نام‌آوران ایرانی
شاهنامه بر اشعار خیام تأثیر‌گذار بوده است
- بزرگان
- نمایش از دوشنبه, 27 ارديبهشت 1389 08:16
- بازدید: 6146
برگرفته از
خبرگزاری دانشجویان ایران - ایسنا
یک نویسنده و پژوهش‌گر پیش‌کسوت با اشاره به این‌که «نجم‌الدین دایه» و «ادوارد فیتز جرالد» از دو جایگاه مختلف موجب شهرت خیام شده‌اند، گفت: خیام روی نقاط اصلی زندگی بشری دست گذاشت و مطالب را به‌صورت چکیده بیان کرد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در خراسان رضوی، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن در همایش «حکیم عمر خیام» که شب گذشته در تالار فردوسی مجتمع دکتر علی شریعتی جهاد دانشگاهی مشهد برگزار شد، با بیان این‌که خیام یک حکیم پرسش‌گر است و طرح پرسش می‌کند، اظهار داشت: از علت‌های شهرت جهانی خیام، پرسش‌های بی‌جواب اوست. وی از عجایب دنیاست، زیرا در اطرافش همه‌چیز در ابهام است. نظریات علمی این دانشمند درجه‌ی نخست تاریخ ایران به کناری نهاده شده و چند رباعی باعث جهانی او شده است.
وی درباره‌ی شعرهای خیام، گفت: در این‌باره، پرسش‌هایی مطرح است، مانند این‌که آیا اصلا شعر می‌سروده یا نه و اگر می‌سروده چه تعداد رباعی گفته است و چرا اشعارش را در زمان حیاتش مخفی می‌کرده است. چنان‌که در زمان حیاتش، وی را به‌عنوان شاعر نمی‌شناختند و اصولا هدف خیام از اشعارش چیست؟ تنها کسی که عالم بوده و تعداد شعر مشخصی از وی باقی مانده، خیام است و علت آن چیست؟ از 80 تا 1500 رباعی که به نام خیام به چاپ رسیده است، چه تعداد را می‌توانیم با اطمینان به او نسبت دهیم؟
این استاد ادبیات با اشاره به این‌که برداشت‌های متفاوتی از سخن خیام شده است، بیان کرد: هر کسی با دیدگاه خود دست به تعبیر و شناخت خیام زده است. هم او را دهری و طبایعی خوانده و هم عارف و یک دین‌دار بزرگ دانسته‌اند. نظامی عروضی که تنها کسی است که خیام را در زندگی دیده است، در کتاب «چهار مقاله» و در بخش منجم‌ها از حضورش در بلخ می‌گوید که عمر خیام نیز در آن مجلس بود و ضمن صحبت از علم خیام، هیچ نامی از شاعری خیام نمی‌برد.
وی ادامه داد: در کتاب «چهار مقاله» از قول نظامی می‌خوانیم که در آن مجلس، مرد بزرگوار دانشمندی بود که مرگ خودش را پیش‌بینی کرد و گفت «من در جایی دفن خواهم شد که در بهار شکوفه‌ها بر مزار من گل‌افشانی می‌کنند». نظامی نیز می‌گوید «پس از چند سال که به نیشابور رفتم و قبر خیام را دیدم، به او آفرین گفتم».
نویسنده‌ی کتاب «پیروزی و آینده دموکراسی» درباره‌ی این‌که چرا خیام اشعارش را در زمان حیاتش پنهان می‌کرد، گفت: خیام نمی‌خواست به‌عنوان شاعر شناخته شود و یک علتش آن است که این رباعی‌ها که از آن سوء تعبیر می‌شود و دشمنی‌های احتمالی درپی داشته است، در هوای زندگی او انتشار یابد. به همین علت، تا مدتی پس از مرگش کسی از اشعار وی خبر نداشت.
