جابه‌جایی سازه هخامنشی سنگ دختران
دکتر محمد جعفر ملک‌زاده
جستارگشایی
گزارش نهایی مطالعات سد درودزن را شرکت مهندسین مشاور جستین - کورتنی آمریکایی با مشارکت شرکت مهندسین مشاور طالقانی - دفتری در سال 1345 تسلیم کارفرما کرد.
همزمان عملیات اجرایی سد درودزن به پیمان گذاشته شد و شرکت W.R.D اجرای سد درودزن را به عهده گرفت. کار در همه جبهه‌ها از جمله احداث راه‌های موقت و دائمی، گشودن معادن خاک، شن و ماسه و سنگ، احداث شهرک موقت و دائمی کارکنان، حفاری دیواره آب بند در تکیه گاه‌های سد و بستر رودخانه، احداث فرازبند و نشیب بند، و حفاری تونل انحراف آب آغاز شد.
این در حالی بود که هیچگونه بررسی و مطالعه‌ای در زمینه آثار تاریخی آبی و غیر آبی در منطقه صورت نگرفته بود و پس از احداث سد درودزن هر اثری که در زیر بدنهٔ سد یا در پشت آن وجود می‌داشت به زیر سد یا آب و گل و لای دریاچه می‌رفت و نابود می‌شد. به همین سبب دانشگاه شیراز هیئتی 25 نفره از کارشناسان آمریکایی و ایرانی را مأمور شناسایی آثار تاریخی موجود در دریاچه سد کرد تا این آثار را مستندسازی کند و چنانچه امکان داشته باشد آن‌ها را جا به جا کنند. این گروه به سرپرستی دکتر ماری بی. نیکول عملیات اکتشافی خود را در اردیبهشت ماه سال 1345 آغاز و پس از سه دوره کار، سرانجام در امرداد ماه سال 1346 به پایان برد.
گروه نیکول فقط به آثاری توجه کرد که از خاک بیرون بود و دیده می‌شد. این گروه فرصتی برای جست و جوی آثار احتمالی پنهان در زیر خاک و پولی برای هزینه‌های آن در اختیار نداشت. آنچه در پشت سد نوین درودزن به چشم می‌خورد دو سد باستانی بود. یکی چسپیده به سد که سنگ دختران یا سنگ دختر نام داشت و موضوع اصلی مقالهٔ نیکول است و دیگری بالا دست به نام سد رامگرد یا ناصری. از سد ناصری تنها یک استوانه سنگی که در نزدیکی‌های سد افتاده بود نجات داده شد و از سنگ دختران سردهانهٔ سنگی آن جا به جا شد. استوانهٔ سنگی به شیراز آورده شد و سردهانهٔ سنگیِ سنگ دختران به نقطه‌ای در کرانهٔ چپ رودخانه و به فاصلهٔ دو کیلومتر پایین‌دست‌تر از محل اولیه آورده شد. عملیات جا به جایی سازهٔ سنگ دختران را شرکت ایتالیایی ایزمئو عهده دار شد. مسئول این کار جوزپه تیلیا و همسرش اَن بریت تیلیا بودند.
کار در دی ماه سال 1347 آغاز شد امّا پس از تهیهٔ نقشه سازه و شماره گذاری روی قطعات و تهیه نمونک (ماکت) چوبی و رفت و روب پیرامون سازه، سیل سنگین بهمن ماه سال 1347 فرا رسید. این سیل که دشت‌های پایین دست دره درودزن را کاملاً به زیر آب برد و تا مدت‌ها پس از آن بسیاری از راه‌ها و پل‌ها و روستاها زیر آب مانده بود، پیرامون سد درودزن را نیز تا حدودی تحت تأثیر قرار داد. از جمله لایه‌ای از گل و لای را اطراف سازهٔ سنگ دختران نشاند و باعث شد عملیات تعطیل شود. در اردیبهشت ماه سال 1348 عملیات با زدودن گل و لای از سر گرفته شد و برداشتن قطعات سنگ و حمل آن‌ها به محل جدید، تا امرداد ماه سال 1348 ادامه یافت. پس از آن برش صخرهٔ زیرین سازهٔ سنگ دختران شروع شد و سرانجام در دی ماه سال 1348 قطعات بریده شده نیز جا به جا شد.
