یادمان
گشتی در موزه ایران باستان
- يادمان
- زیر مجموعه: ديده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبيعی ایران
- یکشنبه, 07 خرداد 1391 18:54
- آخرین به روز رسانی در یکشنبه, 07 خرداد 1391 18:54
- نمایش از یکشنبه, 07 خرداد 1391 18:54
- بازدید: 4488
برگرفته از روزنامه اطلاعات
تنظیم: فرزانه پورمظاهری
موزه ایران باستان نخستین بنایی است که به منظور ایجاد موزه در ایران ساخته شده است. طرح این بنا به سبک نمای ایوان کسری است که «آندره گدار» معمار برجسته فرانسوی آن را طراحی کرده است. ساختمان آن در فضایی به وسعت 1000 مترمربع در مدت دو سال به همت حاج عباس علی معمار و استاد مراد تبریزی در سه طبقه تکمیل و در سال 1316 خورشیدی افتتاح شد.
در سال 1375 موزه دوران اسلامی از موزه ایران باستان جدا و به صورت موزه‌ای مستقل به ساختمان جدید منتقل شد. از همان زمان مجموعه موزه ایران باستان و موزه دوران اسلامی به موزه ملی ایران تغییر نام داد.
موزه ملی ایران وظیفه دارد تا چکیده‌ای از تمدن، فرهنگ و هنر ایران را به نمایش درآورد. با توجه به غنای آثار تمدنی و همچنین گستردگی جغرافیایی ایران به یقین می‌توان این موزه را غنی‌ترین موزه جهان از دیدگاه فرهنگ و تمدن ایران به شمار آورد. موضوع آثار موزه ایران باستان میراث‌های فرهنگی دوران‌های باستانی ایران است که با توجه به تحول و تسلسل زمانی از قدیم به جدید به نمایش درآمده‌اند. در این موزه نمونه‌هایی از ابزارهای سنگی ساخت دست بشر در ایران مربوط به نیم تا یک میلیون سال پیش تا آثار فرهنگی- تاریخی مربوط به اواخر دوره ساسانی (651م.) به نمایش در آمده است. قدیمی‌ترین آثاری که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند مربوط به ابزارهای سنگی کشف شده از گنچ پر(رستم آباد گیلان) و کشف رود در شمال شرقی ایران است. وجود این آثار دلالت بر حضور انسان از زمان‌های بسیار دور در ایران دارد.
با توجه به این که زندگی در فلات ایران به طور دائم جاری و ساری بوده است، در امتداد این حضور شاهد تمدن‌های متنوعی از پیش از تاریخ و دوران تاریخی ایران هستیم که آثار این تمدن‌ها را می‌توان در محوطه‌های باستانی سراب (کرمانشاه)، اسماعیل آباد (کرج)، چشمه علی (شهر ری)، شهداد (کرمان)، شهر سوخته (سیستان)، مرودشت (فارس)، شوش و چغازنبیل (خوزستان)، سیلک (کاشان)، مارلیک (گیلان)، حسنلو (آذربایجان غربی)، زیویه (کردستان) و غیره مشاهده کرد.
تپه سراب در شرق کرمانشاه یکی از مناطقی است که از آن آثاری با قدمت 9000 ساله به دست آمده است، از این میان می‌توان به پیکرک‌های انسانی و حیوانی انتزاعی از جمله پیکرک الهه باروری که شهرت بیشتری دارد اشاره کرد.
در مناطقی همچون چشمه علی، اسماعیل‌آباد و شوش پیکرک‌ها و تصاویر انسانی معمولاً محدود و به صورت انتزاعی ساخته شده یا بر سفال‌ها نقش بسته است، ولی گرایش به نقاشی حیوانات و پرندگان به خصوص حیوانات بسیار زیادتر بوده است. از جمله ظروفی که در آن نقش انسان دیده می‌شود کاسه‌ای سفالی مربوط به هزاره پنجم پ. م. است که از اسماعیل‌آباد به دست آمده است. در این تصویر چهار انسان رو به روی یکدیگر قرار گرفته و دست‌های خود را به طرف بالا برده اند. همچنین کاسه سفالی قرمز رنگ کشف شده از چشمه علی مربوط به هزاره پنجم پ.م. و جام سفالی نخودی کشف شده مربوط به هزاره چهارم پ.م. است.