وی با بیان این‌که «نجم‌الدین دایه» موجب انتشار اشعار خیام شد، ادامه داد: نجم‌الدین دایه، نویسنده‌ی کتاب خوب «مرصاد‌العباد» که مردی صوفی و متعصب بود، از خیام بسیار بدگویی کرده است، چنان‌که دو رباعی از خیام را به‌عنوان نمونه ذکر می‌کند و او را دهری و طبایعی می‌خواند. هرچند او با دشمنی این کار را کرده است، اما همین امر موجب شهرت خیام و سبب شد، ما بتوانیم در دیگر رباعی‌های منسوب به خیام رباعی‌های اصل را بازشناسیم، زیرا این مشکل درباره‌ی خیام وجود دارد که تعدادی از رباعی‌های سست به نام او شناخته می‌شود.
اسلامی ندوشن با تأکید بر این‌که دو نفر به خیام خدمتی اساسی کرده‌اند، یادآور شد: اگر خیام روز قیامت آن‌ها را ببیند، باید از هر دو تشکر کند. یکی «نجم‌الدین دایه» در جایگاه معاند که نمونه‌ای به‌دست داد و توجه عمومی را به سوی خیام جلب کرد و دیگری «فیتز جرالد» به‌عنوان موافق که سبب شهرت جهانی خیام شد و هنوز هم کسانی مشغول ترجمه آثار خیام به زبان‌های مهم و مختلف هستند. از عجایب خیام این است که کم‌گوترین و در عین حال، معروف‌ترین شاعر ایران است. همچنین در داخل کشور آن‌قدر شهرت نداشت که در دنیا مشهور شد، زیرا به‌عنوان شاعری دیوان‌دار شناخته‌شده نبود و ما نیز براساس شهرت جهانی‌اش به او توجه کردیم.
وی با اشاره به این‌که برخی رباعی‌های منسوب به خیام توسط دیگران سروده شده است، اظهار داشت: شاید سرایندگان این رباعی‌ها به تفکر خیامی نیز تمایل به انتشار این اشعار نداشتند و به‌دلیل داشتن لحن خیامی به نام او شناخته شد. به همین دلیل، دنیای شعر خیام آشفته است. تعداد رباعی‌هایی که با اطمینان با اندیشه‌ی خیامی سازگاری دارد، حدود 90 رباعی بیش‌تر نیست و بقیه به‌گونه‌ای از تفکر سطحی برخوردارند که نمی‌توان آن‌ها را به خیام نسبت داد.
نویسنده‌ی کتاب «در کشور شوراها» خیام را زبده‌ترین گوینده دانست و افزود: خیام روی نقاط اصلی زندگی بشری دست گذاشته و حواشی و اعتقادهای جنبی را که درباره‌ی آیین‌های مختلف مطرح شده است، کنار نهاده و از دل‌مشغولی اصلی بشر از آغاز خلقت سخن گفته و این را با بیانی کوتاه و به نوع مقطر و قطره‌قطره بیان کرده که ما از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم، چه مفهومی در زندگی ماست و چه سرنوشتی داریم، یعنی ویرانی بشر، و طرح این پرسش‌ها هسته‌ی مرکزی رباعیات خیام است.
استاد دانشگاه تهران با بیان این‌که خیام برای نخستین‌بار این پرسش‌ها را مطرح نکرده است، گفت: در شاهنامه نیز این پرسش‌ها مطرح است، ولی خیام این پرسش‌ها را خلاصه کرده و با خواندن اشعارش هر کسی در درون خود، آن را می‌یابد. در ترجمه‌ی فیتز جرالد نیز این موضوع را می‌بینیم که اواسط قرن نوزدهم بین زندگی تکنیکی و زندگی سنتی مردم در اروپا برخورد صورت گرفته بود و نوعی هشدار و آگاهی با این اشعار داده می‌شد و بعد، دیگر نقاط جهان توجه کردند که این پرسش مطرح‌شده در اشعار خیام بسیار پایه‌دار است. هرچند در نقاط مختلفی از آثار کشف‌شده از تمدن‌های کهن، اشعار شکسپیر، اشعار رودکی یا سراسر شاهنامه طرح این پرسش را می‌بینیم، اما مانند خیام درخشان نیست.
