رویدادهای فرهنگی
برگزاری همایش ملّی بزرگداشت شیخ محمود شبستری - ضرورت تصحیح انتقادی آثار شیخ محمود شبستری
- رویدادهای فرهنگی
- نمایش از سه شنبه, 14 ارديبهشت 1395 09:49
محمّد طاهری‌خسروشاهی
پژوهشگر موسّسه تحقیقاتی علوم اسلامی و انسانی دانشگاه تبریز
نخستین همایش ملّی بزرگداشت شیخ محمود شبستری، پانزدهم اردیبهشت‌ماه 1395 و با حضور عرفان پژوهان، استادان و صاحبنظرانی از سراسر کشور، در جوار آرامگاه این عارف بزرگ در شهرستان شبستر برگزار می‌شود.همزمان با برگزاری این همایش ملّی، از کتاب چراغِ جان که شامل مهمترین تحقیقات متاخّران درباره شیخ محمود شبستری است و به اهتمام محمّد طاهری خسروشاهی، تدوین شده است، رونمایی می شود. یادداشت ذیل، پیشگفتار گردآورنده بر این کتاب است.
با وجود این که شیخ محمود شبستری، یکی از برجسته‌ترین چهره‌هایِ اصیلِ تصوّفِ آذربایجان، در نیمهٔ دوّم سدة هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است، از جزئیات زندگانی او اطّلاعات چندانی در دست نیست و حیات، آثار و سرچشمه‌های فکریِ او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
دربارهٔ «سعدالدین محمود بن عبدالکریم» جز همین نام، تقریباً هیچ چیز به طور قطع و یقین نمی‌دانیم و تمام زندگی و آثار او چیزی شبیه معمّا شده است؛ به طوری که یک محقّق، هرگاه با شیخِ شبستری و آثارش روبه‌رو می‌شود، خود را با پرسش‌های فراوانی مواجه می‌بیند. این شک و تردیدها و دانسته‌های متناقض و رازآلود، هم شامل شخصیت شبستری و هم دربرگیرنده آثار و آبشخورهای فکری و فلسفی او می‌شود. جالب است که بدانیم این تردیدهایِ تاریخیِ انبوه، حتی در خصوص مهمترین اثر او، یعنی گلشن راز هم وجود دارد.
در میان آثار شیخ محمود شبستری (گلشن راز، سعادت‌نامه، حق‌الیقین فی معرفه رب‌العالمین، مراة‌المحققین و رسالة مشاهد) آنچه بیش از همه، بلندآوازگی شیخ شبستری را رقم زده است، منظومهٔ مشهور گلشن راز است.
گلشن راز شبستری، در میان میراث مکتوب بازمانده از او، جایگاهی به مراتب بلندتر از بقیه آثار مولّف یافته است و از همان ایام سرایش تا روزگار ما، علاوه بر این که مورد تمثّل و استشهاد رایج و مکرّر در آثار عرفا و حکمای عصر قرار گرفته، نسخه‌های آن نیز، چون کاغذ زر، در پهنة ایران فرهنگی منتشر و شروح مختلفی بر آن نگاشته شده است. به گمان من،یکی از دلایل گستردگیِ تاریخی و جغرافیایی این شروح و توجّه عرفا و حکمای ادوار مختلف به آن، علاوه بر اهمیت اثر در ادبیاتِ عرفانی و جایگاه ممتاز آن در شعر تعلیمیِ صوفیه؛ ساختار تمثیلی گلشن راز است.
این اشارة کوتاه به شروح گلشن راز از آن رو لازم دیده شد که یک نکته مهم یاد‌آوری شود. اگر از شروحِ کلاسیک گلشن راز و پاره‌ای اشارات قدمایی نظیر آنچه در تذکره‌ها و کتب تراجم درباره شیخ محمود آمده بگذریم، باید گفت خوشبختانه تأمّل جدّی و مبتنی بر ساختار علمی، دربارهٔ شیخ شبستری و آثار او، در سال‌های اخیر گسترش یافته است.
بدون تردید آنچه در طول این مدت، به همّت والای تنی چند از پژوهشگران و محققان ایرانی و فرنگی در زمینة تصحیح آثار، نقد و شرح گلشن راز و تأمّل در ابعاد مختلف زندگی و فکری این حکیم و متفکّر عظیم‌الشأن انجام گرفته، به جای خود مغتنم و ارجمند است. در این میان از متقدّمین این راه می‌توان به: ادوارد براون، محمّدعلی‌خان تربیت، میان‌محمّد شریف، و هانری کربن و از متأخّرین: دکتر عبدالحسین زرّین‌کوب، کیوان سمیعی، آن ماری شیمل و علاّمه سیّدمحمّدحسین طباطبایی و از معاصرین: لئونارد لویزن، دکتر مجدالدین کیوانی، دکتر نصرالله پورجوادی و به ویژه دکتر صمد موحّد اشاره کرد.
البته ناگفته نماند مقایسة کمّی و کیفی آنچه در این عرصه باید انجام گیرد، با آنچه تاکنون انجام گرفته، نشان می‌دهد که هنوز ادبیات عرفانی، در نخستین مراحل «شبستری‌پژوهی» قرار دارد. به عنوان مثال، هنوز ضرورت چاپ انتقادی دیگری از آثار شیخ محمود شبستری به ویژه گلشن راز، بر مبنای نسخه‌های اصیل‌تر و معتبرتر، همچنان به قوّت خود باقی است و بدیهی است هرگونه تحقیق در باب زندگی، شعر و اندیشة شبستری، تا زمانی که متّکی بر آثار کاملاً مصَّحَح و خالی از شائبة خود شاعر نباشد، از لغزش‌های جزئی و کلّی دور نخواهد ماند.
