ایران‌بوم

سَبْزِوار یکی از شهرهای بزرگ استان خراسان رضوی واقع در شمال شرق ایران است. تاریخ سبزوار با بیهق پیوند خورده‌است. پس از حمله مغول در دوره سلطنت خوارزمشاه به دلیل دلاوری مدافعان فدایی موسوم به سربداران، برای مدتی به نام سربداران نیز شناخته می‌شد. نخستین حکومت شیعه در ایران به دست سربداران ایجاد شد که مدتها بر مناطق وسیعی از کشور حکومت کردند و پایتخت این حکومت سبزوار بود.

شهر سبزوار با بسیاری از داستان‌های پهلوانی ایران باستان ارتباطی نزدیک دارد. چنانکه مدتها، میدان مرکزی شهر به میدان «دیو سفید» معروف بود. در دوره‌های اسلامی، ولایت‌ بیهق دارای دو شهر سبزوار و خسروگرد بود. حوادث تاریخی بی شماری در این شهر اتفاق افتاده است؛ از جمله در سال 737 هـ. ق. این شهر پناهگاه و پایتخت سلسله سربداران شد. شهر سبزوار به «دارالمؤمنین» نیز معروف بوده است. دوره صفویان برای این شهر، شروع مرمت و بازسازی تاریخ گذشته بود. این شهر در دهه‌های اخیر رونقی دوباره یافته و همچنان در حال توسعه و نوسازی است.

مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتاده است. همینطور معتقدند قبر سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشته است. کلاه خود و زرهی به تازگی در این شهر کشف شده که به موزه آستان قدس رضوی تحویل شده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یاد بودی بر آن نهاده است.

سبزوار از مهم‌ترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمال شرق ایران نیز به شمار می‌آید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران مطرح است.مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین حوزه‌های علمیه این شهر که خود نشان دهنده علم و فرهنگدوستی مردمان این شهر است از قدمتی دیرینه برخوردارند که خاستگاه اندیشمندان بزرگی در دوران‌های مختلف تاریخی بوده است. کلاس‌های درس حاج ملا‌هادی سبزواری فیلسوف بزرگ جهان همواره در یاد و خاطره تاریخ ماندگار است. شاعران بزرگی از این شهر نیز به دنیای علم و ادب معرفی شده‌اند که ابن یمین فریومدی و حمید سبزواری از جمله آنها هستند. تاریخ نگار بزرگ ایران ابوالفضل بیهقی در این شهر دیده به جهان گشود و در این دیار آرمید.

دکتر علی شریعتی، ملاحسین واعظ کاشفی و دکتر قاسم غنی ازدیگر مشاهیر سبزوارند.

سبزوارهمچنین از نظرتجاری بین شهرهای استان خراسان رضوی از جایگاه ممتازی برخوردار است وفرمانداری این شهرستان جزو فرمانداری‌های ویژه ایران به شمار می‌آید.‏‏ سبزوارباتوجه به پیشینه دیرینه خود آثار تاریخی فراوانی دارد که از آن جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد:‏

‏* آتشکده آذربرزین مهر

پیش از این بررسی‌ها درباره چهار طاقی مشهور به «خانه دیو» در روستای «ریوند» در مرکز دهستان باشتین وجود این آتشکده را در سبزوار رد کرده بود اما یافته‌های جدید باستانشناسان مدعی وجود این آتشکده در سبزوار است.

در اسناد و مدارک تاریخی موجود در پنج نقطه ایران از آتشکده آذربرزین مهر یاد شده است که ازآن جمله می‌توان به شهر کاشمر اشاره کرد.آتشکده «آذر برزین مهر» یکی از سه آتشکده‌ مهم دوران ساسانیان است که به طبقه کشاورزان و دهقانان اختصاص داشت ودر40 کیلومتری شمال غرب سبزوار واقع است.