تعداد اندکی از اشیا کشف شده از محوطه‌های باستانی استان فارس در ویترین‌های موزه ایران باستان به نمایش در آمده است. در میان این اشیا کاسه‌ای سفالی و مخروطی شکل وجود دارد که مربوط به هزاره چهارم پ. م. است که از «تل باکون» (فارس) کشف شده است. دور این ظرف شاخ‌های بز کوهی کاملاً بزرگنمایی شده‌ای نقش بسته است.
اشیا مکشوفه از معبد چغازنبیل هم قسمتی از موزه را زینت بخشیده است. معبد چغازنبیل به عنوان یک اثر معماری کم نظیر هم اکنون به ثبت آثار جهانی رسیده و مورد توجه علاقه‌مندان میراث فرهنگی در سراسر جهان قرار گرفته است. از جمله آثار حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در این بنای باستانی، گاوی سفالی است که کتیبه‌ای به خط میخی به نام «ایزد اینشوشیناک» بر پشت آن حک شده است که در سال 1250 پ. م در دروازه شمال شرقی زیگورات نصب شده بود. همچنین با توجه به وجود لوله‌های شیشه‌ای که به عنوان پنجره در معبد چغازنبیل به کار رفته می‌توان گفت ایران در شمار مناطقی است که به صنعت شیشه‌سازی دست یافته بود.
اشیا به دست آمده از حفاری تپه مارلیک نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. این تپه قبرستان کسانی است که حدود 3200 تا 2800 سال پیش می‌زیسته‌اند. آنها همچون پیشینیان خود معتقد بودند اشیای شخصی و ارزشمند هر کس برای استفاده در دنیای پس از مرگ باید همراه او دفن شود. مجموعه این اشیا عموماً ظروف و وسایل تشریفاتی و مذهبی، ظروف غذا و آشپزخانه‌ای، ابزار و ادوات جنگی، زیور آلات، پیکرک‌های انسانی، حیوانی و ریتون‌ها هستند. تپه سیلک کاشان نخستین تپه‌ای است که به صورت علمی کاوش شده است. اشیا به دست آمده از تپه سیلک از نقطه نظر فرم و نقش در نوع خود کم نظیر هستند. لوله منقار مانند ظرف سفالی که از میان شعاع‌های خورشید نور افشان سر برآورده نشان از اعتقادات مذهبی و آیینی کسانی دارد که در هزاره دوم و اول پ.م. در فلات مرکزی ایران می‌زیسته‌اند.
مادها نخستین قوم آریایی بودند که حدود 705 پ.م حکومتی واحد به سرکردگی «دیااکو» تشکیل دادند. پیدایش حکومت ماد موجبات تشکیل دولت قدرتمند و جهان شمول هخامنشی را فراهم آورد. آثار مکشوفه از زیویه، حسنلو، نوشیجان، بابا جان، گودین و برخی صنایع مفرغی لرستان، صنعت و هنر مردمان هزاره اول پ.م. است که اقوام مادی در ایجاد آنها نقش اساسی داشته‌اند. در میان این اشیا کوزه‌های لعابدار با نقش بز کوهی و جام‌های سفالی الهام گرفته از سر قوچ، گاو و اسب، طیف گسترده‌ای از ظروف آیینی و تشریفاتی را به وجود آورده‌اند.
