن

رودهای تنکابن شامل چشمه کیله (سه هزار) به طول ۸۰ کیلومتر، دوهزار به طول ۱۰ کیلومتر، چالِک رود به طول ۴۰ کیلومتر، صفارود به طول ۲۴ کیلومتر، اِزارود (هزاررود)، گرمارود (شاخة اصلی سه هزار)، نشتارود، تنگه چال، تیرِم (شیرود)، وَلَم رود، تیله رود و رودخانه میرشمس الدین به طول ۹ کیلومتر می‌شود که پس از آبیاری زمین‌های کشاورزی شهرستان به دریای خزر می‌ریزند.

همچنین این شهرستان دریاچه‌های کوهستانی و چشمه‌های آبگرم و معدنی دارد که از جمله آنها می‌توان آبگرم‌های فلکده درلیرسر، آبگرم روستای میانرود وآبگرم سه هزار و چشمه آب معدنی شلفت را نام برد.

*پوشش گیاهی تنکابن

پوشش گیاهی تنکابن مشتمل بر توسکا، شمشاد، بلوط، مَمْرَز، افرا، راش، زبان گنجشک، گون، گل گاوزبان و مراتعی برای چرای دام است و از جانوران نیز می‌توان به شغال، گراز، پلنگ، خرس، قِرقی و قوش اشاره کرد. در رودهای آن هم انواع ماهی از جمله قزل آلا، سفید، آزاد، کفال و کپور یافت می‌شود.

*جاذبه‌های گردشگری

تنکابن آثار تاریخی، اماکن مذهبی و جاذبه‌های گردشگری بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

*اماکن مذهبی

از جمله اماکن مذهبی تنکابن می‌توان بقعه آقاشیرعلی در میان ناحیه، بقعه آقامیرشمس الدین درروستای میرشمس الدین، بقعه ایوب پیغمبر، بقعه صالح بن علیّ، بقعه سّید علی کیا در روستای رودپشت، بقعه سیده زیبا خانم، امامزاده درویش ماهرو تنکابن، امامزاده سید ابوالحسن الموید بالله(ع)، بقعه سید ابوجعفر ثائری ابیض تنکابن، بقعة سیدحبیب اللّه، بقعة سیدحسین و سیدرضا در آبادی شیرود، بقعة دو برادران در آبادی کَچانَک، بقعة سیدجلال در آبادی زَرَوج محله گلیجان، بقعة میرسبحان در آبادیِ تمیجانَک، امامزاده سیدقوام الدین(ع) درروستای کبودکلایه وامامزاده عون بن علی (ع) پایین اشتوج، امامزاده قاسم(ع)، امامزاده آقا سید محمد طاهر(ع) در حاجی محله و امامزاده سید حسین(ع) پلت کله(زوار) را نام برد.

*قلعه تنکا یا دژ گلیج (قلعه تنکابن)

در کنار رودخانه گلیجان یا «چشمه کیله» قلعه‌ای بنا شده است که پی آن از سنگ و ساروج است و بخش‌های بالای دژ از آجر و چوب «سر» ساخته شده است. چوب «سر» از چوبهای سخت جنگلی است. دور قلعه را دیواری کشیده‌اند، از سنگ که یک دروازه کوچک برای عبور یک نفر دارد! گلیج، در گذشته منطقه بزرگی بود و فرمانروای گلیج را «گلیجان» یا «اسپهبد تنکابن» می‌گفتند که در این قلعه سکونت داشت. پیشینه این قلعه را تا زمان ساسانیان نوشته و گفته‌اند که در طول تاریخ ایستاده است و آسیبها دیده است. در کنار قلعه، باغی از پرتقال است و مدرسه‌ای ساخته‌اند که دانسته یا ندانسته از سنگ و آجر قلعه کنده‌اند و در آن مدرسه بکار برده‌اند.

*قلعه دوم یا قلعه «گران»

در ضلع شرقی «چشمه کیله» بر بالای تپه ماهورهایی که از سلسله جبال البرز فاصله دارد، «قلعه گران» بنا شده است. دروازه بزرگی دارد از چوب و دو اتاق دیده بانی در دو طرف آن. به دلیل رونق این منطقه درگذشته که گذرگاه کاروانها بود، ساختمان این قلعه نیز مثل «قلعه تنکا» بود که آثار آن باقی‌مانده است.

