ایران‌بوم

۱- آخرین یادگار نادر شاه (نمایش‌نامه)، ۱۳۰۶
۲- فرنگیس، ۱۳۱۰
۳- ستار گان سیاه (مجموعه داستان)، ۱۳۱۷.
۴- ماه نخشب (مجموعه داستان)، ۱۳۲۸
۵- آتشهای نهفته (یا حساب‌ها درنیامد)، ۱۳۳۰
۶- نیمه راه بهشت (داستان)، ۱۳۳۲
۷- گلچینی از دیوان سعید نفیسی، ۱۳۳۳

◾ب- ادبیات اروپایی

۸- نمونه‌ای از آثار پوشکین، ۱۳۱۵
۹- به یاد ماکسیم گورکی، ۱۳۱۵
۱۰- یادبود گریلف، ۱۳۲۳
۱۱- افسانه‌های گریلف،۱۳۲۳
۱۲- پوشکین، ۱۳۲۵
۱۳- نایب چاپارخانه، اثر پوشکین، ۱۳۲۶
۱۴- عشق چگونه زایل شد و چند داستان دیگر. اثر لئو تولستوی. ۱۳۳۱
۱۵- آدام متیسکیه ویچ (ترجمه)، ۱۳۳۴
۱۶- تاریخ ادبیات روسی، جلد اول، ۱۳۳۴
۱۷- ایلیاد، اثر همر (ترجمه) ۱۳۳۴
۱۸- پل و ویرژینی، اثر برناردن دوسن پیر. ۱۳۳۵ (ترجمه)
۱۹- زندگی و کار و هنر ماکسیم گورکی(با چند داستان دیگر)، ۱۳۳۶
۲۰- آرزوهای برباد رفته، اثر بالزاک (ترجمه)، ۱۳۳۷
۲۱- ادیسه، اثر همر (ترجمه) ۱۳۳۷

◾ج- تصحیح متون فارسی

۲۲- رباعیات حکیم عمر خیام ۱۳۰۶ (چاپ۱۳۱۶)
۲۳- دو تقریر از خواجه عمر خیام. مندرج در مجله شرق. ۱۳۰۹
۲۴- شاهنامه جلدهای ۷و۸و۹و۱۰. چاپ ۱۳۱۰
۲۵- شاهنامه جلد اول. چاپ خاور. ۱۳۱۰
۲۶- رباعیات باباافضل کاشانی، ۱۳۱۱
۲۷- پندنامه انوشیروان از بدایعی بلخی. ۱۳۱۲
۲۸- نصیحت نامه (قابوسنامه) ۱۳۱۲
۲۹- سام‌نامه، خواجوی کرمانی، جلد اول، ۱۳۱۶
۳۰- سیرالعباد الی المعاد، اثر سنایی غزنوی، ۱۳۱۶
۳۱- تاریخ گیتی گشا، تالیف میرزا محمد صادق موسوی. با دو ذیل، تألیف عبدالکریم شریف و آقا محمد رضا شیرازی، ۱۳۱۷
۳۲- دیوان مقطعات و رباعیات ابن یمین، ۱۳۱۸
۳۳- دیوان لامعی گرگانی، ۱۳۱۹
۳۴- تاریخ مسعودی (معروف به تاریخ بیهقی)، سه جلد، ۱۳۱۹–۱۳۳۲
۳۵- دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری، ۱۳۱۹
۳۶- دیوان قصاید و غزلیات معین الدین جنید شیرازی ۱۳۲۰
۳۷- منتخب قابوسنامه، وزارت فرهنگ ۱۳۲۰
۳۸- رساله مجدیه، نوشته مجدالملک سینکی. ۱۳۲۱
۳۹- رساله فریدون بن احمد سپهسالار در احوال جلال الدین مولوی، ۱۳۲۵
۴۰- مواهب الهی (درتاریخ آل مظفر) تألیف معین الدین یزدی، جلد اول ۱۳۲۶
۴۱- گشایش و رهایش، تألیف ناصر خسرو، بمبئی ۱۳۲۸
۴۲- رساله صاحبیه، مندرج در فرهنگ ایران زمین، ۱۳۳۲
۴۳- رساله روحی انارجانی، مندرج در فرهنگ ایران زمین. ۱۳۳۲.
۴۴- زین‌الخبار، تألیف ابوسعید عبدالحی گَردیزی(شامل تاریخ ساسانیان تا پایان دوره صفاری)، ۱۳۳۳
۴۵- سخنان منظوم ابوسعید، ۱۳۳۴.
۴۶- مقامات عبدالخالق غجدوانی و عارف ریوگری، مندرج در فرهنگ ایران زمین، ۱۳۳۵.
۴۷- کلیات عراقی، ۱۳۳۵.
۴۸- لباب الباب، ۱۳۳۵.
۴۹- دیوان ازرقی هروی، ۱۳۳۶.
۵۰- دستورالوزرا، خواندمیر، ۱۳۳۷.
۵۱- دیوان قاسم انوار، ۱۳۳۷.
۵۲- دیوان هلالی جُغَتایی، ۱۳۳۷.
۵۳- دیوان انوری، ۱۳۳۷.
۵۴- دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۳۸.
۵۵- دیوان رشید وطواط، ۱۳۳۹.
۵۶- دیوان عَمعَق بخارایی، ۱۳۳۹.
۵۷- فتوت نامه ناصری. مندرج در فرهنگ ایران زمین، ۱۳۳۹.
۵۸- دیوان اوحدی مراغه‌ای، ۱۳۴۰.
۵۹- گلستان سعدی شیرازی، ۱۳۴۰.

