ایران‌بوم

پس از فرو خفتن نقاره جنگ میان عثمانی و ایران صفوی در روزگار شاه عباس یکم، در سایه آرامشی که گسترده شد نوبت به آبادانی رسید. بدنبال راه سازندگی که امام قلی خان در فارس و گنجعلی خان در کرمان و سران لشکری و کشوری درهمه جا پیش گرفتند میرزا تقی خان نیز با کمک شاه عباس‌یکم غبار از چهره مازندران زدود و با امنیتِ راه‌ها، ابریشم و کالاهای ایران بیشتر به جهان صادر شد. اما سال‌ها پس از آن در پایان فرمانروائی شاه عباس دوم و سال‌های نخست فرمانروائی شاه سلیمان، گروه‌هائی ماشک دماغ کشورهای ایران و روسیه شدند که به گونه خلیفه داعش امروز در کشورهای سوریه و عراق، آن ها در کناره های رود ولگا عرض اندام کردند. هر چند در آن سوی رود ولگا به یغماگری می پرداختند اما قدرت یافتن یاغیان این سوی مرز را نیز با خطر بسیار روبرو کرد چرا که سران تزار برای امتیازات بازرگانی با ایران و رهائی از دست یورشگران، آن ها را به این سو می تاراندند.

دیواربرجامانده کاخ جهان نمای فرح آباد

اگر خلیفه سده بیست و یکم داعش، در روزگار کنونی با جنگجویان به آن گونه که خود گفته می خواهد از راه دمشق و بغداد در آن سوی خلیج فارس به ایران به گونه روزگار ساسانیان پا بگذارد، یورشگران قزاق نیز در آن سوی رود ولگا برای خود ثروت و قشونی تدارک دیده بودند و به این سوی مرز به ایران روزگار صفوی پا می نهادند. هدف نگارنده در این نوشته خیلی کوتاه پرداختن به یورش داعش در سوریه و عراق نیست بلکه هدف برافروختن شمعی در دالان تاریک پیشینه دیگری از یک رویداد به فرماندهی افسر قزاق "استفان استینکو رازین" در کناره رود ولگا و شبیخون به فرح آباد در کرانه دریای مازندران ایران روزگار صفوی است.۱

در ۲۵ کیلومتری ساری روستائی به نام "طاهان"، در کنار رودخانه "تجن" قرار داشت واز دیرباز کشاورزی و شالیزارهای پرآوازه آن بر سر زبان ها بود. مهندسان شهرسازی شاه عباس یکم به سرپرستی ساروتقی استاندار مازندران که در گستره معماری و شهر سازی با دانشی فراگیر پر تجربه بود، با طرح خانه‌ها و ساختمان‌های کاخی که شاه فرمان ساختن آن ها را داد، در انجا دست به کار شدند. با آغاز شهر سازی و بالا رفتن ساختمان‌ها و با ساختن پل، بازار و جاده ها خیلی از خانواده‌های گرجی و ارمنی و یهودی نیز در طاهان و پیرامون آن جاگیر شدند و به کار و بازرگانی پرداختند. بیشتر مهاجران به آنجا کوچ داده شدند و برخی نیز در بالا گرفتن آوازه طاهان خود به آنجا مهاجرت کردند. گزارش اسکندر بیگ منشی و گزارش "د لاواله" آغاز و روند شکل‌گیری و توسعه شهر را نشان می‌دهند.۲