*قلعه کوتی

سومین قلعه از قلاع تنکابن، قلعه کوچکی است به نام قلعه «کوتی» که دروازه آمد و شد مردم بود. این قلعه در سمت غرب رودخانه چشمه «کیله» واقع شده است. قلعه «کوتی» در بالای تپه، یک چاه سنگ چین عمیق داشت که در عمق به یک راه زیرزمینی وصل می‌شد. راه پنهان که نگهبانان از آن رفت‌وآمد می‌کردند و به یک اتاق بزرگ ختم می‌شد. «کوتی دژ» مرکز راهداری بود که ۵۰ متر ارتفاع داشت و انبارهایی که درآمدهای مالیاتی در آن ذخیره می‌شد، مأموران راهداری در انتهای این تپه نگهبانی می‌دادند و از راه دور علامات نگهبانان قلعه گران را دریافت می‌کردند. آنها راهها را دیده بانی نیز می‌کردند و دشت سبز تنکابن را زیر نظر داشتند و به شکایت مردم می‌رسیدند و برای آنها کارگشایی می‌کردند. از تونلی که در زیر قلعه «کوتی» به دستور اسپهبد گلیج کنده بودند، آب ویلهم رود به شرق خرم آباد تنکابن می‌رسید که هنوز هم به همان شکل دایر است.

*قلعه سیاه لان

سیاه لان به معنی کوه سیاه یا خشم آلود است که در انتهای رودخانه دوهزار قرار دارد. در سرچشمه دوهزار چندقلعه وجود دارد که قلعه سیاه لان در مرتفع ترین آنها واقع است که بالاتر از قلعه «خانه بن» و دشت بزرگ «دریاسر» است. قلعه یا دژ «سیاه لان»، تماماً از سنگ است و پر از حفره‌ها وگودال‌های عمیق (تقریباً ده متر) که از سنگ و آهک کوبیده است. در کف زمین دو اتاق و یک تونل باریک است که دشوار و به حالت سینه خیز می‌توان از آنجا گذشت و پایین رفت. این قلعه اتاقی دارد از سنگ‌های پهن مربعی شکل که ارتفاع آن دومتر است و دیوارهایش از سنگ و ساروج است که سطح بیرونی آن را گل اندود کرده بودند تا از دور دیده نشود. قلعه سیاه لان از طرف غرب، تمام آبادی‌های الموت را زیر نظر داشت و از شرق ناظر بر روستاهای دوهزار بود.

*قلعه نرگس

قلعه نرگس در منطقه سه هزار واقع شده است و بر بالای کوهی به همین نام است که بالاتر از آبگرم تخت سلیمان واقع شده است. هردو قلعه یعنی «نرگس» و «سیاه لان» در انتهای مخروطی سه هزار و دو هزار قرار گرفته‌اند که نرگس بر مسیر طالقان و سیاه لان بر الموت مشرف است و هر دو قلعه بر همدیگر مشرف هستند. از طرف شمال نیز راه سه هزار زیر نظر نگهبانان «نرگس» بود که در مواقع خطر سنگهای بزرگ و سنگین را بر سر مهاجمان فرو می‌غلتانیدند. پیرامون «قلعه نرگس» آثار حصار یا دیوار دیده نمی‌شود. ولی آثار سنگ و حفاری و آهک و ساروج دیده می‌شود. «نرگس» نیز به طمع گنج، از کندوکاو سودجویان در امان نمانده است و درحال حاضر جان پناه چوپانان است.

*قلعه سفیدکوه

قلعه سفیدکوه در ارتفاع ۳۵۰۰ متری دریا درکوههای اشکور علیا قرار دارد و در دامنه غربی کوه، دشت وسیعی است. در نوک مخروطی قله، آتشگاهی بود که آثار آن هنوز باقی است. در بالاترین نقطه کوه چشمه‌ای است به نام «میانکوه»، در بخش جنوبی کوه، قبرستانی است با صدها قبر که اموات به سبک و شیوه زردشتیان دفن شده‌اند. نگهبانان قلعه، راه الموت، رودبار و خود اشکور علیا را زیرنظر داشتند.