◾د- تحقیق در ادبیات فارسی و ایران:

۶۰- احوال و منتخب اشعار خواجوی کرمانی، ۱۳۰۷.
۶۱- مجدالدین همگر شیرازی، ۱۳۱۴.
۶۲- احوال و اشعار رودکی، سه جلد ۱۳۰۹–۱۳۱۹(چاپ دوم در یک جلد و با تغییرات)
۶۳- نظامی در اروپا، ۱۳۱۴.
۶۴- آثار گمشده ابوالفضل بیهقی، ۱۳۱۵.
۶۵- احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی، ۱۳۱۶.
۶۶- سخنان سعدی دربارهٔ خودش، ۱۳۱۶.
۶۷- جستجو در احوال و اشعار فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۲۱
۶۸- در پیرامون احوال و اشعار حافظ، ۱۳۲۱.
۶۹- شاهکارهای نثر معاصر فارسی. (دو جلد) ۱۳۳۰–۱۳۳۲.
۷۰- روزگار ابن سینا، ۱۳۳۱.
۷۱- زندگی و کار و اندیشه و روزگار پور سینا، ۱۳۳۲.
۷۲-سرگذشت ابن سینا به قلم خود او، ۱۳۳۲.
۷۳- ترجمه جشن نامه ابن سینا به زبان فرانسه، ۱۹۵۳
۷۴- ابن سینا در اروپا، ۱۳۳۳.
۷۵- تاریخ نظم و نثر ایران در زبان فارسی ، ۱۳۳۴ (دو جلد).
۷۶- در مکتب استاد (مباحث دستوری و املایی)، ۱۳۴۳
۷۷- سرچشمه تصوف ۱۳۴۵.

