زیست بوم
گندم بریان؛ هنوز ناشناخته است
- زيست بوم
- نمایش از سه شنبه, 14 دی 1389 13:24
- بازدید: 2861
برگرفته از همشهری
گندم‌بریان که جامعه محلی بیابان لوت آن را با نام ریگ‌سوخته نیز می‌شناسند در فاصله 80کیلومتری شمال شهر شهداد واقع شده که با آخرین اندازه‌گیری توسط تیم پژوهش مشخص شد که مساحت آن حدود 200کیلومتر مربع است. سطح گندم بریان پوشیده از سنگ‌ها و گدازه‌های بازالتی سیاهرنگ آتشفشانی است.
به گفته برخی از زمین‌شناسان این سنگ‌ها از نوع آذرین بیرونی هستند. تقریبا به‌غیر از جناح شمالی این تپه، دور تا دور آن را دیواره‌ای خاکی با ارتفاعات مختلف که بلندترین آن از 30متر تجاوز نمی‌کند مانند قلعه فرا گرفته است. سنگ‌های گدازه‌ای سیاهرنگ که ارتفاع برخی از آنان حدود 4متر است نیز تمامی سطح فوقانی دیواره‌های خاکی را پوشانده است. همزیستی خاک زرد رنگ پایه و سنگ‌های سیاه بازالتی، از جمله پدیده‌های بی‌نظیر در این مکان است که زیبایی زائد‌الوصفی به منطقه گندم بریان بخشیده است. ارتفاع 483متری از سطح دریا و ریخت‌شناسی (Morphology) منحصر به‌فرد تپه گندم بریان ، این مکان را از دیگر مناطق ریگزار و پست پیرامونش متمایز کرده است. چنانچه از طریق تصاویر ماهواره‌ای به گندم بریان نگاه کنیم، این تپه مانند ملاقه‌ای است که دسته آن در سمت شمال قرار می‌گیرد. شایان ذکر است ناحیه شمالی گندم‌بریان با دشت‌های پیرامونش همسطح می‌شود و تنها خاک سیاه رنگش (گدار باروت) که مانند دسته ملاقه است موجب می‌شود که اشتباه کنیم و آن را همسطح تپه گندم بریان تصور کنیم.
خاک و شن‌های سبک موجود در سطح گندم بریان که سطح وسیعی از آن پوشیده از سنگ‌های سیاه گدازه‌ای است، وضعیت غریبی برای بیننده به‌وجود می‌آورد که ذهن آدمی با آن فضا کاملا بیگانه است و همین موضوع باعث می‌شود که تصور کنیم در مکانی به‌غیر از کره زمین قرار گرفته‌ایم.
تپه گندم‌بریان و دشت‌های پیرامونش از نظر زمین‌شناسی، بررسی پدیده‌های کویری، ریخت‌شناسی، منظره‌یابی و جاذبه‌های ژئوتوریسم نیاز به بررسی و بازشناسی بیشتر دارد تا خلأ مطالعاتی در لوت مرکزی را به حداقل برساند.
برخی بر این نکته تأکید دارند که گندم‌بریان پست‌ترین و گرم‌ترین نقطه زمین است. پیرو این اظهارات، مکررا آقای دکتر کردوانی بیان کرده‌اند: اثبات شده که گندم‌بریان در بیابان لوت با دمایی بیش از 67درجه سانتی‌گراد در سایه، گرم‌ترین نقطه کره خاکی است. منطقه گندم‌بریان که در دشت لوت در 80کیلومتری شهداد و در شرق رود بیرجند قرار گرفته، منطقه‌ای با پوشش آتشفشانی است و همین پوشش سیاه آتشفشانی موجب بالا رفتن شدید گرما در این منطقه می‌شود. همچنین گندم بریان پست‌ترین منطقه داخلی ایران است و این موضوع نیز از دیگر دلایل گرمای شدید آن است. دکتر کردوانی معتقد است در گندم‌بریان، در منطقه‌ای به‌طول 200 و عرض 150کیلومتر، هیچ موجود زنده‌ای زندگی نمی‌کند و شرایط به گونه‌ای است که امکان زیست هیچ گیاه یا حیوانی وجود ندارد. گواه او بر این مدعا این است که در پژوهش‌های خود مشاهده کرده که گاو و گوسفند مرده‌ای که توسط کامیون‌های عبوری در گندم‌بریان رها بودند، تجزیه نشده و نگندیده بودند بلکه فقط در اثر حرارت خورشید خشک شده بودند و این موضوع نشان می‌دهد در این منطقه حتی باکتری هم امکان حیات ندارد. این چنین است که دکتر کردوانی معتقد است، کویر لوت، کره ماه زمین است (روزنامه شرق، صفحه 16 شماره ،122 یکشنبه 7 آذر 1389).