*قلعه خشن چال

«خشن چال» قلعه کوچکی است در شمال شرقی، سفیدکوه که راه آن غیرقابل عبور است. بر اثر گسل زایی و فروریختن مسیر و اطراف آن، حتی شکارچی‌ها و کوهنوردان حرفه‌ای از آن به سختی عبور می‌کنند. آثار این قلعه تنها در نقطه‌ای از میانکوه با دوربین‌های چشمی‌دیده می‌شود. نگهبانان قلعه رفت‌وآمدهای طرف الموت را تحت نظر داشتند.

*قلعه ذوات

در رأس یک کوه مثلثی شکل که یک ضلعش به رودخانه چالوس است و ضلع دیگرش به سردآبرود، جنگل است و در آن جنگل دوبرج همانند که قسمت زیرین آنها محوطه‌ای است با یک راهرو و دالان به طول ده متر. می‌گویند که درگذشته‌های دور انبار غله و برنج و کاه بوده و در موقع خطر، آتش روشن می‌کردند و مردم را خبر می‌کردند که در آن جا پناه بگیرند. این برج و قلعه که سنگ و ساروجی است تا زمان علویان آمل رونق داشت.

*قلعه دختر

از دیگر قلعه‌های منطقه تنکابن، قلعه دختر است که روبروی قلعه «ذوات» است وهم سوی قلعه «بهرام در بسطام». هرسه قلعه بر انتهای کوهها هستند و با افروختن آتش در قلعه‌ها، هرسه قلعه همدیگر را خبر می‌کردند. از قلعه دختر، آثار برج و باروهای سنگی و اتاقها هنوز باقی است.

*دژ کلار

برتل بزرگی در مرکز کلاردشت، آثار دژ بزرگی باقی است که مرکز فرمانروایان کوهستان کلاردشت، کلارستانی، کجور و تنکابن بود وگاهی مقر فرماندهی بلادی بود که از حاکمیت کلاردشت خارج بود. پی دژ سنگی و دیواره‌های آن آجری است و در ابعاد ۵۰۰متر در ۵۰۰متر حصاری بر آن کشیده‌اند. بخش داخلی دژ طوری ساخته شده بود که نگهبانان دژ، آسان می‌توانستند از کمر وبالای دیوار راه بروند ولی از بیرون امکان صعود نبود. در بیرون خندقی به پهنای چهارمتر، دورتادور دژ حفر کرده بودند که امکان ورود به قلعه را غیرممکن می‌کرد. دژ کلار، چهار دروازه داشت و در دو طرف دروازه‌ها برج‌های دیدبانی بود که از دشت کلار حراست می‌کردند.

در اطراف دژ پناهگاه‌هایی ساخته شده بود که آثاری از آنها باقی است و هرکدام، خود به نام قلعه معروف است مثل قلعه علمدار، در شرق، «کلار» بر بالای یال و «رزاکول» و «عثمان قلعه» و «کلومه» یا قلعه «لریزولش‌سر» که همه در اطراف دژ کلار بودند و بر اثر حفاری‌های غیرقانونی ویران شده‌اند. قدمت دژ کلار به زمان ساسانیان می‌رسد.

*پارک ملی خشکه داران

این پارک درکیلومتر ۳۰ محور تنکابن به چالوس بعد از نشتارود و قبل از عباس آباد درکنار جاده واقع شده و تنها ۱۲۰ متر با دریا فاصله دارد. این منطقه حفاظت شده به عنوان تنها جنگل جلگه‌ای و بکر و از آخرین بازمانده‌های اکوسیستم‌های جنگلی جلگه‌ای شمال ایران با مساحت تقریبی ۲میلیون و 600 هزار مترمربع بشمارمی‌رود. انواع گونه‌های گیاهی آن توسکا از نوع کرک که در ایران رو به انقراض است سه قلو انجیلی، انار، ممرز، بلوط، لیلکی یا کرات خرمندی، لرگ، ملج، انواع مهم شمشاد، ازگیل جنکلی و یاس وحشی است. گونه‌های متنوع و فراوان جانوری نیز از قدیم در آن می‌زیستند و درحال حاضر زیستگاه جانوران وحشی مانند شغال، گرگ، خوک وگربه وحشی و پرندگانی مانند حواصیل خاکستری، قره، غاز، مرغابیها، دارغاز باکلان، اگوت بزرگ و کوچک است.

درحاشیه این منطقه نیز یک موزه تاریخی طبیعی ایجاد شده که مجموعه تاکسیدرمی از جانوران وحش شمال ایران را به نمایش گذارده و همواره مورد استقبال دانش پژوهان است.