به دلیل‌هایی از جمله نبودن پول، کارگر و ابزار، عملیات نصب قطعات تا سال 1355 به تعویق افتاد تا این که در این سال کارگران و متخصصان ایرانی عملیات نصب را آغاز کردند و تا پایان سال 1357 ادامه دادند. پی‌سازی ساختگاه سنگ دختران پیش از سال 1355 انجام شده بوده است. نگارنده ضمن جست و به مجموعه‌ای از عکس‌هایی دست یافت که عمدتاً مربوط به عملیات جا به جایی سازه سنگ دختران است. در پشت هر کدام از این عکس‌ها شماره‌ها و حروفی است که مطمئناً در جایی دیگر توضیحات مربوط به هر عکس با اشاره به این شماره‌ها و حروف ثبت شده بوده. آن توضیحات پیدا نشد امّا می‌توان حدس زد که منظور از حروف G.T. همان Giuseppe Tilia (جوزپه تیلیا) باشد که نمایندهٔ شرکت ایزمئو در تخت جمشید و مسئول عملیات جا به جایی بوده، F. Bonardi همان Francesca Bonardi (فرانچسکا بناردی) باشد که عکاس مخصوص آقای جوزپه توچی Giuseppe Tucci)) رییس کل مؤسسهٔ ایزمئو است و A خانم Ann Britt Tilia باشد که همسر آقای تیلیا بوده است.
این مجموعه که شامل 105 عکس است، 90 تای آن علامت G.T. ، هفت تای آن علامت F. Bonardi و هشت تای آن علامت A دارد.
سازه سنگ دختران کجا بوده است
نه نیکول و نه هیچ کس دیگر موقعیت دقیق سازه سنگ دختران یا آبگیر داریوش را گزارش نداده است. همچنان که رقوم آن را مشخص نکرده است. به سبب کوچکی نسبی، محل سنگ دختران نه در عکس‌های هوایی دیده می‌شود نه روی نقشه‌های توپوگرافی مشخص شده است. بنا بر این باید از روی شواهد و قرائن موقعیت آن را تعیین کرد. مطابق گفته‌های باشندگان منطقه و بر اساس موقعیت دره‌ها و جاده خاکی و همچنین عکس‌های به جا مانده از زمان خاکبرداری سنگ دختران و انطباق آن‌ها با نقشه‌های خاکریزی سد نوین درودزن می‌توان موقعیت آن را با تقریب چند متر مشخص کرد. نگارنده این کار را انجام داد و موقعیت آن را در دستگاه یو. تی. ام. و بر پایهٔ مبدأ مختصات محلی به کار رفته در نقشه‌های موقعیت روستاها که از آن زمان باقی مانده دست آورد. در ترجمه‌ای از یک مقاله جوزپه تیلیا که باقر آیت‌اله‌زاده شیرازی در ضمیمه شماره 42 و 43 فصلنامهٔ «اثر» منتشر کرده به صورت تقریب جهت آسه دیوار اصلی سنگ دختران را در محل نخستین خود شمال خاور- جنوب باختر و جهت آسهٔ سوراخ تاق‌ها را شمال باختر- جنوب خاور نشان داده است.
سازه سنگ دختران در چه رقوم ارتفاعی قرار داشته است
نیکول در مقاله مفصل خود کمترین اطلاعی در خصوص رقوم کف آبگیر سنگ دختران به دست نداده است. با وجود این که در آن هنگام پیمانکاران سرگرم اجرای بخش‌های مختلف سد نوین درودزن بودند و در نقاط فراوانی از محوطه نقطه نشانه‌های دقیق مستقر بوده و نقشه برداران هم همیشه در دسترس بوده‌اند. در گروه نیکول هم نقشه بردار و جغرافی‌دان همکاری داشته‌اند.
برای پیدا کردن تراز تقریبی سنگ دختران، نگارنده نخست نقشه‌های طبیعی محوطه پیش از احداث سد را بررسی و سپس با پرس و جو از مردم منطقه و کسانی که از جادهٔ مرودشت - کامفیروز گذشته و سنگ دختران را در دست راست خود مشاهده کرده بودند، رقوم تقریبی آن را مشخص کرد. خط تراز دو کرانه رودخانه در حوالی سنگ دختران روی نقشه 1630 متر را نشان می‌دهد. خطوط تراز کف رودخانه در همین حوالی از 5/1626 تا 1628 متر است. مردم در آن روزگار، بالای سنگ دختران را حدود 3 متر بالاتر از جادهٔ خاکی مرودشت - کامفیروز می‌دیده‌اند. اگر رقوم جاده را 5/1630 متر فرض کنیم، رقوم بالاترین نقطهٔ سنگ دختران 5/1633 متر و در نتیجه رقوم کف آبراهه 10/1629 متر به دست می‌آید. رسوب‌سنجی دریاچهٔ سد درودزن در سال 1378 نشان داد که در آن زمان در محل سنگ دختران 5/8 متر رسوب نشسته بوده است.