* مناره خسروگرد

این مناره در آبادی خسروجرد و10 کیلومتری غرب سبزوار قرار دارد که در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مرکز و حاکم‌نشین منطقه بیهق بوده است.‏‏ شاید بتوان یکی از ارکان مهم معماری‌ایران را طراحی و ساخت مناره دانست که از دیرباز برای استفاده‌های گوناگون ساخته می‌شده است از جمله کاربردهای مناره می‌توان تحت عنوان برج صدر، برج راهیابی، برج نگهبانی و غیره یاد کرد که هرکدام از ‌این موارد در اقلیم و جغرافیای ویژه‌ای طراحی و مورد بهره برداری قرارگرفته است.‏یکی از ابنیه مهم تاریخی سبزوار همانا مناره بلند خسروجرد است که در مسیرجاده ابریشم که از کویر سبزوار می‌گذشته است و در ابتدای ورودی شهر سبزوار از طرف شاهرود به فاصله 4 الی 5 کیلومتر ساخته شده است.‏

مناره خسروگرد بر اساس کتیبه آن در سال 505 هجری قمری در دوره سلجوقیان با طراحی فوق العاده زیبا با استفاده از تزیینات آجری به صورت تناسبات دایره‌ای و حلقه‌ای از پایین تا به بالا شکل گرفته است.

همچنین در دیواره‌های مناره با خطوط کوفی ‌آیاتی نوشته شده است. ارتفاع ‌این مناره یا میل 33 متر است که در وسط آن حدود 100 پله مدور تعبیه شده است. در ‌اینکه چرا ‌این مناره تقریباً روبروی روستای خسروجرد ساخته شده، بسیار جای تأمل و بررسی است. از آنجا که ‌این روستا قدمت هزار ساله و حتی بیش از ‌این را دارد نمی‌توان به سادگی اظهار نظر کرد که‌این مناره فقط برای راهیابی ساخته شده است. هرچند که ویژگی‌های حاصله بیش از هر نظر دیگری نظر فوق را تأیید می‌کند. از طرفی به دلیل وجود دشت‌های سمت غربی مناره که هموار و خالی از تپه‌های کوتاه و بلند هستند می‌توان ‌اینگونه تصور کرد که مناره از فاصله 10تا 15کیلومتر دیده می‌شده است و ‌این بدان معناست که به مسافران محل اقامت بعدی یا مقصد بعدی را هر چه باشکوهتر نشان دهد. همچنین اگر بگوییم که با توجه به دشت‌های مجاور به جهت دیدبانی از آن استفاده می‌شده است، جای هیچ شکی را نخواهد گذاشت. به هر تقدیر‌این مناره با اصول دقیق و طراحی مناسب و مطلوب ساخته شده است به گونه‌ای که چشم هر مسافر و رهگذری را خیره می‌سازد و جزومجموعه‌های قابل توجه معماری ‌ایران به شمار می‌آید.‏

‏ در ورودی آن به سمت غرب باز می‌شود و یک نفر به راحتی می‌تواند از راه پله‌های مدور داخلی آن خود را به نوک مناره برساند. چنان که چشم انداز بسیار گسترده‌ای را بتواند تحت تسلط قرار دهد. ‌این بنا همانگونه که گفته شد یادگار دوره سلجوقیان و دارای زیبایی‌ها و ظرافت‌های معماری همان دوره است.‏

‏* امامزاده یحیی (ع)

این بنا در تقاطع خیابان اسرار و بیهق شهر سبزوار قرار دارد و مشتمل بر فضای داخلی گنبددار، ایوان و مناره‌ها و دو فضای ارتباطی است. گنبد بنا 14متر ارتفاع دارد و با کاشی‌های زیبای فیروزه‌ای رنگ تزیین شده است. ارتفاع ایوان شمالی 14/50 متر است. دو مناره با ارتفاع 29متر در دو طرف در ورودی خیابان اسرار قرار دارد. تمام سطح مناره‌ها با کاشی نره‌الوان زینت یافته و تمام کاشی سردر بین دو مناره نیز کاشی خشتی تازه است که در سال 1380 قمری ساخته شده است. علاوه بر این در پشت بام امامزاده در جنوب گنبد روی دیوار کنار خیابان اسرار نمای دو ستون کاشیکاری مانند دو مناره کوچک ساخته شده است. همان طور که گفته شد بنای امامزاده دو راهرو ورودی دارد. راهروها یکی راه دسترسی از خیابان اسرار است که راهرو کوتاهتر است و به ایوان مقبره منتهی می‌شود و دیگری از خیابان بیهق که مردم بیشتر از این در به زیارت امامزاده می‌روند و دارای کفشداری است.