این یادداشت مختصر و شتاب‌زده، مجالِ بحث بیشتر بر مبنای مطالعاتِ دقیقِ علمی را ندارد و نگارنده نیز مطلقاً چنین قصدی نداشت؛ فقط در پی آن بود به بهانة برگزاری همایش بزرگداشت شیخ محمود شبستری و انتشار این کتاب، ضرورت طبع انتقادی دیگری از آثار شبستری را به عنوان گامی اساسی در عرصة پژوهش‌های «شبستری‌شناسی» یادآور شود.
***
این یادداشت را با بیان چند کلمه دربارهٔ کتابِ چراغِ جان و چگونگی شکل گرفتن آن به پایان می‌برم:
نکونامِ زنده‌باد؛ دکتر صمد موحّد، قریب به بیست سال پیش، با انتشار کتابِ شیخ محمود شبستری (انتشارات طرح نو، تهران، 1377) طرحی نو در وادی بحث پیرامون احوال، آثار و افکار شیخ محمود شبستری درافکند. این کتاب مهم به دلیل جامعیّت و ظرافتی که مؤلّف دقیق‌النظر و صاحبدل آن از پرتو تحقیقات و تتبّعات ارزشمند خویش، پیرامون تاریخ تصوّف در آذربایجان داشت، از همان بدو انتشار، مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت.
استاد موحّد در بخش «پیوست» آن کتاب، با برشمردن فهرستی از مهمترین تحقیقات متأخّران دربارة شیخ محمود شبستری، ضمن اشاره به پراکندگی این آثار و تحقیقات، به طور تلویحی، به ضرورت گردآوری این مقالات در یک مجموعة مستقل تأکید کرده‌اند. اشاره حضرت استاد، کاملاً بجا و ضروری بود. اولاً اغلب این مقالات، به صورت پراکنده در نشریات مختلف به چاپ رسیده و دسترسی به آنها، برای همگان آسان و گاه حتی ممکن نیست. ثانیاً گرد آمدن آنها در یک مجموعه، برای کسانی که بخواهند دربارة شیخ محمود شبستری تحقیق کنند، خالی از فایده نخواهد بود.
این دغدغه و آرزو، همواره در دل نگارنده بود امّا متأسفانه، مشغله‌های گوناگون، مانع از انجام آن می‌شد. از سویی در هیاهوی بازارِ پررونقِ «کتاب‌سازی» در روزگار ما، در باب نفس کار نیز اندکی مردّد بود.
تردّد خاطر کاملاً برنخاسته بود که روزی در حلقة انسی در حاشیة یکی از همایش‌های ادبی، با تنی چند از دوستانِ صاحبدل، اتفاق ملاقات افتاد و در ضمن گفت‌وگو، از برگزاری «همایش بزرگداشت شیخ محمود شبستری» سخن رفت. حقیقت این است که پس از آن دیدار، ضرورت ـ و یا حداقل بی‌فایده نبودن ـ کارِ گردآوری مقالات و یادداشت‌های پراکنده دربارة شیخ محمود شبستری، برای من روشن شد. و سرانجام گفت‌وگوی تلفنی با دکتر صمد موحّد و تأکید دیگربارة ایشان بر این کار، مُمّد اتمام کار شد.
نکتة اساسی دربارة مطالب کتابِ چراغِ جان، این است که ملاک گزینش مقالات و یادداشت‌ها، صرفاً اهمیت خود مطلب بوده است نه نام، عنوان و یا شهرت نویسنده. منظورم اهمیتی است که این مطالب، هر یک در طرز و طراز خود، امروزه می‌توانند در مطالعات مربوط به شیخ محمود شبستری برای طالبان علم و جویندگان دانش، داشته باشند. البته مقالات این کتاب، دربرگیرندة تمامی «مهمترین تحقیقات متأخّران درباره شیخ محمود شبستری» نیست. چند مقالة مهم دیگر نیز دربارة شیخ وجود داشت که پس از صفحه‌بندی کتاب، به متن کامل آنها دسترسی یافتم و در نتیجه، عجالـ‍ةً نقل آنها ممکن نشد و ماند به شرط عمر و توفیق برای چاپ دوم. باری سعی کردم مطالب کتاب دارای یک خط طولی واحدی باشد؛ با سایه روشنی از روزگار و زندگی شبستری آغاز می‌شود و پس از گذری بر ساحت اندیشه و شعرِ او، در نهایت با تماشایِ سرچشمه‌های فکری شبستری به ویژه تأثیرپذیری او از مکتب ابن عربی به پایان می‌رسد.
***
صاحبان اغلب مقالات و یادداشت‌های کتابِ چراغِ جان، اینک در جوار رحمت حق ـ عزّ شأنه ـ آرمیده‌اند و جز تنی چند از ایشان در قید حیات نیستند.خدای عزّوجل جمله رفتگان را بیامرزد و بر عمر باعزّتِ بازماندگان قافلة دانش و معرفت بیفزاید. و الحمدلله اوّلا و آخرا.