براساس نظر دیگر دانشمندان گرم‌ترین نقطه کویر لوت در کویر لوت جنوبی و غرب نصرت‌آباد است. در این خصوص استراتیل زاور (1975)، استاد جغرافیای دانشگاه وین از جمله محققان خارجی است که در کویرلوت به دستاوردهایی رسیده است. او 52 سال پیش پس از اندازه‌گیری دمای کویرلوت، چنین نتیجه می‌گیرد که گرم‌ترین نقطه کویرلوت با 57درجه بالای صفر در غرب نصرت آباد است.
در کتاب بررسی اجمالی علوم طبیعی (لوت) نوشته تئودور مونو که با زحمات دکتر فرج‌اله محمودی ترجمه شده است. مونو پس از تحقیقات خویش در کویرلوت که پروفسور احمد مستوفی و دکتر بلوچ ایشان را همراهی کرده‌اند، در صفحه 68 این گزارش، اظهارات زاور را درخصوص تعیین گرم‌ترین نقطه لوت، تأیید می‌کند. سازمان ناسا نیز در سال 2003 کوئین‌لند استرالیا با دمای 69/3 درجه سانتی‌گراد و در سال 2004، 65کیلومتری غرب نصرت‌آباد با دمای 68درجه سانتی‌گراد و در سال 2005، 75کیلومتری غرب نصرت‌آباد با دمای 70/7 درجه سانتی‌گراد را به‌عنوان گرم‌ترین نقاط زمین معرفی می‌کند که هر 2نقطه در غرب نصرت‌آباد و در کویر ریگ یلان قرار گرفته است. فاصله هوایی این مناطق با محدوده گندم‌بریان در حدود 200کیلومتر، یعنی تقریبا به اندازه فاصله هوایی شهر تهران تا ساری است. لازم به‌ذکر است، معیار اندازه گیری ناسا(LST (Land Surface Temperature است. LST میزان حرارتی است که از سطح زمین ساطع می‌شود و مشابه دمای پوست بدن است. به‌طور ساده‌تر، LST دمایی است که انسان با لمس سطح زمین احساس می‌کند. هر کسی که با پای برهنه روی ماسه‌های ساحل دریا یا ریگزار راه رفته باشد تصدیق خواهد کرد که گرمای زمین بیش از دمای محیط است.
لذا به‌نظر می‌رسد اظهارنظر قطعی در خصوص اینکه گندم‌بریان پست‌ترین و گرم‌ترین نقطه کره زمین و همچنین فاقد حیات است عاری از واقعیت موجود و فاقد استانداردهای علمی است.
موقعیت جغرافیایی و ارتفاع تپه گندم بریان براساس اندازه‌گیری‌ای که در آذر ماه سال‌جاری توسط این گروه انجام پذیرفت، بدین شرح است؛ فراز شرقی این تپه 437متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در موقعیت جغرافیایی 31درجه و 3دقیقه و 59/59ثانیه شمالی و 57درجه و 45دقیقه و 48/16 ثانیه شرقی است و همچنین در بلندترین نقطه شمال غرب این تپه با موقعیت جغرافیایی 31درجه و 6دقیقه و 51/38 ثانیه شمالی و 57درجه و 35دقیقه و 56/23 ثانیه شرقی دارای 483متر ارتفاع از سطح دریاست. بنابراین گندم‌بریان پست‌ترین نقطه کویرلوت نیست و در خصوص این ادعا که گرم‌ترین نقطه زمین است می‌بایست بررسی علمی و عملی دقیق‌تری انجام پذیرد.
لذا شایسته است برای تعیین صحت و سقم نظریه‌های مختلف و دستیابی به دقیق‌ترین اطلاعات علمی، با استفاده از تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته در خصوص تعیین گرم‌ترین نقطه کویرلوت، زمینه‌های تحقیقات علمی توسط نهادهای ملی، بین‌المللی و دولتی در کویرلوت هموار شود و توسط کارشناسان و محققان ذی‌ربط، پژوهش‌های علمی و عملی گسترده و ژرف‌تری انجام پذیرد تا با ارائه مطالعات علمی حاصل شده در کویر، دانشگاهیان، مردم و علاقه‌مندان به پدیده‌های طبیعی کشور از مواهب طبیعی کویرلوت بیشتر مطلع شوند. بدیهی است در این صورت بستر مطالعات کاربردی در کویرلوت و دیگر مناطق کویری کشور نیز فراهم می‌شود.
در انتظارنظر محققان
پس از زنده‌گیری دو حشره ناشناخته، این حشرات تحویل مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی استان فارس که از جمله مراکز فعال و معتبر کشور است قرار گرفت تا هویت این دو حشره را شناسایی کنند. هم اکنون براساس مطالعات مقدماتی محققان کشورمان، چنین گزارش شده است که نمونه عنکبوت مذکور از خانواده Pholcidae و جنس آن تا‌اندازه‌ای که الان می‌شود نظر داد از جنس Spermaphora است و در حال حاضر مشغول بررسی بیشتر و تکمیلی در این خصوص هستند. دکتر مهرداد زمانپور، اکولوژیست و محقق عنکبوت مذکور چنین اظهار می‌دارد که عنکبوت نمونه، ماده است و تاکنون این جنس در ایران گزارش نشده است و تعیین گونه آن هم به مطالعات بیشتری نیاز دارد.