حرم امامزاده در ضلع شرقی بنا واقع است. در وسط حرم ضریحی از آهن و برنج به چشم می‌خورد که حدود 80 سال پیش ساخته شده و کاراستاد حاجی غده سبزواری ریخته گر است. البته پیش از این امامزاده ضریح چوبی داشته که از بین رفته است.بنا بر شواهد مقبره امامزاده یحیی(ع) در ابتدا بنای ساده و حجره‌ای با چهار شاه نشین بوده و بعدها ایوان، دو مناره، گنبد و حجره‌هایی دیگر بر بنای اصلی مقبره افزوده شده است و چون در حالت کنونی هیچ گونه تاریخ و کتیبه و سنگ نوشته‌ای حاکی از بنای اولیه این مقبره در محل موجود نیست تاریخ ساخت بنای حرم و ابنیه مجاور آن بر همه نامعلوم است. البته بعضی تاریخ بنای آن را به قرن ششم هجری نسبت داده اند. نماسازی امامزاده از قدمت زیادی برخوردار نیست و همگی در قرن چهاردهم هجری به وجود آمده اند، ولی سبک معماری گنبد خانه و برخی فضاهای داخلی آن از عمر طولانی تری حکایت می‌کنند.

* کاروانسرای فرامرزخان

‏ این بنا در جبهه غربی میدان زند سبزوار قراردارد. رباط کانون از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود در سال 1291هـ. ق توسط حاج فرامرز خان سبزواری برای استفاده زوار حضرت امام رضا(ع) در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است.‏

‏ ورودی این رباط از بخش جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی منتهی می‌شود. صحن رباط روباز بوده و علاوه به چهار ایوان اصلی غرفه‌هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است. در انتهای غرفه‌ها حجره‌هایی تعبیه شده که در پشت اتاق‌های شمالی، ‌شرقی و غربی سالن‌هایی طویل برای مال بند یا طویله پیش بینی شده است.

* موزه مردم‌شناسی سبزوار ‏

‏ ساختمان موزه مردم‌شناسی سبزوار از بناهای چهار ایوانی و قاجاری این شهر است. این بنا با ساختار محور فرهنگی امروزه در ضلع غربی میدان کارگر و به فاصله نزدیکی از آرامگاه حاج ملا‌هادی سبزواری و مقبره بقراط واقع شده و ورودی آن از ضلع جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی منتهی می‌شود.‏

علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه‌هایی نیز مشرف بر حیاط مرکزی ساخته شده و بخش غربی بنا با فضای وسیع خود کاربری اصطبل را داشته است.‏هشتی ورودی کاروانسرا دو طبقه بوده و تزیینات عمده معماری آن منحصر به کاربرد طرح‌های هندسی با استفاده از نقاشی اخرایی بر روی آجر است.‏بازدید از موزه مردم شناسی سبزوار سفری است خاطره انگیز به گذشته برای معرفی گوشه‌هایی از آداب و رسوم و مشاغل و حرفه‌های سنتی این ناحیه که باید آنها را برای آیندگان حفاظت و صیانت کرد.‏

‏* خانه اسکویی‌ها

باغ و عمارت موسوم به اسکویی در فاصله 4 کیلومتری غرب شهر سبزوار و در روستای ابارش واقع است.مجموع مساحت این اماکن 10هکتار بوده و عمارت آن در میان باغ ساخته شده است. این عمارت در دو طبقه مشتمل بر هشتی، حوضخانه، آب انبار، مطبخ، بادگیرخانه و... است و طبقه نخست از فضاهایی مانند تالار ستوندار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره‌های نشیمن و... تشکیل شده است.از جمله عناصر تزیینی این بنا می‌توان به آجر کاری‌های نمای بنا، گچبری قسمت‌های سرستون‌ها، طاق حوضخانه و نقاشی بر روی گچبری‌های حوضخانه اشاره کرد. قدمت این باغ و عمارت میان‌ آن به دوره قاجار بر می‌گردد و مالک آن نیز خاندان اسکویی است.

* مسجد جامع سبزوار

مسجد جامع سبزوار با مساحت 4000متر مربع مشتمل بر ایوان‌های قبله، شمالی، صحن، شبستان و رواق در حاشیه جنوبی خیابان بیهق این شهر واقع است. بنا بر شواهد معماری بخش‌هایی از این بنا در طول زمان مرمت و بازسازی شده‌است. در ضلع جنوبی ایوان قبله محراب قرار دارد بر بالای آن کتیبه‌ای به تاریخ 1292 هـ.ق و بر راس این ایوان دو مناره آجری دیده می‌شود.