این شهر در حین ساخت، با مسجدی بسیار زیبا که از آن برای مدرسه نیز استفاده می شد همراه کاروانسرا، گرمابه و جاده سنگ فرش و گل ها و باغ ها و جویبارها آنچنان به سر و رویی زیبا و دل انگیز دست یافت که بر آن "فرح آباد" نام نهادند. شاه عباس برای ساختن خانه در شهرفرح آباد به مهاجران زمین واگذار می کرد و گاه با قیمتی ناچیز زمین در اختیار برخی از اسرای جنگی که با ازدواج سرگرم زندگی و بازرگانی شده بودند می گذاشت و آنان را به کار و پیشرفت تشویق می کرد. در گذر از بومی‌ها و سران سپاه و نزدیکان شاه، بیشتر شهروندان فرح آباد یهودی و مسیحی بودند. در آن روزگار فرح آباد دارای نزدیک به سه هزار خانوار شد. کاخ "جهان‌نما" در انتهای شمالی شهر بود. این کاخ نگارگری‌های زیبا و خوش رنگ داشت و از ایوان آن چشم‌انداز دلپذیر شالیزار، رود و دشت و دریا پیدا بود.
کاخ "جهان نما" به دست افسر قزاق " استفان استینکو رازین" ویاغیان او در بهار شوم سال ۱۶۶۸ میلادی، در روزگار "آلکس میخائیلویچ" پدر "پطر" در روسیه و هم زمان با سال های پایان فرمانروائی شاه عباس دوم چپاول و به آتش کشیده شد. نگارگری هائی که جهانگردان اروپائی از آن یاد کرده اند، همراه آینه های بلند و همه تزیینات کاخ یکسره ویران شد. یاغیان مسلح "رازین" با چند کشتی، با حقهٔ داد و ستد به آنجا آمده بودند. شب هنگام با یک یورش، کشتار بی گناهان شهر فرح آباد و چپاول خانه ها را آغاز کردند. پس از کشته شدن انبوهی از مردم، یاغیان متواری شدند.

نمای درونی حیاط مسجد شاه عباس فرح آباد ساری عکس از محمود دهقانی

آن رویداد ترمز روانی شد و مردم دلواپس کمبود امنیت بودند چرا که با یورش های پیاپی، فرح آباد تاختگاه تراکمه و گروه های دیگر نیز شده بود. شهروندان یکی پس از دیگری شهر را ترک نموده و به جاهی دیگری کوچ کردند. از ساختمان دو اشکوبه کاخ جهان نما با آینه‌های بزرگ همراه با کاشی‌های خوش رنگ گرمابه که در گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی کنونی در آنجا دیده می‌شوند تنها پلی شکسته و تکه‌ای از دیوار کاخ به جا مانده، اما مسجد شاه عباس فرح آباد با معماری منحصر بفرد خود هنوز پا برجا است.

افسر قزاق " استفان استینکو رازین" برادرش در مسکو محکوم به مرگ شده بود و از آن روی، نخست در اندیشه انتقام از دولت روسیه برآمد. او از راه چپاول و راهزنی ثروت هنگفتی به دست آورده و یاغیان نقاط دیگر را در کنار هم گرد آورده بود. پیش از آن وقتی از سوی روس ها احساس خطر کرد از دولت صفوی درخواست تابعیت ایرانی نمود اما شاه عباس دوم درخواست او را نپذیرفت. "رازین" از هر دو سو نگران جان خود و جنگجویانش بود. او تا مدت ها نامش در کتاب های داستان روسی بود و حتا دانشنامه روسیه نیز از او صحبت به میان آورده است.

شهر زیبای فرح آباد در سال های پایان فرمانروائی شاه عباس دوم چند بار مورد یورش قرار گرفته بود. "استینکو رازین" از قزاقان ناحیه رود "دن" با گروهی از مردم بخش "دنیتر" هم دست شده به سواحل دربند و باکو حمله کردند و تا دروازه رشت پیشروی نمودند. فرمانفرمای گیلان به جنگ با آن ها شتافت و بیرون رانده شدند. آن ها پس از مدتی دوباره برگشتند و این بار از راه دریا در فرح آباد پیاده شدند. برای ترس مردم فرح آباد نخست چند نقطه شهر را به آتش کشیدند و برای رعب و وحشت عده ای را در جا بجای شهر گردن زدند. خیلی ها را اسیر کرده و در خن کشتی ها زندانی کردند و خود به میانکاله گریختند. در جزیره میانکاله از سوی مردم پیرامون جزیره مورد هجوم قرار گرفتند و عده ای از آن ها با هجوم پشه های مالاریا فرار را بر قرار ترجیح داده اما از پا درآمدند. بازمانده قشون "رازین" در نزدیکی رود ولگا با سربازان تزار درگیر شدند و عده ای از سربازان روس را کشتند و با خفه کردن اسرای ایرانی آن ها را به آب انداختند. دولت شاه عباس دوم به روس ها اعتراض کرد و سرانجام پس از جنایت های بی شمار، "رازین" دستگیر و روس ها با ساطور او را چهار شقه کردند.

