ورزش زورخانه‌ای
- ميراث معنوي
- نمایش از پنج شنبه, 16 ارديبهشت 1389 07:55
- بازدید: 3467
برگرفته از روزنامه اطلاعات
رزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن‌هاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته‌است.
ورزش‌های زورخانه‌ای نام دیگر آئین پهلوانی و از ورزش‌های سنتی و بنام ایرانیان است. جایی که در آن به ورزش باستانی می‌پردازند، زورخانه نام دارد.
ساختمان زورخانه
زورخانه كه مردان در آن ورزش می‌كنند و بیشتر در كوچه پس كوچه‌های شهر ساخته شده است. بام آن به شكل گنبد و كف آن گودتر از كف كوچه است. در آن كوتاه و یك لختی است و هر كه بخواهد از آن بگذرد و داخل زورخانه بشود، باید خم شود. می‌گویند، در زورخانه را از این رو كوتاه می‌گیرند كه ورزشكاران و كسانی كه برای تماشا به آنجا می‌روند به احترام ورزش و ورزشكاران و آن مكان خم شوند. این در به یك راهروی باریك با سقف كوتاه باز می‌شود و آن راهرو به «سردم زورخانه» می‌رود.
درمیان زورخانه گودالی هشت پهلو و گاهی شش پهلو كنده شده است كه «گود» نامیده می‌شود. در كف گود چند لایه بوته و خاشاك می گذارند و روی آن بوته و خاشاك خاك رس ریخته و همــوار می كنند .
سراسر دیواره گود ساروج اندود و لبه آن به جای هزاره آجری با چوب پوشانده شده است تا اگر ورزشكاران هنگام ورزش به لب گود بخورند، تنشان زخمی نشود. در بالا و دور گود غرفه‌هایی ساخته شده كه جای نشستن تماشاچیان ، گذاشتن جامه ورزشكاران، لنگ بستن و تنكه پوشیدن آنان است. یكی دو غرفه از این غرفه‌ها نیز جایگاه افزارهای ورزشی است.
سَر دم
سر دم زورخانه در یكی از غرفه‌های چسبیده به راهروی زورخانه درست شده و آن صفه‌ای است نیم گرد كه كف‌اش از كف زورخانه یك متر تا یك و نیم متر بلندتر است. در جلو «سر دم» چوب بستی است كه به آن زنگ و پوست پلنگ و زره و سپر و پر قو آویخته است. بر روی سكو زیر چوب بست، اجاقی كنده شده كه در آن آتش می‌ریزند و هرگاه اجاق نداشته باشند، منقلی زیر چوب بست می‌گذارند و مرشد تنبك خود را با آتش اجاق یا منقل گرم می‌كند تا صدای آن رساتر درآید.
پیشینه
ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده‌است. جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که دراختیار داشتند، شکرگزار بود.
بر پایة تاریخ، زورخانه در حدود 700 سال پیش به وسیلة محمود معروف به «پوریای ولی» که ظاهـراً از مردم خوارزم بود و گویا در سال 772 هـ .ق. درگذشت به صورت امروزی بازسازماندهی شد.
با این حال بر پایة رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران، زورخانه می‌تواند حداقل در ایران تاریخی بسیار کهن‌تر داشته باشد، چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی، کشتی گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشتند تا به دستور زرتشت خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند.
به همین روست که هماره ضعف و زبونی را مذموم شمرده‌اند، در اوستا، نامه مینوی آئین زرتشت چنین آمده‌است:
«پهلوانی مردانه را می ستائیم که بمردان گشایش دهد، که بهوش گشایش دهد، که تندتر از تند و دلیرتر از دلیر است که بسان بهره‌ای ایزدی به مرد رسد و مردان را در گرفتاری رهایی بخشد.»
جایگاه زورخانه پس از اسلام، در زنده‌کردن نهضت ملی ایران و ستیز با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان فارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و برادری که از عهد باستان در ایران رواج داشته‌است، اهمیتی ویژه دارد.
آداب ورزش زورخانه‌ای
ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی که با تأسی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای، خُلق و خوی مردانگی، مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این خصائل نیکو در قالب اشعار و داستان‌هایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای تهییج ورزشکاران هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی مرشد جست و خیر می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارند.
جایگاه رزم در ورزش
کسانی بر این گمانند که مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم می‌آموختند و می‌گویند ابزار و ورزش باستانی شباهت عجیبی به جنگ افزار روزگاران قدیم دارد. با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگینی که با آن عضله می‌پرورانند. کمان و کباده زورخانه، در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است که هریک به راه خود رفته‌اند.
جایگاه امروزی
اگرچه شاید امروز ورزش باستانی دارای رونق کمتری باشد، ولی هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شده‌اند خاطره‌انگیز است. امروزه در تهران 50 زورخانه برقرار است و باشگاه شهید فهمیده، تحت پوشش سازمان تربیت بدنی ایران، میزبان فدراسیون ورزش‌های باستانی ایران است.