وجود ظروف سفالی قابل استفاده برای تقطیر و اشیاء مشابه، مکشوفه از کلورز گیلان، درجه پیشرفت حکمت و علم پزشکی در میان اقوام هزاره اول را نشان می‌دهد. ظهور هخامنشیان را می‌توان جانشینی خاندانی به جای خاندان دیگر دانست. چیرگی کوروش و جانشینان وی برحکومت مادها در سال 550 پ.م. امپراتوری بزرگی پدید آورد که از کرانه‌های سند و سیحون تا دریای اژه و مرزهای مصر باستان امتداد داشت. اختلاط و همزیستی ملل مختلف سبب به وجود آمدن هنری شد که ضمن تأثیر پذیری از فرهنگ و تمدن اقوام تابعه، سبک و سیاق خاص ایرانی داشت.
شروع آثار هنری این دوره در سالن موزه ایران باستان با قطعات بزرگ و حجیم سنگی است که اکثراً از تخت‌جمشید آورده شده‌اند و نمایانگر قسمتی از عظمت و شکوه معماری یکی از مجموعه‌های تاریخی ایران و جهان است. تعدادی از این آثار حجیم سنگی به دوار یا کف سالن متصل و در محل خود ثابت شده‌اند. یکی از نمونه‌های زیبا نقش برجسته بار عام است که نمایانگر شاه، ولیعهد، نیزه داران و یکی از بزرگان مادی است. نمونه دیگر ستونی متعلق به کاخ جنوبی آپادانا متشکل از قطعات مربوط به چند ستون مختلف و پیکر حیوان بالدار با تنه گاو و سر انسان است که قسمتی از یک سرستون کاخ سه دروازه است و نمایانگر کیفیت بالای حجاری و سنگ تراشی و ساخت ستون‌های منحصر به فرد و استفاده از تزیینات نقش برجسته در کاخ تخت جمشید است. همچنین قطعاتی از آجرهای لعابدار با نقوش شیر، گاوهای بالدار، تیرانداز، حیوانات بالدار با سر انسان، گل‌هایی مربوط به کاخ‌های هخامنشی در شوش و تخت جمشید است که زینت‌بخش قسمتی از سالن موزه است.
از نمونه‌های دیگر آثار حجیم سنگی، تندیس بدون سر داریوش با کتیبه‌های سه گانه میخی، پارسی باستان، ایلامی، بابلی و هیروگلیف مکشوفه از شوش است. مجموعه آثار هخامنشی اکثراً از محوطه‌های باستانی چون تخت جمشید، شوش و پاسارگاد به دست آمده که شامل اشیاء کوچک سنگی از قبیل ظروف مختلف است که روی بعضی از آنها خطوط هیروگلیف به صورت کنده یا خطوط جوهری به خط آرامی دیده می‌شود.
یکی از ویترین‌های این قسمت اختصاص به نمایش اشیاء مختلفی چون «سردیس» شاهزاده هخامنشی، پیکرک حیوان، پلاک با نقش عقاب و یک کوزه از جنس خمیر و سنگ لاجورد دارد.
سفالینه‌های مربوط به این دوره به دو صورت بدون لعاب و لعابدار از حفاری‌های پاسارگاد، تخت جمشید و شوش به دست آمده که نمونه زیبای آن ریتونی از پاسارگاد است.
هنر فلزکاری در دوره هخامنشی تلفیقی از هنر آشوری، سکایی، اوراتویی به ویژه هنر لرستان است که شامل سلاح، زیورآلات، ظروف و پیکرک‌های حیوانی می‌شود. نمونه شاخص آن سه پایه مفرغی به شکل سه شیر از تخت‌جمشید است.
ساخت اشیا از فلزات قیمتی به خصوص طلا از ویژگی‌های خاصی برخوردار بوده که برجسته‌ترین آنها مربوط به مجموعه گنجینه همدان است. مجموعه اشیا کتیبه‌دار هخامنشی نیز از جمله نفایس این موزه است که به ارزش مطالعاتی این مجموعه افزوده است.