دیگر محققان مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی فارس، آل‌حسین و سرکار خانم دکتر اسدی نیز در خصوص حشره دیگر اظهار داشته‌اند که این حشره از راسته Mantodea است که با مقایسه مرفولوژیکی حشره جمع‌آوری شده با نمونه‌های مشابه موجود در موزه حشره‌شناسی، به استناد مرجع کتاب Borror نمونه جمع‌آوری‌شده گونه‌ای از راسته Mantodea بوده که نابالغ است و هم اکنون در حال مطالعات تکمیلی برای مشخص شدن گونه این حشره هستیم.
در خصوص لاشه پروانه نیز اظهار داشته‌اند که یک نمونه Lepidopter یا پروانه از خانواده Noctoidea است که به‌علت خشک شدن سطح بدن قابل فرم‌دهی نیست.
تلاش محققان که در گذشته در بیابان لوت انجام پذیرفته، به هر شکل و شیوه‌ای که باشد، حائز اهمیت و درخور قدردانی است. بدیهی است که دستاورد محققان کشورمان از گذشته تا به حال موجب شده است تا میل و تمنای گروه‌ها و افراد علاقه مند به محیط‌زیست را نسبت به بررسی و تحقیق بیشتر در کویرلوت ترغیب کند، بدین لحاظ دستاورد تحقیقات کانون سبز فارس در کویرلوت پیرو و مرهون تمامی تلاش‌هایی است که پیش از این، توسط کارشناسان کشور صورت گرفته است.
با این همه باید بپذیریم که در کویرهای کشور و کویر لوت مطالعات متناسب و کافی در خصوص شناخت ارزش‌های زمین‌شناختی و پدیده‌های طبیعی و چرخه اکولوژیک انجام نشده است. باید بپذیریم که درخصوص مطالعات کاربردی و مطالعات مقدماتی مربوط به بخش اعظمی از خاک کشورمان، یعنی کویرها دچار فقدان هستیم. باید بپذیریم که درخصوص شناخت اکوسیستم دشت لوت دارای فقر اطلاعاتی هستیم. شاید فقدان مطالعات تحقیقاتی در کویر به‌دلیل عدم وجود متولی رسمی و قانونی در کویرهای کشور است. شاید سازمان‌های ذی‌ربط به درستی و آنگونه که باید، هنوز هویت و ارزش کویر را به رسمیت نشناخته‌اند.
البته عدم وجود متولی در کویر منحصر به بیابان‌های کشور نمی‌شود. متأسفانه کوهستان‌های کشور که حیات و زندگی تمامی زیستمندان در کوهپایه‌ها و دشت‌های کشور، مرهون وجود آنهاست، فاقد متولی و مدیریت پایش است. لذا همین بی‌تفاوتی‌ها نسبت به موهبت‌های طبیعی کشور موجب شده تا منابع موجود در طبیعت کشور به‌دلیل سوءمدیریت و یا توسط افراد سودجو از بین برود. آنچه مسلم است شناخت و آگاهی مردم درخصوص زیست‌بوم و طبیعت کشور، کمک می‌کند تا حساسیت‌ها و راهکارهای ملی برای حفظ و پایش منابع کشور برانگیخته شود و در پی چنین فرهنگ و تفکری انتظار می‌رود که نواحی کویری نیز به‌جای تاخت و تاز قاچاقچیان بین‌المللی، محل تحقیق و ارتقای علمی جامعه و عرصه رشد و بالندگی محققان کشور شود.گفتنی است که ماحصل تحقیقات اخیر در بخشی از کویرلوت مرکزی مرهون تلاش جمعی از علاقه‌مندان به آب و خاک کشور و از جمله دستاوردهای فعالیت جمعی است که با پشتوانه احترام به اکوسیستم بیابانی کشور و با انگیزه پایش طبیعت کویر در فرایند تلاش‌های همسو به این مهم دست یافته‌اند.
براین اساس تأکید می‌شود که فعالیت‌های چند ساله این کانون به منظور جمع آوری گزارش‌های منطقی و علمی است تا با ارائه اطلاعات تکمیلی و پیشنهاد اصولی به نهادهای ملی و بین‌المللی نسبت به ثبت کویر گندم‌بریان و کلوت‌های شهداد در لیست ژئوپارک‌های جهان اقدام کنند.
درصورت رسمیت یافتن ژئوپارک منطقه کویری گندم‌بریان که کلوت‌های کویر شهداد در جنوب شرق را نیز دربرمی‌گیرد، قطعاً رویکرد گردشگری علمی در کویر گندم‌بریان به تقویت استاندارهای ژئوتوریسم می‌انجامد و در این صورت ضریب اطمینان حفظ و پایش ارزش‌های طبیعی موجود در گندم‌بریان که از جمله پدیده‌های منحصر به‌فرد در کشور و زیست‌کره است قوت می‌گیرد.