◾ه- تاریخ ایران:

۷۸- شیخ زاهد گیلانی، رشت، ۱۳۰۷.
۷۹- یزدگرد سوم، ۱۳۱۲.
۸۰- مدرسه نظامیه بغداد، ۱۳۱۳.
۸۱- پیشرفتهای ایران در دوره پهلوی، ۱۳۱۸.
۸۲- خاندان سعدالدین حمویه، مندرج در: کنجکاویهای علمی و ادبی، ۱۳۲۶
۸۳- درفش ایران و شیر و خورشید، ۱۳۲۸.
۸۴- تاریخ بیمارستانهای ایران، ۱۳۲۹
۸۵- بابک خرم دین، دلاور آذربایجان، ۱۳۳۳
۸۶- بحرین، حقوق ۱۷۰۰ساله ایران، ۱۳۳۳.
۸۷- تاریخ اجتماعی قرون معاصر، ۱۳۳۴.
۸۸- تاریخ اجت

ماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، ۱۳۳۵–۱۳۳۴ (دوجلد)
۸۹- خاندان طاهریان، ۱۳۳۵.
۹۰- تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، ۱۳۴۲.
۹۱- تاریخ اجتماعی دوران پیش از تاریخ و آغاز تاریخ، ۱۳۴۲.
۹۲- در پیرامون تاریخ بیهقی، ۱۳۴۲ (دو جلد اول).
۹۳- مسیحیت در ایران، ۱۳۴۳.
۹۴- تاریخ تمدن ایران ساسانی، ۱۳۳۱–۱۳۴۴ (متن جلد اول با ضمیمه آن)
۹۵- تاریخ شهریاری رضا شاه پهلوی، ۱۳۴۴.

◾و- لغت:

۹۶- فرهنگ فرانسه فارسی، ۱۳۰۹–۱۳۱۰ (دو جلد).
۹۷- فرهنگ نامه پارسی، ۱۳۱۹ (جلد اول)
۹۸- فرهنگ نفیسی(فرنودسار) تألیف علی اکبرناظم الاطباء، ۱۳۱۸–۱۳۳۹ (۵جلد)
۹۹- فرهنگ فارسی جیبی، ۱۳۴۳.

◾ز- کتاب‌شناسی:

۱۰۰- فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ۱۳۴۴ (جلد ششم).
۱۰۱- فهرست آثار اروپایی دربارهٔ ابن سینا:
Bibilographie des principaux travaucx europeenne sur Avicenne.1953.

◾ح- ترجمه تاریخ:

۱۰۲-ابن خلدون و تیمور لنگ، تالیف والتر فیشل. ترجمه با همکاری نوشین نفیسی ۱۳۳۹.
۱۰۳- تاریخ ترکیه، تألیف لاموش. ۱۳۱۶.

◾ط- آثار دیگر:

۱۰۴- صنعت تخم نوغان ایران، تألیف ف. لافن. و ه ل. رابینو (ترجمه) ۱۲۹۸.
۱۰۵- هدیه دوستانه، ۱۳۰۴.
۱۰۶- پیشرفتهای فرهنگی در اتحاد جماهیر شوروی، ۱۳۲۳.
۱۰۷- سازمان آموزش عمومی در اتحاد جماهیر شوروی،۱۳۲۳.
۱۰۸- سرانجام آلمان (ترجمه)، ۱۳۲۶.
۱۰۹- هفتاد سال زندگی، پنجاه سال خدمت به دانش(زندگی عبدالعظیم قریب) ۱۳۲۶.

◾ی- مجلات:

- مجله فلاحت و تجارت ۱۲۹۷–۱۲۹۹ (سه سال)
- امید (روزنامه) هفت شماره ۱۳۰۲.
- ماهنامه پیام نو(مجله ماهانه) دوازده شماره ۱۳۰۹–۱۳۱۰
- مجله شرق (مجله) سال اول دوازده شماره، ۱۳۱۳.

◾یا- مقالات:

مقالات نفیسی بسیار متعدد و متفرق و در زمینه‌های متنوع است و از سال ۱۲۹۰ در جراید و مجلات ایران دیده شده‌است.