دولت هخامنشی در سال 331 پ.م. با حمله اسکندر و مرگ داریوش سوم منقرض شد. حضور اسکندر و جانشینان وی (حکومت سلوکیان) ضمن اشاعه تمدن یونانی به صورت متقابل موجب نفوذ فرهنگ شرقی در عناصر یونانی شد. تعدادی از اشیا موزه متعلق به این دوره است که به رغم کمیت اندک آن از ارزش بسیاری برخوردار است. شاخص آثار دوره سلوکی سنگ نبشته‌ای از «آنتیوخوس سوم» و پیکرک‌های مفرغی خدایان یونانی مکشوفه از نهاوند و ماسک مفرغی «آنتیوخوس چهارم» از معبد «شمی» در ایذه (خوزستان) است.
با پیروزی اشکانیان تسلط یونانی - مقدونی بر ایران خاتمه یافت و فرهنگ غنی ایرانی دوباره تجدید حیات یافت. با توجه به مجموعه ارزشمندی که از مناطق نهاوند، شمی، مسجد سلیمان، سرمسجد، بردنشانده، شوش در خوزستان و محوطه‌های باستانی استان گیلان و آذربایجان شرقی کشف شده، موزه ایران از غنای بسیاری برخوردار است.
یکی از آثار بسیار ارزشمند این دوره تندیس مفرغی بی‌نظیر بزرگ زاده اشکانی است که از معبد شمی کشف شده است. آثار مهم دیگر نقش برجسته‌های سنگی از مناطق شوش، مسجد سلیمان، بردنشانده و مجموعه سردیس‌های زنان و مردان مانند سردیس مرمرین ملکه «موزا» زن فرهاد چهارم از شوش و اشیای مختلف مفرغی است.
سفالینه‌های به دست آمده از محوطه‌های گرمی (آذربایجان شرقی)، کنگاور، شوش و گیلان نیز با توجه به ویژگی‌های هنری این دوره و مشخصات بومی هر منطقه از تنوع بسیار برخوردار است. شاخص‌ترین نمونه سفالینه‌ها ریتونی از تپه «کوهان» دماوند است.
مجموعه قابل توجهی از اشیای شیشه‌ای نیز که از تنوع بسیاری برخوردار بوده نمایانگر ارتباط و نفوذ فرهنگی و تجاری با برخی سرزمین‌ها چون سوریه و چین است که یک ویترین را به خود اختصاص داده است. بعد از دوران اشکانی شاهد آثار مربوط به سلسله ساسانیان هستیم که اردشیر اول در سال 226 میلادی پس از شکست اردوان پنجم بنیان گذاشته است.
هنر این دوران در پی احیای هنر امپراتوری هخامنشی بوده و در استمرار فرهنگ اشکانی نیز مؤثر بوده است.
این هنر از سرحدات شرقی شاهنشاهی عبور کرده به منزله هنری زنده و پویا است که منطقه و قلمرو وسیعی از شرق دور تا سواحل اقیانوس اطلس را در بر می‌گیرد. از آثار مهم این دوره تزئینات مختلف گچبری مربوط به تاق‌ها، پایه ستون‌ها و تزئینات الحاقی به دیوارها از مناطق چال ترخان (تپه عشق‌آباد ری) در جنوب تهران و حصار دامغان است. نقش مایه‌ها و طراحی‌های به کار رفته در گچبری‌ها به صورت نقوش گیاهی، جانوری و انسانی است. موزاییک سازی نیز هنری است که در دوره ساسانی با استفاده از تصاویر و طرح‌های ایرانی و پیروی از شیوه‌های بیزانسی انجام می‌گرفت. بهترین نمونه‌های موزاییک این دوره مربوط به کاوش‌های بیشاپور (فارس) است که شامل چندین قطعه بسیار زیبا متشکل از سنگ‌های الوان می‌شود.
آثار دیگر ساسانی شامل سفالینه‌ها، ظروف مختلف فلزی از جنس نقره و مفرغ می‌شود که در اشکال مختلف بشقاب، جام، تنگ، پیاله، ریتون و اشیای مختلف از قبیل ابزار جنگ، انواع قلاب کمر و پیکرک‌های مختلف حیوانی ظهور یافته است.