در طرفین این قسمت شبستان‌های با طاق ضربی بلند همزمان با بنای ایوان جنوبی ایجاد شده‌است. در دالان سمت شرقی ایوان شمالی مسجد کتیبه‌هایی به صورت سنگ نوشته از دوران صفویه با تاریخ‌های 979 و 1136 هـ.ق درباره مراعات سکنه سبزوار و دستوری از شاه طهماسب صفوی ثبت است. از عمده تزیینات مسجد جامع سبزوار کاشی هفت رنگ و کاشیکاری خشتی است. این بنا ویژگی‌های معماری سده هشتم هجری را نشان می‌دهد.

* مسجد پامنار

این بنای مذهبی کهن‌ترین مسجد شهر سبزوار است که در ضلع جنوبی خیابان بیهق این شهر قرار دارد. بنای امروزی مسجد با وسعت تقریبی 350 متر مربع مشتمل بر شبستان ستوندار و صحن ضلع جنوبی است که بخش الحاقی به این مسجد محسوب می‌شود.

شهرت این بنا به پامنار سبب وجود مناره‌ای مجاور ایوان با ارتفاع بیش از 20 متر است. ساقه این مناره آراسته به تزیینات و کتیبه‌ای معقلی است که در بخش پایین آن به صورت برجسته دیده می‌شود. بنا به نوشته متون این مسجد در سال 317 هـ.ق به همت امیر ابوالفضل زیاری تجدید بنا شد و در سال 420 هـ.ق نیز توسط خواجه امیرک دبیر برای آن مناره‌ای ساخته شد. براساس مرمت‌ها و بازسازی‌ها در قرون مختلف قدمت این بنا از قرون اولیه اسلامی تا صفویه و معاصر تخمین زده می‌شود.

* مصلی سبزوار

این بنای آجری واقع در حاشیه جنوبی خیابان مصلی سبزوار، در قرون گذشته مصلی شهر بوده ‌است که برای برگزاری نمازهای جمعه و اعیاد مورد استفاده قرار می‌گرفته است و مشتمل بر چهار طاقی اصلی (فضای مرکزی)، با گنبدی بر فراز آن و ایوانی بزرگ است. عناصر معماری طرفین ایوان بصورت برج‌های نیم استوانه‌ای نقش پشتیبان پایه‌های طرفین ایوان و جلوگیری از رانش دیوارهای این قسمت را داشته‌اند. فضای معماری چهار طاقی انتهای ایوان دارای گنبدی بلند است که به وسیله آجرهای خفته- راسته پوشش یافته‌است. اگر چه برخی از صاحبنظران بنای مصلی را به دوره سربداریه نسبت می‌دهند اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوره صفویه است.

* آرامگاه حاج ملا‌هادی سبزواری (اسرار)

حاج ملا‌هادی سبزواری در سال 1212 هـ.ق در سبزوار پا به عرصه حیات نهاد و از همان اوایل به فراگیری علوم دینی پرداخت. حاج ملا‌هادی سبزواری متخلص به اسرار در سال 1289 هـ.ق در سن 77 سالگی دار فانی را وداع گفت. از وی آثار ارزشمندی مانند منظومه فلسفه، شرح منظومه در منطق، شرح لیالی، حاشیه بر تجرید و... بر جا مانده‌است. بنای آرامگاه این فیلسوف بزرگ در ضلع جنوبی میدان کارگر شهر سبزوار واقع است. فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق‌هایی تعبیه شده‌است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال 1340 هـ.ش توسط انجمن آثار ملی انجام شده‌است. کاشیکاری‌های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه‌ای رنگ به بنا جلوه و شکوه ویژه‌ای بخشیده‌است. بنای اولیه آرامگاه کمی پس از وفات حاج ملا‌هادی سبزواری توسط میرزا یوسف مستوفی‌المالک ساخته شد.