◾یب- آثار چاپ نشده:

در این باب مراجعه شود به مقاله «کتابخانه سعید نفیسی و نسخه‌های خطی او» مندرج در «یاد نامه سعید نفیسی» چاپ دانشکده ادبیات و علوم انسانی در دانشگاه تهران(تهران، ۱۳۵۱) در این مقاله یکصد و شصت اثر به خط او که چاپ نشده مورد معرفی قرار گرفته‌است.

بابک خرم دین، دلاور آذربایجان، تالیف استاد سعید نفیسی.
هنوز هم بهترین پژوهش در مورد جنبش خرمدین ها است که طیف وسیعی از منابع فارسی و عربی و ارمنی در آن بررسی شده است.

مسیحیت در ایران تا صدر اسلام، سعید نفیسی.
یکی از بهترین پژوهش هایی که تا کنون در این موضوع انجام گرفته است؛ نفیسی به خاطر این کتاب نشان مخصوص واتیکان را دریافت کرد.

فرهنگ لغت فرانسه- فارسی نفیسی، هنوز هم یکی از معتبرترین فرهنگ لغت های فرانسه در ایران محسوب می شود.
نفیسی به خاطر این کتاب نشان لژیون دونور فرانسه را دریافت کرد.

نفیسی با تسلطی که به زبان و ادب روسی داشت، نخستین تالیف در ایران در مورد تاریخ ادبیات روسی را به انجام رساند.
این کتاب هنوز هم به عنوان منبع ارشد به دانشجویان زبان روسی معرفی می شود.

راهنمای درست گفتن، درست نوشتن و درست خواندن زبان پارسی از زبان استاد سعید نفیسی که نخستین بار در یک سری درس گفتارهای رادیویی ارائه شده و سپس در سال ۱۳۴۳ به صورت چاپی منتشر شد.

کوشش برای درست گفتن و درست نوشتن و نیز درست خواندن و آگاهی به پاره ای از پیچیدگیهای اشعار و مصطلحات زبان فارسی برای ما که پارسی زبان هستیم و میراث گرانقدر ادبیات غنی و شکوهمند در اختیار داریم امری است در حد یک نیاز کامل و فوری . به این نظر رادیو ایران در شماره یکی از رسالتهای بزرگ و پرارج خود همواره در پی آن بوده است که در این زمینه نیز گام هایی بردارد. گام هایی که مثمر و موثر باشد و نخستین قدم آن بود که گفتارها و نوشتهای رادیویی تا حد مقدور و ممکن در جهتی عرضه شود که بخودی خود مصون از خطاها و لغزشهای ادبی باشد و آنگاه ضرورت ایجاب کرد که برنامه ای ویژه بمنظور حل بسیاری از مشکلات و معضلات ادبی برای آگاهی به اشتقاق کلمات گوناگون و چگونگی بیان صحیح آنها و برخی قواعد دستوری و شرح معانی ظاهرا پیچیده اشعار و پاسخ به سوالاتی که احیاناً در این زمینه ها برای دانشجویان و دانش آموزان و سرانجام دوستداران ادب مطرح میگردد در فهرست برنامه های رادیو ایران قرار گیرد و این همان برنامه ی در مکتب استاد است که نخستین بار استاد سعید نفیسی اداره و تنظیم آنرا بعهده گرفته است.(توضیح مقدمه‌ی کتاب)

تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی به تالیف استاد نفیسی، تا پیش از تالیف ارزشمند ذبیح الله صفا، حکم مرجع در تاریخ ادبیات فارسی داشت. هنوز هم به لحاظ برخی نکات حائز اهمیت است.

نفیسی در طول عمر پر برکتش بیش از یک هزار مقاله نگاشت که بسیاری از آن ها هنوز منتشر نشده اند.
برخی از مقالات استاد به صورت موضوعی بازنشر شده اند، در عکس چند مورد از آن ها را می بینید.

شعر معروفی از استاد سعید نفیسی

وجه تمایز استادان بزرگی چون نفیسی از روشنفکران سطحی و ایدئولوژیک معاصر دقیقاً در همین جاست.
نفیسی عمیقاً به ایران عشق می ورزید...