ورودی مسجد شاه عباس فرح آباد ساری عکس از محمود دهقانی

این یورش ها درگذر از راهزنی گروه های ماجراجو، ریشه سیاسی نیز داشت. چون در روزگار "الکسی میخائیلویچ " پدر "پطر" فرستاده تزار به دربار شاه عباس دوم پیروزی سیاسی چندانی برای بازرگانی نیافت در سال های نخست روزگار شاه سلیمان، در ١٠٧٩ قمری برابر با ١۶۶٨ میلادی شش هزار قزاق را برانگیخت و به آن ها سفارش کرد که خود را به ستوه آمده از ستم پادشاه روس معرفی کنند. پس از آن اشرار دسته دسته با چندین ناو که هر یک با دو توپ مسلح بود از راه دریا روانه شدند. گفته می شود کار که از کار گذشت پادشاه روس با حیله سیاسی به ایران گزارش داد که حدود شش هزار از اتباع ما برای گرفتن تابعیت ایرانی بسوی مرزهای آبی شما می آیند و بهتر است از پذیرش آن ها خودداری نمائید. ۳

یاغیان قزاق در سواحل گیلان و فرح آباد پیاده شده و گفته بودند ما به سرزمین شما پناه آورده ایم. پس از چندی که با شهر آشنا شدند در یک شبیخون مردم را کشتند و کاخ و بازار و همه جا را به آتش کشیدند. ناآرامی و یورش این گونه یاغیان به ایران در روزگار شاه صفی نیز گزارش شده است. یاغیان گاه خود سرانه و گاه با چشمک پادشاهان تزار که می خواستند به گونه ای از شر آن ها، رها شوند به مرزهای ایران نزدیک می شدند. این یورش ها همیشه در روزگاری بود که ریخت و پاش و اختلاس و دزدی و ریا و تزویر و خودخواهی های سیاسی درون این سوی آب بالا می گرفت و از کسی نمی پرسیدند از کجا آورده ای. با نا آرامی درونی، شهرها ی کشور دستخوش اغتشاش می شدند و شهروندان زخم خورده نیز سر در گریبان، با بهت و حیرت به خود فراموشی رو می آوردند و آماج تیر و شمشیر دزدان غیر خودی نیز می شدند.
سندهای بسیاری جسته و گریخته از چپاول شهرهای ساحلی شمال ایران در درازنای تاریخ به ثبت رسیده اما یاد آوری این نکته نیز لازم است که جنایتی که یاغیان قزاق در روزگار صفوی به فرماندهی «استفان استینکو رازین» به اجرا درآوردند چیزی به گونه یورش داعش به کشورهای سوریه و عراق امروز بود. اگر در روزگار شاه عباس دوم در مازندران به زیر ساخت کشتی سازی و صنعتِ آن نیاز پیدا شد و کشتی‌رانی دریای مازندران رونق گرفت و به تشویق او ایرانیان کشتی هایی چند ساختند که شاه عباس دوم خود برای تشویق صنعت گران ایران در آن ها نشست، برای یورش ها و تهدیدی بود که پی در پی در مرزهای آبی دریای مازندران به خاک ایران صورت می گرفت.٤

پانوشت:

۱ – نگاه کنید به جلد نخست "تاریخ سیاسی" سعید نفیسی ص ٨۵. "در تاریخ میهن ما" نوشته محمد حجازی ص ١۲٤.همچنین بنگرید به "سفرنامه ملگانف به سواحل دریای خزر"،با تصحیح مسعود گلزاری، ص ۱٠٤. انتشارات دادجو، تهران ۱٩٨۵.
۲ – در گذشته به تجن رود " تیزین رود " می گفته اند. "پیترو د لاواله" جهانگرد ایتالیائی از ملازمان پاپ بود. در روزگار شاه عباس یکم به ایران سفر کرد. سفرنامه او را شادروان شعاع الدین شفا به فارسی برگردانده است. همچنین برای پیشرفت شهر فرح آباد نگاه کنید به اسکندر بیگ منشی: "تاریخ عالم آرای عباسی"، ایرج افشار،ج دوم، تهران ۱۳۳٤.
۳ – "تاریخ مازندران". جلد دوم. اسمعیل مهجوری. چاپ اول تیرماه ۱۳٤۵ چاپ اثر- ساری، ص ٩۱.
٤ – در مورد کشتی سازی و کشتی رانی در روزگار شاه عباس دوم نگاه کنید به پاریزی، "سیاست و اقتصاد عصر صفوی"، ص ۲۲٩، به نقل از "روضه الصفا" ج ٨، ص ٤٨۳.