اما، از اتفاق در یکی از عکس‌ها قطعه سنگی تقریباً مکعبی شکل که گوشه‌ای از آن کمی شکسته است دیده می-شود که روی زمین قرار دارد و روی آن خطی افقی به نشانه رقوم ارتفاعی کشیده شده و مقدار آن ارتفاع برابر 5/31 نوشته شده که منظور 5/1631 متر است. این سنگ متأسفانه در محل جدید نصب نشده است اما خوشبختانه سنگ کناری آن در محل خود نصب شده است. از موقعیت این دو سنگ به آسانی می‌توان اختلاف ارتفاع رقوم 5/1631 متر را با کف آبراهه که 46/2 متر است در محل جدید اندازه گرفت. بنا بر این رقوم ارتفاعی کف آبراهه در محل اصلی خود 04/1629 بوده است که با آنچه پیش از این تخمین زده شد تقریباً یکی است. رقوم ارتفاعی کف آبراهه در وضعیت کنونی که با اندازه گیری به دست آمده 69/1624 متر است. بنا بر این سازه سنگ دختران نسبت به موقعیت اصلی خود 35/4 متر پایین‌تر نصب شده است.
سازه سنگ دختران چگونه بریده شده است
بخش زیرین سازه آبی سنگ دختران از کوه تراشیده شده است. بنا بر این برای جا به جا کردن آن ناچار می‌بایست آن را از کوه می‌بریدند. احتمالاً در آن زمان فناوری برش دقیق صخره در ایران وجود نداشته است. از این رو شرکت ایزمئو شرکتی ایتالیایی را به خدمت گرفت و به ایران آورد تا این کار را انجام دهد. اره‌ای که برای بریدن به کار گرفته شد در حقیقت طنابی فولادین ساخته شده از رشته‌های مارپیچ بود که موتوری آن را روی قرقره به حرکت در می‌آورد و طناب روی سنگ و در یک جهت مشخص شده می‌لغزید و همراه با آب و ماسه و بر اثر اصطکاک سنگ را می‌برید. این روش در آن زمان در معدن‌های مرمر آلپی اَپوانِه در ایتالیا به کار می‌رفته است.
دو جرثقیل و دو کامیون به کار گرفته شده چندان مناسب این کار نبوده و در نتیجه کار جا به جایی اصولی صورت نگرفته و از این رو آسیب‌هایی به گوشه و کنار برخی سنگ‌ها وارد آمده است. برای این که سنگ‌ها بیش از 18 تن نشود ناچار صخره را به قطعات بیشتری تقسیم کردند. صخره سنگ دختران را در پلان دو برش قائم زدند تا به سه قسمت تقسیم شود، و در نما پنج برش قائم و چهار برش اریب زدند تا صخره به تکه‌های سبک‌تر از 18 تن تقسیم شود. از نوک هر یک از تاق‌ها نیز یک برش قائم گذرانده شده است. به این ترتیب صخره را به تکه‌هایی تقسیم کردند تا بتوانند آن‌ها را با جرثقیل‌ها و کامیون‌های ناکارآمد - که احتمالاَ در آن زمان از آن بهتر در شیراز پیدا نمی‌شده - جا به جا و با ابزارهای ساده سر هم کنند.
عکس شماره 1: نمای خاوری سازه سنگ دختران آنگونه که صدها سال دیده می‌شد و کسی نمی‌دانست در اصل چه بوده است.
عکس شماره 2: نمایی دیگر از سازه سنگ دختران پیش از خاکبرداری.
عکس شماره 3: نمای بالایی سازه سنگ دختران پیش از هر گونه عملیات باستان شناسی و خاکبرداری.
عکس شماره 4: نمای خاوری یا بالا دست سازه سنگ دختران پس از عملیات باستان شناسی، خاکبرداری و پاکسازی.
عکس شماره 5: آبراهه‌های دوگانه سازه به صورت تاق جناغی است و در سنگ کنده شده است.
عکس شماره 6: تکه سنگ‌هایی که قرار است برداشته شود و صخره‌هایی که باید بریده شود با رنگ قرمز شماره گذاری شده است.
عکس شماره 7: نمای بالا دست یا باختری سنگ دختران پس از شماره گذاری.
عکس شماره 8: نمای دیوار خمیده یا هدایت کننده آب از پشت بند به دریچه‌ها پیش از شماره گذاری.
عکس شماره 9: تخته سنگهای دیوار خمیده برداشته و با جرثقیل در کامیون گذاشته می‌شود تا به محل جدید برده شود.
عکس شماره 10: تخته سنگهای نمای باختری سازه هم با جرثقیل برداشته و در کامیون گذاشته می‌شود تا به محل جدید برده شود.
عکس شماره 11: تخته سنگ‌ها برداشته شده است و نوبت به بریدن صخرهٔ زیرین سازه رسیده است.
عکس شماره 12: قطعات بریده شده صخره سنگ دختران به ناچار با جرثقیل به محل جدید برده شود.
عکس شماره 13: تخته سنگهای جا به جا شده در محل جدید انباشته شده تا بر هم سوار شود.
عکس شماره 14: سال‌ها بعد در سال 1356 نصب دوبارهٔ این سازهٔ مهم هخامنشی آغاز و در سال 1357 پایان یافت.
