ایران‌بوم

کاروانسرای «فرسفج» همراه با کاروانسرای تاج‌آباد و ۵۲ کاروانسرای دیگر ثبت جهانی شدند.
یکی دیگر از کاروانسراهای استان همدان که همچنان ایستاده، کاروانسرای «شاه‌عباسی فرسفج» است. این کاروانسرا در مسیر جاده تویسرکان به اسد‌آباد و کنگاور و در فرسفج که چند سالی است شهر نام گرفته، واقع شده است. کاروانسرای فرسفج در ۲۳کیلومتری جنوب غربی تویسرکان و ۵کیلومتری جاده تویسرکان ـ کنگاور قرار گرفته است. این بنا از مجموعه کاروانسراهای ساخته‌شده عصر صفوی است که به کاروانسرای شاه‌عباسی شهرت دارد. این اثر تاریخی سال‌ها استراحتگاه کاروانها و بازرگانان و زائران بوده است. سالهای گذشته مقرر شد با هدف ایجاد بازارچه صنایع دستی و گردو مرمت شود، اما تاکنون این امر محقق نشده است. اشیای یافت‌شده از کاروانسرا در موزه شهر همدان نگهداری می‌شود. در کنار فرسفج روی شاخه‌ای از «قلقل‌رود» پلی ساخته شده است که شرق را به غرب متصل می‌کند. طول پل ۶۰ متر و عرض آن هشت متر است. این پل نیز از آثار دوره صفوی است و در ساخت آن از مصالح سنگ و آجر و ساروج استفاده شده است و هر دو اثر همزمان در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. این جاده در گذشته پایتخت را به سرحدات غربی متصل می‌کرده است.

ساختمان این کاروانسرا در فاصله سالهای ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ و به سبک معماری دوره صفویه ساخته شده و مساحت آن حدود چهار هزار متر مربع است. مهمترین ویژگی کاروانسرای تاریخی فرسفج، وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است که بنا به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند. این اثر به شماره ۱۹۷۰ مورخه ۶/۲/۱۳۷۶ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. شکل کاروانسرا، مستطیل چهار ایوانیه است و چهار برج دایره‌ای‌ شکل در چهار گوشه آن و سه برج نیم‌دایره در وسط اضلاع شرقی، غربی و شمالی احداث شده است. در قسمت فوقانی برج‌ها نیز چند ردیف آجرکاری کنگره‌ای کار شده است. برجها علاوه بر جنبه تزئینی، محل دیده‌بانی هم بوده. درگاه کاروانسرا در وسط جبهه جنوبی بنا واقع شده است. این کاروانسرا با داشتن دیوارهای قطور و سقف‌های طاق‌ضربی آجری از استحکام فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و اتاق‌های متعدد متصل به هم با ایوانها و فرش‌اندازهای مناسب برای استراحت مسافران در آن ساخته شده است. در دو طرف داخلی پیش‌طاق اتاق‌ها با آجر تراشیده به‌صورت قابهای بزرگ لوزی‌شکل کار تزئینی انجام شده است. حیاط کاروانسرا متشکل از یک محوطه بزرگ مربع‌‌شکل است که گرداگرد آن اتاقهای متعدد متصل به هم با ایوان‌ها و فرش‌اندازهایی مناسب برای اقامت مسافران بوده و به موازات جبهه‌های شمالی و شرقی و غربی حیاط در کاروانسرا سه ردیف اصطبل وجود داشته. در این کاروانسرا همچنین انبارهای متعدد برای ذخیره و نگهداری علوفه ساخته شده بود. کلیه قسمت‌های بنا از آجر ساخته شده است. از سوی دیگر در چهار گوشه آن برجهای آجری استوانه‌ای ساخته شده که بدنه آن با آجرهای تراشیده و ظریفی پوشیده شده است. این بنا علاوه بر اینکه محل مناسبی برای بیتوته مسافران محسوب می‌شد، وجود برج و باروی آن موجب این تصور است که احتمالا جنبه نظامی نیز داشته است. در داخل بنا نیز در قسمت فوقانی برجها، چند ردیف آجرکاری کنگره‌ای‌شکل اجرا شده است و نیز در سطح جانبی و سقف‌های بهارخواب‌ها و ایوان‌های جلوی حجرات، آجرکاری ظریفی به چشم می‌خورد. در لبه پشت‌بام گرداگرد کاروانسرا به ‌طرف خارج و در هر هفت متر ناودان‌هایی از سنگ سفید کار گذاشته بودند. مدخل و سردر ورود با چند ردیف طاق جناغی‌شکل و ردیف‌هایی از تزئینات آجری ساخته شده و در این قسمت محوطه مدوری وجود دارد که سقف گنبدی آن را با ردیفهای منظم آجر پوشانده‌اند. در میان این کاروانسرا چشمه آبی وجود دارد که در تمامی فصول سال به یک میزان آبدهی داشته و آب بسیار گوارایی نیز دارد.

در دوران حکومت شاه‌عباس صفوی به‌منظور ایجاد امنیت و ارائه تسهیلات و خدمات رفاهی مرتبط با سفر و توسعه تجارت در بیشتر نقاط کشور جاده‌هایی ساخته شده و در مسیر آن‌ها کاروانسراهایی احداث شده بود. این اماکن به فاصله یک منزلی از یکدیگر قرار داشتند، یعنی فاصله‌ای که کاروانیان می‌توانستند از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی کنند تا شب را در کاروانسرای بعدی استراحت کنند. کاروانسرای شاه‌عباسی فرسفج یکی از این کاروانسراها، در شهرستان تویسرکان است. این کاروانسرا نیز محل استراحت مسافران و کاروان‌هایی بوده که به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات عراق سفر می‌کردند.

کاروانسرای فرسفج نیز همزمان با کاروانسرای تاج‌آباد نامزد ثبت جهانی بود و بیست و ششم شهریور هزار و چهارصدو دو این اتفاق مهم افتاد و پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای به صورت زنجیره‌ای به نتیجه رسید. این پرونده ۵۶ کاروانسرا از ۲۴ استان را دربر می‌گرفت که روزهای پایانی شهریور ۱۴٠۲ در ریاض عربستان داوری شد و با رد دو کاروانسرا از استان‌های آذربایجان شرقی و اصفهان در مجموع با تایید ۵۴ کاروانسرا به ثبت جهانی رسید. کاروانسراهای فرسفج و تاج‌آباد از استان همدان در بین این آثار قرار دارند.