ایران‌بوم

تالاب انزلی از نظر زمین‌شناسی بسیار جوان تشخیص داده شده است و تصور می‌‌شود که در چند مرحله شکل گرفته است. عمده‌‌ترین احتمال پیدایش آن را با کاهش سطح آب دریای خزر در قرن سیزدهم که شبه جزیره بندرانزلی تشکیل شد و مسدود شدن مرداب‌های دیگر بر اثر بسته شدن دهانه‌‌های ورودی رودخانه‌‌های سیاه درویشان، پیربازار و پسیخان مرتبط دانسته‌اند که این شرایط خود سبب پیدایش سریع تشکیلات زبانه‌‌ای شد. تالاب سیاه کشیم نیز با محور شمال غربی ـ جنوب شرقی به وسیله شبه جزیره آبکنار محدود شده است و به تعبیری تالاب انزلی گود رفتگی حاصل از تکتونیک به شمار می‌‌رود که با پسروی آب دریای خزر تا حدودی از دریا جدا افتاده و با تیغه ماسه‌‌ای (منطقه بین انزلی و کپورچال) که از حرکات دریا و امواج آن تشکیل شده است.‏

طبق نظر دکتر گنجی در کتاب تقسیمات اقلیمی ‌ایران، آب و هوای ساحل دریای خزر و دامنه‌‌های شمالی کوه‌‌های اطراف این دریا، معتدل خزری یا از نوع آب و هوای معتدل است که با سایر قسمت‌‌های کشور کاملاً متفاوت است. مشخصات آب و هوای منطقه شامل تغییرات بسیار کم درجه حرارت شبانه‌‌روزی و سالانه، رطوبت زیاد، وزش بادهای تند محلی و دریایی و بارش زیاد است. میانگین بارش سالانه در حوزه تالاب 1500میلی متر محاسبه شده است، میانگین رطوبت نسبی 82 درصد است.‏

بخش غربی کوه البرز (کوه‌‌های تالش) دارای شیب تندی به طرف جلگه ساحلی دریای خزر است که حوزه آبریز تالاب انزلی را شامل می‌‌شود. کوه‌‌های فوق از چین ‌خوردگی‌‌های تشکیلات رسوبی ژوراسیک و کرتاسه به شمار می‌‌روند. هسته چین خورده اصلی در ارتفاعات نزدیک رشت مربوط به پیش از دونین (پالئوزوئیک تحتانی) است و به شکل یک آنتی کلیناریوم چین خورده‌‌ای که دارای پلانج است، به طرف جنوب شرق کشیده شده است و زیر لایه مارل کرتاسه و ژوراسیک مشاهده می‌شود. جریانات آب‌‌های سطحی موجود در منطقه سبب ایجاد دره‌های ژرف می‌‌شود و در نتیجه با انباشت نهشته‌‌های رسوبی و نیز پسروی دریای خزر، جلگه باریک ساحلی را شکل داده‌‌اند. از آثار دوران دوم شامل سری ژوراسیک که واحد شیست‌‌های سبز رنگ میکادار به اضافه شیست و ماسه سنگ است در دره پسیخان مشاهده می‌‌شوند. سری کرتاسه نیز از طبقات آهکی تشکیل شده و قسمت فوقانی آن دارای آهک‌های مارنی است که در دره رودخانه ماسوله بیرون زدگی‌های آن آشکار است. تشکیلات پلیوسن از دوران سوم عبارت از تپه‌هایی است که در دامنه البرز وجود دارد و شامل مارن‌های رنگی قرمز و سبز که گاهی با کنگلومرا همراه است و دوره پلیستوسن از دوران چهارم با رسوبات ماسه‌‌ای کناره‌‌ای و دشت‌‌های ساحلی رسی مشخص می‌‌شود. دوره هلیوسن نیز با تشکیلات مشخص در نواحی ساحلی خزر به صورت رسوبات شنی دیده می‌‌شود. رسوبات عهد حاضر به صورت سه گانه زیر ظاهر می‌شود:‏

‏1ـ‎ ‎رسوب‌ گذاری دریایی بر اثر پسروی و پیشروی خزر در دشت تا کوهپایه، شامل تشکیلات رسی و لجنی

‏2ـ رسوب ‌گذاری بر اثر فرسایش تشکیلات البرز در کوهپایه و قسمت جنوبی دشت که دارای دانه‌های درشت قلوه سنگی، شنی و ماسه‌‌ای است.‏

‏3ـ ‎سری رسوبات رودخانه‌‌ای که در امتداد مسیرهای قدیمی‌ رودخانه‌‌ها که از دره‌‌های جنوبی به شمال امتداد دارد.

تراکم گیاهان و شدت هوا دیدگی شیمیایی در متلاشی کردن سنگ‌های آهکی، کنگلومرا و سنگ ماسه‌‌ها که متعلق به دوره‌‌های ژوراسیک، کرتاسه و دوران سوم هستند، سبب پیدایش و تشکیل خاک‌های قهوه‌‌ای جنگلی، قرمز و زرد پودزلیک و در بعضی موارد قهوه‌‌ای خاکستری شده است. خاک‌‌های هیدرومرف اراضی پست نیز بر اثر وجود سفره آب‌های معلق پدید آمده‌‌اند. این خاک‌ها اختلاطی از چمنی نسبتاً مرطوب، چمنی مرطوب، خاک نیمه مردابی است و خاک‌‌های اراضی پست نیز از رسوبات دریایی که در نتیجه پسروی دریای خزر حاصل شده تشکیل یافته است. همچنین باقی مانده‌های صدف‌‌های دو کفه‌‌ای که تبدیل به گچ شده‌‌اند را می‌‌توان به سهولت در آنها مشاهده کرد. خاک‌‌های هیدرومرف سطحی و غیرآهکی در قسمت پایین دشت فومنات و در جنوب تالاب و خاک‌‌های باتلاقی که حاشیه تالاب را در برگرفته‌اند و خاک‌های غیرآهکی لیمویی دار و لیمویی ـ رسی بدون آهک در بخش فومنات و در پشت خط ساحلی قدیمی‌ قرار دارند.

ادامه دارد...

مرتضی جوهری