*دشت دریاسر

در مسیر صعود به قله سیالان دشت زیبای دریا سر وجود دارد. این منطقه ۲۰۰هزار متر مربع مساحت دارد، ارتفاع دشت از این صحرا ۱۸۰۰ متر بوده و به این خاطر در تابستان دارای آب و هوای بسیار مطبوعی است. وجود کوه‌های زیبای هر تنگ لات خان بن، سیاه کل و کل تلا، کوه‌های پوشیده از گیاهان، چشمه‌ها و رودهای پر آب دریاسر را به عنوان یکی از جاذبه‌های منحصربه‌فرد کشور معرفی می‌کند.

*منطقه ییلاقی سه هزار

مسیر دسترسی تنکابن به خرم آباد پس از عبور از قلعه گردن به سمت جنوب امتداد یافته و از دو راهی لتاک در جانب شرقی وارد یک جاده خاکی می‌شود که به طرف منطقه زیبای سه هزار ادامه پیدا می‌کند. دره سه هزار منطقه‌ای بکر، زیبا با چشم اندازهای بدیع، چمنزارها، جنگل‌های مرتفع و جلگه‌ای است، روددخانه پر آب سه هزار یک، آب و هوای مطبوع به همراه آبشار‌ها و چشمه‌های آب گوارا و آرامش رویایی این منطقه برای گروه‌های گردشگری دوستدار طبیعت کاملاً ایده‌آل است.

*غار دانیال

این غار زیبا در ارتفاعات مشرف به سلمانشهر قرار دارد.داخل غار بسیار سرد بوده و آب گوارا و سردی هم در داخل آن جاری است مواد آهکی چکیده از سقف غار منظره زیبایی دارد. پهنای غار از ۲ الی ۵ متر متغیر است و طول آن نامعلوم است و به گفته بومیان به ۶۰۰۰ مترمی‌رسد. شباهت زیادی بین این غار و غار علیصدر وجود دارد.

*پارک جنگلی چالدره

این پارک در ۱۸ کیلومتری مسیر تنکابن به دو هزار و درکنار جاده قرار دارد و مسیر آسفالت بوده و پارک زیبای چالدره با ۹۴ هکتار مساحت در میان دلتای دو رود سه هزار و دو هزار و محل اتصال آنها قرار دارد.

*آبشار فرهاد جوی

جاده آسفالته دو هزار و سه هزار که از تنکابن آغاز می‌شود پس از عبور از خرم آباد به طول ۲ کیلومتر به منطقه قلعه گردن می‌رسد که چشم انداز زیبایی را در دامنه ارتفاعات کوتاه و جنگلی از جلگه و دریای تنکابن به نمایش می‌گذارد. این محل با تنکابن ۸ کیلومتر فاصله دارد و در کنار جاده از تونل انحرافی و تاریک قلعه تنکا که آب و لمرود را به رود سه هزار ملحق می‌کند آبشاری ایجاد شده که ده متر ارتفاع دارد و تا ۵۰ متر قابل افزایش است.

*آبگرم سه هزار

در کنار رودخانه سه هزار، آبگرمی‌وجود دارد که همه ساله افراد زیادی از مناطق مختلف برای درمان دردهای خود به این آبگرم مراجعه می‌کنند و از چشم انداز‌های اطراف آن استفاده می‌کنند. این آب دارای ذخایر سرشاری از اسید کربنیک، گوگرد، آهن و... است.

*آبگرم معدنی فلک ده

این مکان بکر در لیرسر قرار دارد، مسیر آن از سه راهی خرم آباد در داخل شهر تنکابن و قبل از پل چشمه کیله آغاز می‌شود و پس از عبور از شهر خرم آباد به دو راهی لتاک می‌رسد، از این محل پس از عبور از پل به فاصله اندک دو راهی سه هزار و لیر سر وجود دارد که از این محل جاده بصورت خاکی ادامه پیدا می‌کند.

کل فاصله تنکابن تا روستای سنتی فلکده ۳۳ کیلو متر است. این آبگرم با درجه حرارت متوسط در کنار رودخانه لیرسر و یک چشمه آب سرد به همراه جنگل‌های انبوه و کوه‌های پوشیده از درخت برای گردشگران بسیار جالب است.