فضای مرکزی سالن نمایش اختصاص به معرفی آثار متعلق به منطقه لرستان و بعضی مناطق کرمانشاهان و ایلام دارد که از نظر زمانی قدمتی از هزاره سوم پ.م. تا هزاره اول پ.م. را به خود اختصاص داده است. این آثار شامل اشیای سفالی، مفرغی و معدودی آثار سنگی، استخوانی و صدفی می‌شود که در این میان آثار مفرغی به دلیل تنوع و کثرت، قدرت خلاقیت، مهارت و ظرافتی که در ساخت آنها به کار رفته از شهرت جهانی برخوردار هستند و ارزش علمی و فرهنگی آنها، این آثار را مورد توجه بسیاری از پژوهشگران و مجموعه‌داران بزرگ جهان قرار داده است. وجود این آثار نقطه عطفی در شناخت تاریخ فلزکاری و چگونگی تحول در سبک‌های فلزکاری ایران است. تعدادی از این آثار حاصل اکتشافات علمی است که در طول دهه‌های گذشته از محوطه‌های باستانی ورکبود، کل ولی در استان ایلام، سرخ دم، کفترلان (کمترلان)، چغاسبز، دم آویزه در لرستان و مناطقی از کرمانشاه به دست آمده است. در مواردی هم تعدادی از طریق توقیف، اهدا و خریداری در اختیار موزه قرار گرفته است.
سفالینه‌های لرستان با مشخصات و ویژگی‌های خاص از نظر فرم و نقوش و آثار مفرغی هم در طیف گسترده‌ای از نظر فرم و تزیین در قالب ابزار جنگ، قطعات زین و برگ اسبان، زیورآلات و تزیینات شخصی، اشیای آیینی و تشریفاتی، ظروف و وسایل روزمره، مجموعه نفیس و ارزشمندی را تشکیل می‌دهد که در قسمت مرکزی موزه ایران باستان به نمایش گذاشته شده است. مهرها و اثر مهرها که یکی از مهمترین مواد فرهنگی در باستان شناسی و تاریخ محسوب می‌شود، مانند سایر موزه‌های جهان در قسمت مستقلی از موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
منتخبی از این آثار که برای بررسی و ویژگی‌های فرهنگی و هنری و تمدن جوامع باستانی مورد استفاده قرار می‌گیرد در یکی از ویترین‌های موزه ایران باستان به معرض نمایش گذاشته شده است. قدیمی‌ترین مهرها از هزاره چهارم پ.م. و از جنس گل پخته، سنگ گچ، سنگ مرمر، سنگ صابون و سنگ آهک ساخته شده است. مهرهای اولیه دگمه‌ای شکل، استامپی یا به شکل حیوان خوابیده است. نقوش آنها از خطوط ساده هندسی، نقش حشرات، صورت خورشید، نقش انسان و حیوان تشکیل شده و بیشتر آنها از مناطق شوش، تپه سیلک کاشان، تپه حصار دامغان و تپه گیان به دست آمده است. انواع دیگر مهرها به شکل استوانه‌ای از جنس سنگ‌های تزیینی مانند عقیق، سنگ لاجورد، سنگ یشم، سنگ مرمر سیاه و سفید هستند.
مهرها داری نقوش متنوعی مانند صحنه‌های شکار حیوانات، صید ماهی، کشاورزی، نقوش حیوانی و نیمه حیوانی، نقوش انسانی و نیمه انسانی و صحنه‌های افسانه‌ای و اساطیری است که نمایانگر پرستش خدایان و الهه‌ها هستند.
قدیمی‌ترین مهرها در موزه ملی ایران از حفاری شوش و مربوط به هزاره چهارم پ.م. است.
از مناطق باستانی دیگر مانند تپه حصار، تپه سیلک، شهداد کرمان، شهر سوخته و زابل، چغازنبیل، مارلیک و رودبار نیز مهرهایی به دست آمده است.
