ایران‌بوم

چه بخواهیم و چه نخواهیم باید بپذیریم که دنیای امروز، دنیای علم است، زیرا بیش و کم علم نزد همۀ ملّت‌ها بر همۀ شئون سیطره دارد، منتها بعضی ملّت‌ها در گسترش آن دست دارند و بعضی آن را فقط به‌کار می‌برند.
علم، حاصل تفکّر و تجربۀ بشری است که بعد تلطیف شده، بُعد ذهنی به خود گرفته و به صورت «علم محض» درآمده، و در عمل، فنّ و صنعت را پدید آورده. انسانِ ابزارگر اولیّه، آنقدر پیشرفت پیدا کرده که عالِم خوانده شده، و به جائی رسیده که کشفیّات حیرت‌انگیز او چشم جهان را خیره کرده است.
ازاین مقدّمه که از بدیهیّات بود خواستیم نتیجه‌ای بگیریم و آن این است که علم تفکیک‌ناپذیر است، یا باید آن را در همۀ شئون پذیرفت، یا از آن دم نزد. نمی‌شود بخشی را به کار گرفت و بخشی را رد کرد. نمی‌شود از محصول آن که فنّ و صنعت است بهره برد و تفکّر علمی را نادیده انگاشت. منظور از تفکّر علمی آن است که برخورد با امور تابع منطق عینی و محسوس باشد، و آنچه که در دایرۀ کشف اسرار طبیعت در خدمت زندگی قرار گرفته است و تابع اصول ثابتی است، با ماوراء طبیعی و نامحسوس درآمیخته نگردد، یا به نوع دیگر تابع سیاست و مصلحت روز قرار نگیرد.
بدیهی است که همۀ مسائل بشری تابع فرمول علمی نیست، ولی همۀ مسائل کم و بیش تابع نوعی منطق هست که آنها را از وهم دور، و به ثبوت عقلی نزدیک می کند.
البتّه کسی منکر عاطفه، احساس، شور و باورهای اعتقادی نیست، ولی آنچه روا نیست حرکت دادن آنها در جهت عکس جریان بدیهی و طبیعی است . آنجا که یک چنین اختلاطی پدید آید، ذهن دستخوش چنان اغتشاشی می‌شود که نتیجه‌اش بهم‌ریختگی همۀ امور باشد.
اگر جامعه‌ای محصول علم را به کار برد، از همۀ مزایای آن بهره گرفت، ولی شیوۀ زندگی و تفکّر را در جهت عکس آن به کار انداخت، این، نه تنها خلاف تدبیر معاش، بلکه خلاف اخلاق هم می‌شود، که نسبت به آنچه از آن خوبی دیده شده حق‌نا‌شناسی به خرج داده شود.