نویسنده‌ی کتاب «کارنامه سفر چین» درباره‌ی این‌که در مقابل پرسش طرح‌شده چه باید بکنیم، بیان کرد: باید وقت را غنیمت بدانیم که به سرعت می‌گذرد. ما نمی‌توانیم وقت را مهار کنیم، پس باید از آن بهترین بهره را بگیریم. هر کسی باید به تشخیص خود این کار را انجام دهد.
وی درباره‌ی طرح شادی و شراب در اشعار خیام، تأکید کرد: در دوران غم‌زده‌ی خیام، راهی جز واکنش و بیان عکس آن نیست. در آن زمان، ترک‌های سلجوقی در هم‌دستی با خلفای عباسی فضایی تنگ همراه با اختناق و اختشاش اجتماعی ایجاد کرده بودند. خیام بیان می‌کند که وقتی در بیرون، فضای مناسبی ندارید، در درون، خوش باشید. در اشعار حافظ نیز این را می‌بینیم.
دکتر اسلامی ندوشن افزود: منظور از شراب نیز خماری و بدمستی نیست، بلکه در زبان فارسی معانی بسیاری دارد. از جمله بعد معنوی آن که پادزهری در مقابل ریا و تزویر است. تجسمی که به ذهن عوام داده شده، چیزی است که در مینیاتورهای دوره‌ی صفوی، قاجار و تیموری می‌بینیم که معشوقی زیبا جام شرابی را به فردی مسن تعارف می‌کند، در صورتی که منظور از شراب چیزی است که بتواند سردی زمانه را بشکند و فرمان‌های حکام‌های دنیا شکسته شود. خارجی‌ها جنبه‌ی ظاهری شراب را برداشت کرده‌اند و متأسفانه می‌خانه‌ها و کاباره‌هایی به نام خیام وجود دارد.
نویسنده‌ی کتاب «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه» مفهوم رباعی‌های خیام را نوعی ناله و خروش انسانی دانست و گفت: بنیاد اشعار خیام بنیانی اساسی است که انسان ناقص آفریده شده است تا بتواند خود را با تلاش کامل کند. این همان مفهومی است که در آیین مزدایی نمود دارد که می‌گوید، انسان باید با تلاش به پیروزی خوبی بر بدی کمک کند.
وی شاهنامه را بر اشعار خیام تأثیر‌گذار دانست و ادامه داد: شاهنامه به‌عنوان تفکر طولانی و عمیق و کهن ایرانی بر اشعار خیام بسیار مؤثر بوده است. از سوی دیگر، خیام از ایران باستان نیز تأثیر گرفته است و افراد دیگر از آن‌ها یاد کرده‌اند. این شکست و انحطاط پایه‌ی تفکر خیامی شد که چگونه این امپراطوری‌های بزرگ مقهور تعداد کمی از اعراب شد و این شکست هیچ‌گاه از دید ایرانیان و متفکران ایرانی فراموش نشد.
اسلامی ندوشن موقعیت شهر نیشابور را دیگر عامل شکل‌گیری تفکر خیامی ارزیابی کرد و گفت: این شهر در منطقه‌ای لرزه‌خیز قرار گرفته و تاریخ نشان می‌دهد، زلزله‌ی بزرگی در آن رخ داده است. به نظر می‌آید، تفکر خیام که زیبارویان افتاده در خاک را بیان می‌کند، ناشی از این موضوع است، ضمن این‌که حمله و قتل‌عام‌ها در این امر مؤثر بوده است.
وی با اشاره به این‌که نمی‌توان اشعار خیام را صد درصد بازشناخت، اضافه کرد: در هر حال، حتا اگر برخی اشعار منسوب به او را دیگران سروده باشند، تفکری مانند خیام داشته‌اند و اشعار خیام جزو نخبه‌ترین کلماتی است که به زبان بشری جاری شده است. اشعار خیام کوتاه، اما پر از معنی، کشش و جذابیت است که با بیانی خاص و کوبنده ادا شده است.