به مناسبت یکم شهریور، یادروزِ ابن سینا، دانشمند و فیلسوف بزرگ ایرانی

زندگی و کار و اندیشه و روزگار پورسینا، تالیف استاد سعید نفیسی، از بهترین کتاب ها در این زمینه می باشد.

با وجودی که از دیرباز در تراجم احوال های مربوطه‌ی فارسی و عربی، فصل مهمی به ابن سینا اختصاص داده شده بود، و در دانشگاه های اروپایی نیز از سده ها پیش تالیفات متعددی در باب وی به انجام رسانده بودند، اما در دوره معاصر هیچ زندگی نامه معتبری از ابن سینا در ایران تالیف نشده بود؛ تا زمانی که استاد سعید نفیسی به مناسبت کنگره هزاره ابن سینا، کتابی در باب زندگی و تاثیرگذاری تاریخی این فیلسوف و دانشمند بزرگ ایرانی به رشته تحریر درآورد.
با وجودی که بیش از شش دهه از تالیف این کتاب می گذرد، و در سال های اخیر کتاب های گوناگونی در مورد ابن سینا تالیف و ترجمه شده، اما کماکان کتاب نفیسی در مورد ابن سینا به عنوان اثری معتبر و خوش خوان مورد توجه است که هم مردم و هم علاقه مندان تخصصی تر این حوزه می توانند از آن بهره ببرند.

دیوان عمعق بخارایی، با مقابله و تصحیح و مقدمه و جمع آوری سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی فروغی، دی ماه ۱۳۳۹، ۲۲۷ص