* مقبره آرامگاه میرزا امین التجار ‏

این عمارت در دوره قاجار ساخته شد که از نظر معماری با طرح و نقش‌های مستطیل شکل مشتمل بر صحن کوچک و دو گنبد با تزیینات رسمی بندی و دو اتاق است.این آرامگاه مدفن امین التجار مشهدی از بزرگترین بازرگانان سبزوار در دوره قاجاریه است. این بنا در سال 1372 با شماره ثبت 12397 به جمع آثار باستانی سبزوار پیوست.

امامزاده شعیب بن موسی‌بن جعفر (ع)، قبر اسطوره‌ای سهراب، آرامگاه شاه طهماسب یا گنبد سبز، آرامگاه ابورفاعه از یاران پیغمبر(ص)، آرامگاه پیر استیر، آرامگاه پیرمراد معروف به پیرحاجات، آرامگاه مولانا حسین کاشفی، مدرسه علمیه فصیحیه، مدرسه علمیه فخریه، مدرسه علمیه شریعتمدار، مسجد جامع چشم، امامزاده هفت معصوم(ع)، امامزاده سید علی اکبر(ع)، امامزاده سلطان حسین(ع)، امامزاده سید حسین(ع)، امامزاده سید حسین و سید اسماعیل (ع)روستای بهمن‌آباد، اما‌مزاده بی‌بی‌ علیه خاتون (س)روستای باشتین، زیارتگاه سلطان سید قریش (روستای ساروق)، مقبره ابن ابی طیب، بقعه بیلدار باشی روستای فسنفر، بقعه سید ناصر بن محمد روستای چشام، آرامگاه بقراط، حمام قیصریه، تپه دامغانی‌ها، حوض هشت پایه، بازارچه سرپوش، خانه عظیمیان (متعلق به دوره تیموری)، حسینیه قنادها، حسینیه بزازها، سرای مارزاده وسرای حاج زمان از جمله دیگر آثار تاریخی ودیدنی سبزوار به شمار می‌آید.سبزوار از جاذبه‌های طبیعی بسیاری نیز برخوردار است از آن جمله می‌توان به این جاذبه‌ها اشاره کرد:‏

‏* پناهگاه حیات وحش شیر احمد

این منطقه با مساحت تقریبی 22هزار و 629 هکتار در 5 کیلومتری جنوب سبزوار قرار دارد و پیش از این به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شده بود که در سال 81 به پناهگاهی برای حیات وحش رسمیت یافت. از نظر سیمای طبیعی این پناهگاه دشتی- کویر و تپه ماهوری است و از جمله پوشش گیاهی آن تاغ، گز، درمنه، اسپند، خارشتر، اتریپلکس و اسکنبیل و حیات وحش شاخص آن آهو است. این منطقه اخیراً به تفرجگاهی برای بازدید عموم تبدیل شده‌است.

* منطقه شکار ممنوع پروند

این محدوده با وسعت 16هزار و 900 هکتار در غرب روستای پروند شهرستان سبزوار واقع است. چهره طبیعی این منطقه بصورت کوهستانی، تپه ماهوری و دارای آب و هوای خشک است. گونه‌های گیاهی منطقه شامل تاغ، بنه، گون، گز، بادام کوهی، اسکنبیل، اتریپلکس و قیچ و حیات وحش آن شامل قوچ، میش، کل، بز، آهو و انواع پرندگان است.

* جنگل تاغ در روستای حارث آباد

مرکز تثبیت شن و تحقیقات کشاورزی حارث آباد به عنوان نخستین مر کز تحقیقات کشاورزی و تثبیت شن کشور در فضایی به مساحت 2هکتار در شمال روستای حارث آباد واقع است. این مرکز دارای بیش از چند صد نوع گونه گیاهی نادر از سراسر دنیا است.‏

‏* صنایع دستی

رایج‌ترین و پر رونق‌ترین هنر سنتی شهرستان قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است. قالیبافان سبزواری از طرح‌های مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده می‌کنند که تعداد آن 22 طرح است. در روستای جوین نیز طرح‌های بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته می‌شود. طرح‌ها و نقشه‌های قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستاهای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر می‌تواند علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد. هنرهای سنتی در گذشته در شهرستان سبزوار چه برای تفنن و چه برای رفع نیازهای روزمره رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه می‌شده ‌است؛ اما امروزه از آن خلاقیت‌ها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاه‌ها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونه‌ای محدود رواج داردو صرفاً برای تامین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان است و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان 45 رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.