نگاهی به تصحیح های دیوان عمعق بخارایی

بهروز پویا

عمعق بخارایی از مهمترین شاعران خراسان سده های پنجم و ششم هجری و همچنین در کنار رشیدی سمرقندی از مهمترین شاعران دربار قراخانیان بود.
وصف های جان دار وی از طبیعت، اوصاف خیال انگیز و پر تکرار مضمون شب در اشعارش، توانایی وی در وصف اندوه و قصاید مداحانه زیبا از جذابیت های شعر عمعق به شمار می آیند. همچنین ظاهراً عمعق در شعرهای هزل و هجو نیز همچون برخی معاصرانش از جمله سوزنی سمرقندی و انوری ید توانایی داشته؛ گرچه از این اشعار در چاپ های نفیسی و شعبانلو نمودهای اندکی موجود است. همچنین تذکره های کهن وی را از سرآمدان مرثیه سرایی به شمار آورده اند، ولی در چاپ های موجود به جز یک قصیده که در سوگ همسر یا معشوق خودش سروده، چندان نمودی از مراثی عمعق به چشم نمی خورد.
اعطای القابی چون 《امیرالشعرا》، 《ملک الشعرا》، 《استادالشعرا》، 《ملک الشعرا مولانا》به وی در تذکره های کهن نشان از جایگاه و شهرت وی در عهد خودش دارد.
شوربختانه چنان که می دانیم دیوان کاملی از عمعق بر جای نمانده، و این مساله در غفلت پژوهشگران معاصر از وی نیز موثر بوده است.
نخستین چاپ دیوان عمعق، در واقع استنساخ بدون تصحیحی بود که در سال ۱۳۰۷ در تبریز منتشر شد.
پس از آن زنده یاد استاد ذبیح الله صفا سه مقاله در معرفی شعر عمعق در مجله مهر در سال ۱۳۱۴ منتشر کرد که نخستین کوشش در راه شناخت این شاعر بود و کماکان یکی از جدی ترین نقد و بررسی ها در این موضوع می باشد.
پس از آن زنده یاد استاد سعید نفیسی در سال ۱۳۳۹ اقدام به گردآوری ۸۰۶ بیت از عمعق بخارایی بر مبنای تذکره ها و لغت نامه ها و جنگ ها نمود و با مقدمه ای پر بار به چاپ رساند؛ اما تصحیح نفیسی چند نقص کلی داشت. نخست اینکه اشعار تطبیق داده نشده اند و از این جهت چندان نمی توان آن را تصحیح انتقادی در نظر گرفت، عدم تاریخ گذاری و اشتباهات چاپی بسیار نیز از ضعف های این چاپ به شمار می آمدند.
از آن پس تا سال ها هیچ کار جدی در این مورد انجام نشد، تا تصحیحی که به تازگی توسط علیرضا شعبانلو به عنوان رساله دکتری رشته ادبیات فارسی صورت گرفت و در سال ۱۳۸۹ به چاپ رسید. تصحیح شعبانلو مقدمه و توضیحات مفصلی را نیز در بر دارد که شامل انبوهی از ایرادات، بدفهمی ها، ارجاع به منابع نامعتبر می باشد و گاه به بازگویی بی ربطِ ایده های برخی افراد که اسلام شیعی را در تقابل با استبداد شاهی قرار داده اند می پردازد، این جزم اندیشیِ مصحح آن جا به اوج می رسد که کلیشه های ایدئولوژیک مذکور را بر موضوع تاریخی مورد بررسی نیز بسط داده و نتیجه گیری های شاذ و بی اعتبار کرده؛ ضمناً مولف الفاظ رکیکی که در هجو های عمعق بوده را سانسور نموده(دو نقطه گذاشته)، از این جهت می توانیم بگوییم این تصحیح امانت دارانه نیست. اما شگفت انگیز تر از همه در این تصحیح این است که مولف هیچ جستجوی نسخه پژوهی را پشتوانه کارش قرار نداده(یا اگر چنین جستجویی انجام داده، توضیحی در این مورد نداده است)؛ می توان گفت شعبانلو تنها بر مبنای منابع در دسترسش(شامل ۳۸ نسخه خطی از تذکره ها و جنگ ها و منتخب ها، ۹ تذکره چاپ شده، ۴ لغت نامه و ۴ دیوان منتشر شده) اقدام به گردآوری و تصحیح اشعار عمعق کرده است. ضمن این که متنی که شعبانلو ارائه داده چندان تفاوتی با تصحیح استاد نفیسی ندارد، شعبانلو تمامی شانزده قصیده تصحیح نفیسی را عیناً تکرار کرده و چیزی اضافه بر آن ندارد، همچنین شعبانلو خرده می گیرد که نفیسی ۳۱ بیت(یا ۲۲ بیت؟) از ابوعلا عطا را به عنوان اشعار عمعق نقل کرده، ولی اشاره نمی کند که نفیسی در پی‌نوشت به این موضوع اشاره کرده، و این گونه خواننده را به اشتباه می اندازد که گویی نفیسی متوجه مساله نشده و استاد شعبانلو شده!

با این حال این پرسش مطرح است که آیا دیوان شعری از عمعق در کتابخانه های ازبکستان و تاجیکستان و هند و پاکستان موجود نیست؟ این مساله ای است که پژوهش های نسخه شناسی مفصلی را می طلبد؛ ما می دانیم که حتی در زمان گورکانیان نسخی از دیوان عمعق بخارایی در هند موجود بوده(در تذکره عرفات العاشقین و عصرات العارفین از تقی الدین اوحدی بلیانی می گوید شخصی دیوان عمعق با هفت هزار بیت را دیده بوده است، همچنین از جمع بودن سه هزار بیت نزد "بعضی یاران" سخن می گوید.) ضمن اینکه قرائنی هست که برخی جنگ ها و منتخب های نسبتاً متاخر به دیوان عمعق دسترسی داشته اند.

ضمن ارج نهادن همه کوشش هایی که در این زمینه تا کنون انجام شده، آرزومندیم در آینده تصحیح سوم و کامل تری از اشعار عمعق بخارایی انجام بگیرد.